XXVII 

Jak Remusa sąd pruskji wobsądzeł.

 

Mijałë dnje, kożdi sobje rovni jak koł v długjim płoce, chternigo kuńca njc dozdrzisz. Jaż jednigo dnja stanął słup grebi v tim płoce: Pon Czernjik.

Stanął won z aktami pod pochą przede mną i rzekł:

— Vjedzoł jô, że wonji cę roz przëskrzenją, Remus, ale żebe to sę tak chutko stało, tegom sę nje spodzevoł. Tero jô cë przëszedł povjedzec, że za dva tidzenje wodbędze sę termin, na chternim cebje sądzëc będą. A tam cë będze potrzebni wobrońca.

—Jô nje chcę żodnigo wobrońcę, bo Pon Bog vjidzi, że jô njedovjinnje sedzę.

— Tak të nje gadej, Remus! — wodrzekł Czernjik i sodł na drevjannim zedlu. — Muszisz mję ju chvjilę vësłuchac, żebem tobje vëłożeł, wo co chodzi.

Pozdrzoł chvjilę na mję, pokjivoł głovą i povjodoł tak:

— Boczë, Remus: Na zemji panuje spravjedlivosc ludzkô! A ta je zamkłô v napjisanim pravje. Pravo znovu ludze sobje zbudovolë naksztołt vjelgjigo budinku, v chternim je jedna vjelgô broma. Ale krom ti jedni vjelgji bromë provadzi z tego budinku barzo vjele wuliczk szerszich i vężejszich. Przez jedne znjich możesz jesz z bjedą przeńsc z głovą v gorę podnjesoną. Ale są i takji, przez chterne sę le przekleszczisz, jak nje przëmjerzając vjelbłąd przez wucho jiglice, przë czim dzel ruchen i przërodzoni skorë wostavjisz na placu. Są i takji wuliczki, przez chterne leno na szterokach wuńdzesz, przë czim nje wopuszczą worędzë, be cë sprac rzetnjicę jaż spuchnje. Tero wuvożej: V tim domu prava vëmjerzô spravjedlivosc sędzi. Żeli ten cebje wuznô njedovjmnim, to cę koże vëprovadzëc przez tę vjelgą bromę. Tam stoją dvaji, co cebje wobleczą bjołim zgłem njevjinnoscë i vińdzeszjak novovëpranô panna do slubu. Vszeskji złi jęzekji wukąsëc sę muszą zęboma vłosni gębë, a vszescë złosnjicë muszą slenę połknąc, chterną mjelë na parące do wopluvanjô cebje i muszą sę nją struc. Spravą naszą —advokatóv je, żebe tich, co sę na nas zdelë, jakjim sposobem vëdobëc. Kjej sę tede nje wudô wosamętac sędzigo, żebe klijanta vëpusceł ną vjelgą bromą, tej domë boczenjé, żebe jego przepchnąc przez jednę z nich wuliczk! Gvesno to nje je przijemné woddzękovanjé ze sądem ale ludze volą wostavjic kavałk ruchen i skorë, njiże dac sę zamknąc v sodzë.

— Jô słuchoł z wuvogą ti nowukji wo spravjedlivoscë svjata, a nameslivszë sę, rzekł jem:

— Jô chcę jisc prostą drogą, jak Pon Bog przëkozoł i nje dom sę v żodné krętevętë.

