I. Który można opuścić

"Kiedy się Strzelec z Panną i Wagą przechyli,
Kiedy Rak i Kosa drogę swoją zmyli,
To morowa zaraza, głód, śmierć i zniszczenie,
Zgrzybiałego wieku zbliża odrodzenie."
Proroctwa Michała Nostradamus

"Na to się zrodziłem, aby roty piekielne wojować
i z diabłem zwodzić harce, dlatego wiele z moich
ksiąg wojną i potrzebą dyszy."
Dr M. Luter

JUŻ Z POŁOWĄ SZESNASTEGO stulecia słońce wiary coraz więcej traciło swoją świetność. Nie wszędzie od zachodniego brzasku jaśniały krzyże wyniosłych świątyni gotyckich; budowle te, wymowne tajemniczymi kształty, ogarniał mrok, stawały się niezrozumiałe dla ludu, reszta uważała je za zyskowne urządzenia polityczne, a rzadko kto spoglądał na ich wieże jaśniejące znakiem Zbawiciela, bo wszyscy zwracali oczy na ziemię, która zaczynała się czerwienić krwią ludzi pierwszy raz biorących się do broni za nowe myśli.

Nad czeską Pragą z głuchym grzmotem zbierały się czarne chmury brzemienne trzydziestu latami mordów i pożogi, które wkrótce całe Niemcy piorunami swymi zapalić miały.

Cały świat dziejowy był zachwiany, bo spólne serce wszystkich uderzone - wiara! Stąd po wszystkich tętnach europejskiego systematu państw przebiegło jedno elektryczne wstrząśnienie. Pojedyncze wulkany otwierały się w różnych miejscach i fale ludu jak wzburzony ocean biły z równin i siół z trzaskiem o dumne kasztele i burgi, i bogate kościoły, jak o skały śród morza. Jedne zawalały się, druzgocząc w upadku zdobywców, inne opierały się potokowi czasu na później zachowane pomniki krwią i dymem malowane. I burze te były jakby symbolami późniejszych wieków odmian, zwiastunami nowej karty dziejów ludzkości.

Przywódcami, na których głos poruszały się tysiące, nie byli ani możni rycerze, ani genialni statyści, ani wielcy książęta, ale albo prosty śpiewak wędrowny, albo mnich, albo chłop wzywał do walki, a znaki ich sztandarów były żyjącym szyderstwem tego, co wieki poważały.

Lecz i świat myślowy nie był pogodniejszy. Kilkuwiekowy mir ze starożytnymi mistrzami zerwany. Poważne starożytności postaci, przystrojone niegdyś w doktorskie birety i togi, wyszydzano, druzgotano, podobnie jak posągi świętych. Scholastyczność tyle lat z Arystotelesem panująca zbledniała, zbliżał się czas, w którym ją werulamski kanclerz wtrącić miał na zawsze w przepaść bibliotek. Na próżno niektóre sekty i klasy podstępnym bojem broniły tego filaru własnej potęgi, najheroiczniejsze lekarstwa z suchot scholastyki uleczyć nie mogły. Już nie przysięgano na słowa mistrza. Wszystko, w co wierzono, wszystko, co od kilkuset lat uznawano za aksjomat, za prawdę, teraz kto chciał rzucał bezkarnie jako problemat i powątpiewanie wpośród legionów uczonych, a każde zdanie stawało się kością niezgody. Wnet tłum rozdzielał się na stronnictwa; szyki pisarzy, dysputujących pod chorągwiami starych mistrzów lub nowatorów, wiodły równie jak orężem zacięte walki. Spory religijne, spory naukowe, spory o życie i swobodę, spory o antymon, o tytuń, o okrągłe periody, o Galena i Hipokratesa, o kozią wełnę, spory o nie z jednostajną zażartością prowadzone były, jakby stara Europa na to resztkę zachowanej rycerskiej energii wydawała. Bandy studentów wędrownych, ostatki dogorywających minstrelów w zwyczajne rzemiosło zamienionych, prorocy, alchemicy, astrolodzy, czarownicy, pielgrzymi wzdłuż i wszerz przebiegali świat a wszyscy krzyczeli: "Ludzie! oto nowe źródła życia, nowe siły wam ukazujemy, słuchajcie!"

I wszyscy jak w ciemnościach macali dokoła siebie, czuli, iż wielka, nowa epoka się zbliża. Nie chcąc czy nie umiejąc tłumaczyć przeczuć mniemali, że trwałe światło ich olśniło, nie uważali, iż niebo zasłonione ciemnym kirem i krwiste błyskawice tylko wzrok zaciemniają.

