Po chwili jednak kiwał smętnie brodą:

"Nie jesteśmyż, klerki stare, nad swymi księgami jak te Behemoty - nawet Jordan wypić gotowe?!... Podczas gdy serca młode będą zawsze wolały liche czarki własnych "doznań i widzeń" byle pełne po brzegi wszystkich mętów ziemskiego tworzywa!"

Oto: De unwersalibus; oto: De periculis novissimorum temporum; oto: Gesta principum, a Vitae sanctorum w księgach wszelakiego kształtu; oto: mistrza zza gór Commedia; oto: przez mnichów spisana żonglerowa opowieść O graalowym szukaniu; oto: Tractatus de malitia mulierum; zgoła rzeczy najbardziej odmiennego ducha i wszelakiej treści pomieszały się dziś w nieładzie wielkim. Jedno nawiedzenie celi samotnej przez człeka świeckiego wprowadziło wszystko w zamieszanie! Dużo czasu upłynie, zanim się to do porządku znowu przywiedzie!...

Tę księgę pod pachę wetknąwszy, resztę zatrzasnął w skrzyni. I przygnębieniom myśli na przekór, spornie i tym grzmotom burzy, otworzył księgę na kolanach. Zwała się ona Introductorius in evangelium aeternum. Napisał zaś ją franciszkanin Gerardus - niech będzie błogosławione imię jego!

I zatonął przeor w ciszy wnętrznej - zaczytał się w księgę.

I oto minął dawno rok ten! Nie nastało. Gerardus pono w więzieniu za kacerstwo skończył. Franciszkanów jenerał, który mimo wszystko podjął wróżbę Gerardusową dla sprawdzenia, czy się w niej aby jaka cyfr omyłka nie zataiła była - jenerał ten został strącon przez papieża. A zawiedziony duch człeczy sprawił, że na synodzie w Arlu, w roku 1263, potępiono Joachima naukę o Ewangelii wiecznej. Dognębić ją starał się nawet uniwersytet paryski sam, ona księgą nienawistną: O niebezpieczeństwach czasów najnowszych.

Tak dumał kacerz w czas burzy nad księgą potępioną.

Ten ból nie spełnionej wróżby wypełniał serca tylu franciszkanów co znaczniejszych! Zawiodła jeszcze jedna nadzieja człowieczeństwa, chybiła jeszcze jedna graalowa obietnica!... Błędni rycerze wedle ducha: Toachim i Gerardus (niczym Parsifal i Lancelot na jednym koniu!), odjechali na księżyc rojeń płonych, sprawując i stamtąd jeszcze tajemnicze władztwo nad nadziejami wszystkich wagantów wedle ducha.

I one to zmory księżycowe sprawiały chyba, że księga przeora na obrzeżach kart pokrywała się cyfr bezlikiem, sprawdzeń i obliczeń nieustannym trudem.

I teraz oto w burzowym ściemnieniu świata za oknami celi. gdy klasztor stawał jak w ogniu w błyskawic rozblaskach, pod sygnaturki alarmowe rozdzwony - przeor, ogłuchły na głosy świata, skupiał się coraz bardziej nad księgą rozłożoną obecnie na klęczniku, pod wiecznej lampki płomykiem.

Już pierwsze krople ulewy zaszumiały na liściach sadu. Przed nawałnicy ostatecznym uderzeniem uczyniła się, pod to kropel deszczowych padanie, taka cisza w ich rytmach, że słychać było na drodze za murem gdyby jeźdźca jakiego skradanie się pod klasztor w stępie kopyt, głuszonym we mchach. Pod klasztoru furtą zatrzymał się jakby ów konny. I czeka...

Kacerza nad księgą w tej właśnie chwili jakby na konia wsadziło: w nagłym rozbłysku myśli nowych pogoniło pióro jego po obrzeżu karty. I pisze.

Wprzódy jednak ziścić się ku temu muszą przed wstępne wróżby Janowego Objawienia: jak to... "będzie rozwiązań szatan z ciemnice swojej i będzie zwodził narody; zbierze je na walkę, których liczba jest jako piasek morski... I rzucon będzie w jezioro ognia i siarki." I wonczas dopiero... "otrze Bóg łzę każdą, a śmierci dalej nie będzie ani smutku, ani krzyku, ani boleści dalej nie będzie, iże pierwsze te rzeczy przeminęły... I niebo będzie nowe, i ziemia nowa, albowiem pierwsze niebo i pierwsza ziemia przeszły!...""