Czernjik na mje vezdrzoł vëszczerzającë svoje bjołi zębë i rzekł:

— Remus, të vëszedł jes z pustkovjô jak celę, co pjerszi roz jidze na pażęc. Nje vjesz, po co trzimô wovczorz długji knepel v ręce, jaż cę njim zdzeli. I nje vjesz, na co chodzi nen pjes buri, jaż cę wukąsi, i na co voł mô rogji na łbje, jaż cę njimi po żebrach pomaklô, i na co brzemjeją szerszenje vkoł tvoji głovë, jaż wobarchnjejesz. Ale jak noprzod będzesz mjoł guze wod kjija wovczarzovigo i ranë v skorze wod psich zębóv i żebra będzesz mjoł złomjoné wod rogóv volich i wobarchnjejesz porę razi wod żądeł szerszenjovich, tej będzesz mjoł szkołę przebetą jak sę noleżi i rzodkji rozum cë sę zetnje Ale przëstąpmë do spravë: Jô vjem, że mje nje lubjisz, bo ve mje cknjesz Smętka. Ale to cë njic nje pomoże. Som sobje wobrońcę nając nji mosz sposobu a mje sąd przez mus tobje jako wobrońcę wustanovjił. I na to nji ma radë. Chcącë nje chcącë, jô cebje bronjic muszę.

— Kjej tak bëc muszi, to njech sę stanje volô Boskô!

— Stanje sę spravjedlivosc ludzkô, povjem lepji: pruskô. Bo to cë rzekę: Żebe cę mjelë vëpuscëc przez nę vjelgą bromę njedovjinnoscë, wo tim nji ma v dole vodë. Navetk przez ne casné wuliczkji, navetk na szterokach cę nje vëpuszczą. Do durë dostanjesz sę na pevno. Ale pitanjé na jak długo? Będze sądzeł sędza pruskji, a vjele be cëvëboczeł wuvożającë, żes procem svjatovich sprav jak pilę dopjeru co z jaja vëlęgłé. Ale dvuch rzeca cë njc vëboczi: Jedno, żes roznoszoł Kaszubom ksążkji, v chternich mova wo Korunje Polskji,— drugji, żes rękę podnjosł na worzła, co go szandara na szołmje nosi. — Dalij: Czemużes sę do kaduka przëznoł do nigo pojedinku z Golijatem za knopjęcich tvojich lôt.

—Jô njigde nje łżę.

—Ha, ha — smjoł sę Czernjik — to të dalek nje zańdzesz na svjece. Ale żart v stron! Za ten knopjęci trel wonji cë njic zrobjic nji mogą, bo to ju je, jak pravo rzecze, sprava przedavnjonô. Ale jankorkji i mscevoscë to rovnak sędzimu dodô. A mosz të co do povjedzenjô na svoję wobronę?

—Tec jô njick nje zbrojił!— wodrzekł jem. — Ni dvaji zabjerelë mje mój tovor, com go rzitelnje zapłaceł, a jô bronjił svoji vłosnoscë.

Czernjik sę smjoł.

— Takô godka cë njic nje pomoże. Nje czuł të, jak policejant movjił konfiskované?

— To jô czuł. Ale jô nje vjedzoł, że jak złodzejstvo nazvje po njemjecku, tej nji ma radë.

— Pevnje, że to je złodzejstvo abo, lepji rzekłszë, rabunk! — rzekł Czernjik Ale to takji, chternigo nje korzą v domu spravjedlivoscë. Jô cë to vëłożę, cobes do pozdnjeszigo wużetku vjedzoł. Boczë: Żeli të komu co krijamko veznjesz, to to je złodzejstvo. Kjej të komu co vëdrzesz javno, to to je rabunk. Za jedno i za drugji nje minje cebje kara v domu spravjedhvoscë. Ale mjij le za sobą sto chłopóv z kjijami abo vojsko z flińtami i armatą, co sę możesz wopędzëc, tej złodzejstvo i rabunk vëzbivają svoje brzedkji mjona i nazevają sę konfiskovanjim. A to, cużes konfiskovoł, to je tvojim nabetkjem, jakbes to kupjił abo v dorunku dostoł.

Na to jô wodrzekł:

— Pon Bog gvesno jinszą spravjedlevoscą sądzëc będze!