A w głębi sceny kolosalna postać Lutra z sarkazmem na ustach, z Biblią w jednej, a garścią popiołu z potępiającego wyroku w drugiej ręce, wznosiła się nad tłumami jak zjawisko nie z tego świata. Głos jego już brzmiał z przeszłości, a jeszcze tak głośno echo brzmienie roznosiło, jak trąba ducha obwołującego zmianę ludzkości. Wyrazy jego proste, grube i zrozumiałe, dotykające tak śmiało tego, czego dawniej nawet myśl nie dotykała, uderzyły gmin - i gmin widząc pierwszy raz, iż wolno mu bezkarnie rozbierać w swej mowie, w swym sposobie to, czego dawniej tylko słuchać, w co tylko wierzyć musiał, nie badał następstwa, nie pytał o koniec, ale w imię jego krwią chrzcił świat nowych wyobrażeń. Gdy raz na wpół uchylono tajemną zasłonę przybytku wiary, lud chciał do samego serca się wedrzeć i zwalając nie pytał, czy budowa na gruzach będzie trwalszą.

Na próżno ostatni sobór w Trydencie ponure zasiadł koło. Olbrzymi pożar objął w ogniste uściski całą kościelną budowę - płomienne języki lizały ostatnie jej zakąty, a poważne grono z zastarzałymi siłami nie domyślało się, iż wszystko stracone; upojeni jeszcze wielkością Hildebrandów, Sykstusów, dumnie patrzeli, jak pękające szczątki zatlone daleko padają, aby ze stu końców zarazem objąć Europę jednym ognistym wirem reformy - czekali cudów, ale cuda nie wsparły żądz ziemskich.

A ci, co poklaskiwali pastwiącym się płomieniom, rozumiejąc, iż z popiołów ludzkość wstanie odmłodzona, dumne tytany, nie mniemali, iż własny rozum tak prędko jeszcze niżej ich strąci.

Tymczasem gdy śród takich walk znużeni opuścić chcieli ręce i spocząć na chwilę, to za mordami, pożogą i kłótnią wstępowały w ślady: głód, fałszerstwa, straszne, nie znane niegdyś choroby, a wreszcie morowa zaraza, wielkimi krokami przechodząc świat, wlokła za sobą całun śmierci i zmiatała nim spustoszone wsie i miasta.

A znów ludzie się porywali, ostatnich sił dobywając; po rynkach, po ambonach ogłaszano koniec świata: i jedni z trwogą, inni z bezsilną apatią czekali drugiego potopu lub uderzenia komety.¹

Wszystkie myśli udręczone, znużone śmiertelnie, szukały jakby z rozpaczą nowej prawdy, nowej wiary. Szatan, ów diabeł, który się jednemu z nowatorów objawił w tym wieku, był istotą rzeczywistą, prawie widzialną, było to ciągle czynne, złe principium, i kto się boskiej sprawie poświęcał, musiał napady jego koniecznie i wszędzie spotykać. I tenże szatan, jakby na szyderstwo, śród niby powrotów do czystego rozumu dowodził ludom przykładem, iż wiara jest wrosła w duszę człowieka, zmniejszywszy wiarę w tajemnice religii, zaczęli jej szukać, uporczywiej niż kiedy śród marzeń i wysileń, w świecie niewidzialnym.

Lepiej poznany od wojen krzyżowych czarowny Wschód dawno już udzielił Europie ziarn tych wiadomości, które tak dobrze się aklimatyzowały, tak bujno kwitły - były to: magia, astrologia i alchemia.

Jako trzy kolumny tajemniczej świątyni, w której spoczywał niby w grobie "kamień mędrców".

Lecz nauki te już powszechnie nie pojmowane w duchu mędrców, wewnętrznie, ale jako tajemnice zmysłowe bezideowych sił szczęścia doczesnego. Kamień mędrców uważano tylko trochę więcej, jak cudowną laskę Mojżesza, bo złote zdroje z opok wywodzącą, nadającą ludziom wieczną młodość.

Tysiące nad odkryciem wielkiej tajemnicy pracowało. Niewielu poświęcało się nauce dla nauki, dla prawdy, wierząc, iż każdy postęp jest już kamieniem mędrców dla ludzkości; za to roiły się legiony pseudouczonych, dmuchaczy lub ambitnych panków i władców; oddawali tym badaniom spokojność i majątek, a nie poświęcając się na kapłanów nauki szukali tylko materialnego zysku, chcieli od razu zerwać owoc długich badań, aby złoto i nadludzka potęga przyszły w pomoc ich dumie, egoizmowi i żądzom. Wyzywali gwiazdy, aby przepowiadały ich rozboje i potwierdzały heraldyczne chimery: nikczemni, szukali w diamentowym na niebie piśmie śladu swej chwilowej, brudnej, ziemskiej wędrówki. Lecz przede wszystkim wszyscy szukali złota.