A gdy pióro z ręki przeora wypadło, zatrzymała się myśl jego nad wyliczonej cyfry ogromem. Jeśli nawet sądzono światu doczekać lat tak bezmiernie odległych, ileż to jeszcze łez, ile boleści, ile smutku przewalić się musi przez takie czasu oceany?!...

"Rok tysiąc osiemset dziewięćdziesiąty!..." - Chwytał się oburącz za skronie.

Długo siedział tak starzec na skrzyni skarbów swoich - pod czarnym skrzydłem melancholii.

I nie mogąc wymotać ducha z tych myśli pajęczyny, na poły bezwiednie, a smutną ręką, zaczyna znów kreślić cyfry jakoweś: sprawdza, liczy, mnoży...

Tymczasem tuż nad klasztorem samym zagruchotał grzmot, potoczył się górą jak ta kula przez kręgle niebieskie. I trzasnął... Furtian poczuł nagły ból w piersiach, w uszach szum okrutny i ten szczypiący z nagła posmak w ustach.

"A słowo stało się ciałem! - zażegnywa gęsto przerażenie swe. - Chryste, z jakąż furią trzepnął piorun! pewnie w to złe miejsce za klasztoru granicą."

Z zaświstem jędz rozchichotanych a strugami ulewy smagała nawałnica małe okienko celi. Wejrzał wreszcie przeor ku tym szybom. "Burza" - stwierdził teraz dopiero. "Od dwóch godzin" - objaśnia furtian nie bez urągliwości w głosie.

Ocknął się ojciec z ciszy wnętrznej. I wtedy wreszcie mógł doń podejść mnich ze swą wieścią od furty:

Dwa razy powtórzyć sobie kazał przeor tę nowinę. Po czym schwyci się za skronie; największy oto zgiełk świecki chce mu spaść na głowę! Głośniejsze to od, burzy i piorunów - hałasem dusz swych niestatecznych.

Brat furtian dopowiada tymczasem nowiny swoje, długie snadź dzisiaj i niezwykłe:

"Matko Przenajświętsza?!..."

A potem już tylko gestami pokazuje, przypomina bratu furtianowi, że wszakże dziś przed południem goliardus tu w celi był, tu owo na skrzyni siedział gęśle oto swe (jakby w śmierci przeczuciu) kościołowi za votum zostawił.

"Myśmy go od się odepchnęli precz! - wybuchnął przeor, nieskłonny snadź w tej chwili do pocieszeń filozofii. - My, mnichy niemiłosierne! My, bracie furtianie!"

Ale mnich skrzepł nagle na twarzy, zsurowiał sądem sumienia swego: nie chce przytwierdzić rozżaleniom przeora. I kończąc swe nowiny od furty, powiada głucho:

"Znaleźli kamraci ciało jego w złym miejscu - za granicą - kędy niejedna już dusza dokończyła się na Sabacie..."

Lecz w tejże chwili ujrzał nad swą głową wzniesiony nagle kułak przeora:

"Do dominikanów mi z tymi baśniami o sabatach idź!"'

W okamgnieniu skurczył się mnich, a zezem spod kaptura wybłysnął zdumieniem ku twarzy ojca. I wtedy przeraził się już zupełnie.

Zwichrzona była w tej chwili broda starca, potargany nad czołem włos, spod najeżonych brwi krzesały się skry jawne: mojżeszowy gniew objął tę głowę.

"Nie ma sabatów, dusze wy obłędliwe!" Starł się w proch brat furtian przed srogością ojcową. Powalił się na klęczki. I oburącz chwyta się tej nogi nad bosą stopą w drewniaku.