—Jô cë też vjedno movję wo spravjedlivoscë ludzkji. A ludzkô spravjedlivosc cę wobsądzi, bo nji mosz za sobą anji sto chłopóv z kjijami anji vojska z flińtami i armatą. Lepji, żebes mogł na wobronę podac— jak më to pravnjicë nazevomë jakji przëpodkji łagodząci. Mogłbes na ten przikłod rzec, żes beł pjijani.

—Jô njigde nje pjiję!

— Krom tego mogłbes rzec, żes beł wupjiti.

— Jô mom vzdrig do łżë.

— Gadej z takjim! — rzekł Czernjik i vstoł. — Chocbem cë navetk wuliczkę z domu spravjedlivoscë wodemknął, to bes të przez nję nje vëlozł. Të bes gotov beł mje łesz zadac, kjej cę będę bronjił. Na szczescé të nje rozumjesz po njemjecku, a som tłomocz tvoji godkji nje rozumje. Bivej zdrov, ricerzu słuńca. Zamkną v murach skrę Ormuzdovą, a jô, puchoczArimana, będę hukoł vkol muróv tvoji sodze.

Stało sę, jak Czernjik mje przepovjedzoł. Sądzilë mje v dużi dvornjicë. Na stole, za chternim sędzovje sedzelë, stojoł krziż. Ale jô vjedzoł po rozmovje z Czernjikjem, czego sę spodzevac po jich spravjedlivoscë. Posadzilë mje za kratą przë scanje. Przede mną sedzoł mój wobrońca. Mjedze svjodkami jô vjidzoł nigo Golijata z knopjęcich lôt, sedzącigo wokoma policejanta i szandarë z jarmarku. Pod jedną scaną sedzelë svjodcë. Mjedze njimi jô wuzdrzoł Martę z Lipińskjich Pustk i storigo Mjichała i Marcijannę i pana szkolnigo z Lipna. Beł też Leon ze stenką, Stach, Klerik i mój dobri tovarzesz Trąba. Vjidno mje tu beło, że procem spravjedlivoscë svjata kara mje nje minje, ale jak mje sądovnjik rozpolszczeł cerograf mojigo woskarżenjô. tej jô sę poprovdze muszoł nameslec, cze jô jezdem tim Remusem, chturen vjedno chcoł bëc z Panem Bogjern v zgodze, cze też takjim vistępcą, jakjim wonji v tim cerografje mje pjeczętovalë. Vdarzę sobje dobrze, jak mje czetoł sądovnjik wobvjinjenjé:

— Remus tu przed sądem krolevsko pruskjim stojąci, dovnji parobk na Lipińskjich Pustkach, dziso hańdlorz ksążkami i drobnim tovarem, wod młodich lôt wokozivoł chęc i wodvogę do vszelkjigo złego. Pod przimusem robjąci svoję robotę, żebe mjec co jesc, jednak przemiszloł wo zomkach i krolevjonkach, znadz, że ze stanem svojim przez Wopatrznosc mu namjenjonim spokojni nje beł. Przë pjerszi leżnoscë przërodzenjé jego zbojnjickji vëszło na vjechrz. Chodzącë na nowukę svoji vjarë, czuł won wod vojigo ksędza povjostkę biblejną, jak małi David stolima Golijata v pojedinku kaminjem vëstrzelonim z puszczovkji wubjił. Vząvszë ve zgodze ze svojim złim przërodzenjim navetk ze słova Bożigo pobudzenjé do vistępku, knop małi uwon vësztelovoł sobje norzędzé v sztołce dębovigo kjija rozczepjonigo wod kuńca, a z tego rozczepu zvektł won ceskac kominje do vjelgoscë kurzigo jaja na długą dalekosc z vjelgą sełą i pevnim trafem. Tim norzędzem wuzbrojoni zastąpjił won drogę szandarze jadącimu vjechrzem z Lipińskjich Pustk wod wurzędovigo szukanjô za burzonem Zobłockjim Jozvem, chturen vnjewubetnich czasach revoluceji zbrojoł lud kaszubskji procem krolovji pruskjimu i v potkanju zbrojnim wustrzeleł szandarę i wucekł za granjicę. Małi knop Remus płoszenjim konja stanovjił szandarę strzodkjem publiczni drogji i po wobrażającim sługę krolevskjigo rąganjô, trafjił go kaminjem ze svoji puszczovkji vëstrzelonim prosto v głovę wod czego wogłuszoni mocni nen sługa vłodze spodł z konja jak bezducha.  Knop Remus ranjoni v ti bjitvje vëstrzelenjim szandarë v głovę, jednak potrafjił sę zatacec, że nalezc go nje beło możno.