"Złoto - mówił Krysztof Kolumb - jest wyborną rzeczą: złoto tworzy skarby, za pomocą złota można dostąpić wszystkiego, czego się żąda na świecie."

I w istocie, w epokach przychodu i fermentacji złoto jest bogiem świata. Cały trud tylko polegał na wywołaniu tego leniwego złota z ukrytych tajników, w których spoczywało. Nie pojmując jeszcze wtedy owej wielkiej idei nowożytnej, iż człowiek może stworzyć bogactwo zamieniając podłą materię na przedmiot bogaty, nadając mu bogactwo, które w nim leży, bogactwo formy, sztuki, woli rozumnej, szukano bogactwa w samej materii. Przyczepiano się do materii, dręczono naturę zapamiętałą miłością, żądając od niej nawet życia, nieśmiertelności. Lecz pomimo rozgłaszanych tyle razy bogactw Lulliuszów, Flamelów, znajdowane złoto ukazywało się, aby uciekać, uciekało, zostawując dmuchacza znużonego; niemiłosiernie topiło się, a z nim istota człowieka, jego dusza, życie włożone na dno tygla.

Wtedy, nieszczęsny, tracąc nadzieję w ludzkiej potędze, zapierał się sam siebie, abdykował wszystko dobro, duszę i Boga. Wyzywa złe: diabła. Jako król podziemnych otchłani, on miał być zapewne monarchą złota. Patrzcie na kościołach średniowiecznych smutne przedstawienie biedaka, który duszę swoję za złoto sprzedaje, który staje się lennikiem diabła, klęka przed potworem i kosmate szpony całuje. Do niego udawał się gmin, był to fałszywy przemysł, niezdolny do zdobycia skarbów, jakie wola zgodna z naturą dać są w stanie, starał się zyskać gwałtownością i zbrodnią to, co tylko praca, cierpliwość i rozum dać są w stanie.

Oskarżenia i procesa tłumem się tłoczyły, a czarnoksięstwo było do wszystkich wmieszane, tworzyło ich okrasę pociągającą i przerażającą.

___________________

* Zbadanie przyszłości, przeznaczenia, wrodzone jest ludziom; najoświeceńsi, najwięksi, nie byli obojętni na uchylenie zasłony ich losu. Były jednak czasy, w których przepowiedniom nadzwyczajną dawano wiarę; między innymi w XV i XVI wieku szał ten był powszechny. Z owych czasów najwięcej nas doszło proroctw.

Posuwano w nie wiarę aż do śmieszności. W 1518 r. wielki astrolog i matematyk, Jan Stefler, w dedykowanej królowi hiszpańskiemu, późniejszemu cesarzowi Karolowi V, księdze pod tytułem Prognosticon, przepowiadał wielki potop, mający całą ziemię zatopić, roku 1524 w miesiącu lutym.

Proroctwo to sprawiło tak pomiędzy ludem, jak i pomiędzy możnymi, ogólny przestrach.

Jenerał cesarski, hrabia Wit-Rango, niczym od wiary w tę przepowiednię odwieść się nie dał, żądał koniecznie, aby mu dozwolono wynieść się z wojskiem na najwyższe góry i zawczasu radził tamże magazyny zakładać. Obawa tego potopu panowała jednostajnie prawie w całej Europie; we Francji wielu ludzi ze strachu utraciło rozum. Każdy zawczasu przemyśliwał o sposobach ratunku. Wielu z posiadających dobra ziemskie nad morzem i wielkimi rzekami sprzedawali swoje majątki i udawali się w góry, oczekując potopu. Inni budowali okręta dla ratunku. Prezydent Auriol w Tuluzie kazał dla siebie i całej swojej rodziny wystawić wygodną arkę i opatrzył ją we wszystkie potrzeby. Spoczywała ona na czterech wysokich murowanych słupach, aby nie od razu z pierwszą wodą spłynęła. Nie tak daleko sięgnął w przezorności Hendorf, niemiecki burmistrz w Wittenbergu; zamiast arki przygotował sobie mieszkanie pod strychem swego domu, dokąd przede wszystkim wnieść kazał kilka beczek dobrego piwa na pociechę śród okropności potopu. W końcu nadszedł straszliwy dzień oczekiwanej przepowiedni - piękna pogoda zadała kłamstwo prorokowi. Pomimo to astrologia nie straciła powagi, nadzwyczajnym modlitwom i postom księży przypisano odwrócenie klęski, a tenże sam Stefler odważnie znowu przepowiedział koniec świata na rok 1568.