"Ojcze najświątobliwszy, w przedburzowy czas na złym miejscu za klasztoru granicą tam był! był! był Sabat!... Sumienie mi o tym u nóg twych krzyczeć każe - skoro dusza twa najczystsza odpycha nawet wyobrażenie takich mroków i niskości grzechu!... piersią na ciele dziewki nagiej - i jak on już martwej - leżał trup goliarda. Potargane miał na szyi opatrunki jakoweś, założone mu nocy poprzedniej przez lekarza - po krwi puszczaniu, powiadają towarzysze jego. Może te rany nie zgojone ku wnętrzu krwawić jęły - z żalu za kochanką - więc je roztargał. A może z umysłu na się rękę podjął, w rozpaczy, że dziewka umiera?... Szatan wie o tym tylko! On ci to jadem grzechu i krwią rozpusty spętał te ciała na śmierć. Bo krew z tych otworzonych żył goliardowych zalała posoką okrutną całe jej ciało. A pierś dziewki od ukąszenia węża wzdęła się w pęcherz siny aż po szyję i twarz... Wąż grzechu w pobok leżał - zabity a czarny w juchy swej purpurze jak piekło samo!... Widziałem to wszystko na własne oczy - w łuczywa świetle. Bo igrce furtę wyłamawszy, siłą mnie tam zawlekli (pierwszego schwytanego mnicha), bym wyspowiadał jako że dziewka zipała pono jeszcze. Ale zanim mnie przez te gąszcze na wale tam przywlekli, już było i po niej... Ustrzegł Bóg (nawet pod tych igrców przemocą) od pochylenia się bodaj nad tym ścierwem... Choć oni za tę przemoc przepraszali mnie potem bardzo, po rękach wszyscy całowali, do kolan się moich garnęli i wypłakiwali swe żale w habit mój... Biedne to i żałosne plemię! (Może dał Bóg ustrzec bodaj te dusze przed diabłów naporem w onej chwili...) I to jeszcze widziałem w łuczywa świetle - pokazały żaki: palcem we krwi własnej maczanym wypisał goliard przed skonem te słowa dziwne na marmuru złomie... "Żem zdrabniał, żem niżył, uśmiertelniał ton! - rozszarpały mnie Bakchowe..." Na tym się urwały one słowa: już snadź dusza odlatywała zeń wtedy. "Rozszarpały Bakchowe..." Wiedźm, wiedźm szpony! Kobiecych chuci pazury widział goliard w chwili ostatniej strzyg wokół siebie taniec sabatowy!..."

Odepchnął przeor mnicha od się precz. A i uszy przysłania przed tym, co tu wysłuchać od niego musiał.

Brat furtian połę jego habitu chwyta, rąbek całuje i szlocha już wręcz:

"Ojcze oświecony, nad księgami od żywotów oddaliłeś ty się człeczych. Nie chcesz wiedzieć o najciemniejszych przepaściach dusz. Życia czucie zatraciłeś w mądrej głowie klerka, w piersi nazbyt już dla świata szlachetnej!... Są! są sabaty na świecie!"

Za te bary, szerokie jak u wołu, chwycił przeor klęczącego mnicha. I trzęsie nim by snopem.

Brat furtian na klęczkach wyciąga już tylko niemo ręce obie na przebłaganie ojcowego gniewu. Ale przebłagać nie zdołał.

"Nie igrców przemoc wywlokła cię tam - za granicę - nie ich prośby nawet, lecz własna twa ciekawość... Wyznaj mi natychmiast grzech swój!" Mnich w piersi się bije, aż huczy w celi:

"Rzekłeś, ojcze!..."

"Jaka dusza, takie i widzenie. Nie inne ponoć i świadczenie. Opowieściom twym wierzyć nie raczę! Nie targnął się na swe życie ten, kto wyśpiewał o Sądzie Ostatecznym pieśń ona, która wstrząsa kościołami świata... A to jedno, bracie furtianie, waży przed Nią - przeor wskazał na obraz u klęcznika - może więcej niźli moje i twoje życie!"

Mnich ukrył twarz w dłoniach i poczołgał się na kolanach do klęcznika.

"Tam - przeor wskazał ręką ku górze - ważyć będą na drugiej szali i winy goliarda. Położą na nią wszystko!... I tę dziewkę nagą. I te grosze, jakie mu ona wtykała w trzos. I w one j hańbie tę wielką zawsze pychę klerka. I te jego bluźnienia Rzymowi a biskupom: że papieża Plutonem obezwał, dzierżcą niby piekielnym, a biskupów za capita cornuta opisał. I te pieśni jego na cześć Bakcha i Wenery. I te śpiewki sprośne o wdziękach kobiet i dziewcząt. I te najplugawsze: o powabach chłopiąt. I te wszystkie księgi kradzione przezeń po klasztorach. I wzgardzoną niegdyś sutannę. I szarganą w poniżeniu a hańbie szatę klerka."

"Och!..." - jęknął mnich pod tych brzemion śmiertelnych wyliczeniem.

"Co więcej rzekęć, bracie furtianie: nawet te liche grosze, jakie goliard niegdyś otrzymywał od oświeconych za one pieśni, które ubogaciły serce człowieczeństwa - nawet te liche grosze położyć mają - ponoć! - również na tę drugą szalę. Bowiem powiada najwymowniejszy ojciec kaznodzieja, dominikanin, Berchtoldus: Kto im grosz daje, w grzechu daje; a co w grzechu dane, na potępienie tych dusz obróci się w dzień Sądu Ostatecznego." "Och!" - jęczy mnich w klęczniku. "Przeważy, bracie furtianie, ta szala druga. Przeważy niechybnie! nie pomogą tu i nasze pacierze... W tej chwili ostatecznej może już tylko Ona - Przeor wskazał na obraz nad klęcznikiem - może ta Ucieczka nędz ostatnich, sponiewieranych, Matka boleściwa, a igrców Orędownica przed Bogiem jedyna - może Ona to właśnie zwróci goliardowi votum jego... I położy na szalę pierwszą gęśle poety."