 Po kjile latach vroceł sę na wojczesté pustkovjé burzon Zobłockji. Ale wod pomstë prava chronjiła go smjerc, chterna jimu nje dozvoleła długo vjekovac. Wob czas jego żëcô jednak Remus co le mało wu njego przesodivoł i wodbjeroł nowukę. Tile przëznelë, nje tile won som, ale i ludze z pustkovjô, przëmuszoni przisęgą na Mękę Pańską.

Pozdnjeszi wuczinkji Remusovi kożą vjerzec, że zmarłi Jozef Zobłockji wob czas przestovanjô z Remusem rozmjecoł v njim do żevigo żolącé sę i krom tego v jego duszë zorzevjé buntu procem vłodzë i popchnąl go v rzędë tich, co krijamko i javno procują, abe ze zemji kaszubskji vënekac krolevsko-pruskji rządë i v gromadze z Polochami stvorzec dovną szlachecką rzeczpospolitę polską, chterna povstac nji może bez krolestva naszigo i norodu pruskjigo novjększigo zgnębjenjô i vstidu.

Po smjercë Jozva Zobloćkjigo wopusceł won, vërosłszë na mocnigo chłopa, potcevą procę na pustkovju i jako hańdlorz ksążkami i drobnim tovarem jął vanożec po kraju mającë tero ju pełną pojigę. Ledvjeteż vëszedł z Lipna, chdze so wobroł mjeszkanjé, ju ve młinach pod Zvadą pobjił nocą pana njemjeckjigo, chturen probovoł młin na majątku, co go mjoł na dregji dzeń nabëc. Tej zaszedł v tovarzestvje muzikańta Trąbë na folvark Zvadę. Z pomstë, że dotechczosni pon przedoł Njemcovji vjes svoją, zervoł won ze scanë jego szablę rodovą, chterna tam vjisała pod herbovą tarczą, złomoł ję i cesnął panu pod nogji. Pon ten zacni i przijacel pruskjigo norodu ze zmortvjenjô i wurzasu wumarł na mjejscu, ruszoni paraluszem. Po tim strasznim wuczinku wucekł won v stronę Vdzidzkjigo jezora, a pevné je pomeszlenjé, że won sę tam zapoznoł z drugjim vistępcą, skozanim przez sądë na pjęc lôt sodze, Muchą Zoborskjim, zvanim wu ludu krolem jezora.  Z njim v gromadze zabroł won sę z kompanjiją nobożnich ludzi do Vejherova, ale nje na wodpust, ale żebe wob drogę wobmovjic vistępni planë. Policejô nasza mimo wostrigo pjilovanjô noprzod ve Vejherovje poznała tak nazvanigo krda jezora, ale chcącë go v nazodni drodze wuchvacëc, ju go nje nalazła, bo jak vjerzec noleżi, v gromadze z Remusem głębokjimi lasami i bezludnimi stegnami wucekł. Wob ten czas Remusovi wobrońca vërobjił zgaszenjé nakozu aresztovanjô Remusa, przedłożivszë atest lekarskji, że pon ze Zvadë chorovoł na sercovą chorosc tak czężko, że lada chvjilę dejadej bełbe wumarł. Wosvobodzoni wod aresztu, Remus na novo zaczął svoje vistępné żëcé i po krotkjim statkovanju sę, podjął sę rozszerzac zakozani modlitevnjikji, z chternich njesvjadomi lud kaszubskji mogł brac chęc do buntu i nopartoscë procem vłodzë. Kjej vjerni v służbje szandara Haze v gromadze z mjeskjim policejantem Szabelką zając mu chcelë te ksążkji, virokami naszich sądóv zakozané, Remus nje leno wopor stovjoł procem remjenju prava, ale gvołtem wuderzeł na szandarę Hazego i wogłuszivszë go klasnjęcim pjęscą v głovę, prziczeną sę stoł wupodku jego mjedze bęborkji bednarza Beczuszkji. Choc bednorz Beczuszka żodni szkodë nje zgłoszô, to jednak moralnô szkoda vërządzonô poczestnoscë krolevskji vłodzë tim vjększô, zvożivszë że lud kaszubskji zebrani na jarmarku skori jesta do podkorbjanjô a chęcë rąganjô vłodze pruskji rod daje folgę. Vjinę Remusovą povjększô potvjerdzoni przez svjodkóv fakt, że na cel svoji burzońskji pjęscë vzął sobje sztołt worzła na szołmje szandarë, jak to wuczenjił ju za knopa na drodze do Lipna, znadz, że won ten simbol potęgji i vłodze pruskji ze szczegolną przesloduje pomstą. Nje kontańtującë sę povalenjim szandarë Hazego mjedze bęborkji, Remus v svoji pomsce klasnął ręką policejanta Szabelkę v levé lico, co mjało po jedno — skutk takji — że tenże Szabelka potoczeł sę na budę pjernikarza Bomboma i zarvoł ję svojim całem, a po drugji — że z levi szczękji dolni vëmjenonigo policejanta Szabelkji vëbjił trzë zębë, z chternich jeden beł złoti i chterne won, Szabelka, wod wurzasu połknął i do ti godzenë, jak movji, nje nalozł. Krom tego wod klasnjęcô Remusovi pjęscë levô dolnô szczęka vëtrąceła sę z przërodzonigo członka tak, że Szabelka przëszedłszë do sebje, gębë zamknąc żodną mjarą nje beł v sztandze, a zaprovadzoni do dom, bjałkę svoją srodze vëstraszeł, chterna nje bivszë sama, dzis żije v strachu, żebe dzecko nje wurodzëc z krzevą gębą. Po vjelgjich bolescach i strachu noprzod przëvołani doktor Pelovskji sztuką lekarską vpravjivszë mu szczękę, lica jego znovu przëprovadzeł do przërodzonigo szeku.

Sprava vënagrodzenjô za woszkaredzenjé gębë, koszta lekarskji, vëtłuczoni dva zębë przërodzoni i połknjęti ząb złoti i do ti chvjile nje nalezoni, tej za możebnosc krzevi gębë wu spodzevanigo potomstva policejanta Szabelkji i za skażoną budę i wurzas pjernjikarza Bomboma podlegają wosądzenjô przez sąd civilni. Reszta je spravą postępovanjô karnigo.

Jak mje takji cerograf przepolszczilë, tej mój wobrońca Czernjik wobroceł sę do mje i rzekł:

—Vjidzisz! Pocużes sę przëznoł do ti spravë z Golijatem?Terocë vëprovadzilë vszetkjich pustkovjokóv na svjodkóv i cę womalovelë na jistnigo rebelijanta. Żebes të beł człovjek sposobni, to be cë ten Szabelka drogo porachovoł za ten złoti ząb, ale że z tim nje dobeł, bo kjej go połknął, tej go mô przë sobje a kjej go zgubjił, to jego vjina.

Wobronë moji przez Czernjika jô njerozumjoł. Dosc długo won sę tam wodszczekivoł jim po njemjecku, ale ku reszce mje rovnak wosądzilë na dva lata sodze.

Kjej mje virok takji przez tłomocza przeczetalë, tej sę jesz na wurągovjisko pitac kozelë, cze jô, Remus, z tim virokjem jezdem kuńtant. Ale jô vjedzącë, że ju njick nje pomoże, zdoł jem sę na volą Boską, podnjosł jem rękę v gorę i povjedzoł:

— Pożdejtale, łgorze, jak vaju ten Spravjedlevi z njeba sądzëc będze!

Kjej jim tłomocz taką moją wodpovjedz przenjemczeł, tej sędzovje zetchlë glovë, a po chvjilë tlomocz mje povjedzoł, że za wobrażenjé sądu jesz kjile tigodnji mje vrzucają na vjechrz moji karë. Ale vjęcij mje sę ju nje pitelë, cze jô z virokjem spokojni.

 Kjej sędzovje sę rozeszlë, przëstąpjiła do moji kratë Marta, płaczącô jaż nją trzęsło i sę jisceła:

— Vjidzisz, Remusku, pocużes të szedł z najigo pustkovjô mjedze tich Njemcóv?

Starô Marcijanna rękoma moją szeję wobjimała i lamańtovała:

— Remus złoti! Knopje nolepszi! Jak wonji cę njemjiłosernje skorelë! Za cuż naju woboje Pon Bog tak srodze navjedzeł? Przëznajësz mje rovnak, knapsko kochani, żem cebje vëchovivała podług nolepszi wudbë. Czeż nje zkjidłam na tobje korzkvji, czeż nje zkjidłam trampka? Czeż mjałam brac dzerztlę abo skrzenovk abo i grulkę żelazną wod pjecka?

I przë tim sciskała mje za szeję i płakała, żebe kam sę zlitovoł.

Mój dobri tovarzesz Trąba płakał i vadzeł na wotmjanë:

— A żebe so karkji zkjidlë, chdze nogrebszi mają, ti cemjęzicele ludu kaszubskjigo! Dva lata, Remus, będze szumjoł las i słuńce svjeceło na pola, a cebje nje będze. Dva raze smjeg przëkrije svjat i Gvjozdkji będą chodzelë kole Gód, a vjele naszich sę pożenji abo woddzękuje z tim svjatem, njim cebje zos vëpuszczą. Njechże jich Pon Bog woszkaradzi za naszę krzivdę!... Ale boczë, Remus: Jô wo tobje nje zaboczę. Kożdą strzodę muzikańt mô volą vëgrivac na wulicach mjasta. A jô będę grivoł wod czasu do czasu tak mocno, że moje granjé naksztołt trąbë jerichońskji przebjije murë tvoji prize. Le wuvożej: Kjej noprzod wuczujesz notę "Chto sę v wopjekę..." , a tej notę skoczną: to jô będę.

Przëszlë i Stach z Klerikjem i sceskelë mje za ręce, a Stach rzekł:

— Co cë vrzucilë to vrzucilë, ale przënomnji pokozoł jes jim, jak smakują kaszubskji pjęsce. Dejle poku. I na njich porvoznjik krąci bat!

Ku reszce stari Mjichoł sę przëkurdusoł i povjedzoł:

— Bjedni Remusu! Bog z tobą! Znadz takô volô Boskô. Komu namjenjoné tego nje minje. Lechô jakô planeta muszała stojec na njebje, kjej żes z pustkovjô najigo nekoł v svjat. Ale na mój głupi rozum të njick złigo nje zrobjił i njespravjedlevje cebje wobsądzilë. Lenje dej gorë Złimu, kjejbe cę chcoł kusëc, ale val pjęscą, nopjętkjem abo i kjikcem, jaż sę będze porajił do pjekła. Cos na pustkovju potrafjił, to choba i v sodzë pruskji potrafjisz zrobjic.

Tak mje moji przijacele ducha dodovelë. Ale jak to vszetko sę skuńczeło, tej jô sedzoł v moji sodzë som, przemiszlającë, jakjimi to drogami Pon Bog człovjeka provadzi.