Mnich runął przeorowi do nóg. Lecz on podjął go natychmiast. "Powtórz - rzecze - to wszystko braciom, aby godnym sercem franciszkanów przyjęli tu dziś mdłych braci naszych ze świata." I wyprowadził mnicha za celi próg. "Joculatory?!... - Wybiegają za furtianem po korytarzach wszystkich dygocące aż w gardłach ciekawości mnisze. - Czy aby przeor na igrę pozwoli?!... Opat benedyktynów, powiadają, pobłaża czasami."

Z palcem na ustach, a drugą dłonią na piersi przemykał się po korytarzach plotkarz klasztoru.

Podwójnym szeregiem od furty ku wrotom kościoła ustawili się igrce i żaki wędrowne.

Gdy goliard pozostawił ich był na gościńcu, oddaliwszy się w żarliwej rozmowie z onym człekiem zza gór, który mu tyle opowiadał o wielkim mistrzu tamtych stron - towarzysze czekali nań cierpliwie, rozbiwszy obóz cyganów w najbliższym gdzieś lesie. A nie doczekawszy się jego, gdy skoczka zaniepokojona pobiegła za kochankiem, postanowili szukać i oni. Pobłąkawszy się po okolicy pod sam wieczór, a w burzowy czas - jakby złym przeczuciem wiedzeni - trafili w ono miejsce za klasztoru granicą.

A teraz oto, gdy burza już minęła, ustawili się dwoistym szeregiem od furty, na tym uroczystsze podniesienie ciała pod kościół i uproszenie mnichów o pogrzebanie towarzysza w klasztorze.

Już oto niosą go żaki na marach zdziałanych naprędce z desek jakowychś. Pochyla się przed zmarłym pstra gromada towarzyszy sztuk wszystkich - zbita i zszargana ulewą - żałosny obraz waganctwa i poniewierki!

Jeśli mnichy pogrześć goliarda w klasztorze nie zechcą, wonczas na żywy protest przed Bogiem i światem położą ciało jego na samym progu zamkniętego kościoła. Niech mu kruki wieży klasztornej sprawią pogrzeb włóczęgi: niech rozdziobią przed oczyma mnichów!

Taka ponurość ogarnęła ich myśli. Nie ma bo, wiadomo, gorszego poczucia sponiewieranej doli nad pogrzeb towarzysza nie dość szanowny. Wtedy najboleśniej odczuwali swe wypchnięcie za ramy społeczności. I co to znaczy na świecie: nie należeć do żadnego cechu.

Pochodnię dzierży w dłoni, w olejach snadź maczaną, bo rzucającą blaski bławe, a rozpinające się po nawilgłym powietrzu w koliskowe łuki fioletowych aż glorii. Z tą pochodnią wstępuje w ulice żałobników, wystawia się przed mary niesione.

Wkroczywszy na próg kościoła, wznosi pochodnię. W jej świetle, gdyby nieziemskim, zagrobowych, rzekniesz, mżeń, ukazuje się teraz dopiero ciało niesione na marach. Pod przemokłym na wskroś czarnym płaszczem i kapturem klerka rysuje się jawnie zesztywniały kształt trupa.

A śmierć na progu kościoła uderza po trzykroć w odrzwia zamknięte. I w echową głusz wnętrza woła zza larwy a krzyża:

"Ja, goliardus, poeta wędrowny, bez imienia u ludzi, zmarłem tej nocy grzeszną śmiercią włóczęgi - za murami, w polu. Wymódlcie duszę z czyśćcowej męki, wyzwólcie jałmużną!... A ciału pogrzebanie chrześcijan dajcie!"

Niczyją, zda się, ręką nie tknięte, jakby same otworzyły się na ścieżaj wrota kościoła. W głębi jarzą się na ołtarzu świece wszystkie. Pod nim stoi trumną czarnym suknem obita; na jej wieku widać gęśle i smyczek złożone w krzyż.

Gospodarz klasztoru zgotował włóczędze szczodrobliwe przyjęcie w domu wiecznych cisz.

Brat Łukasz powrócił było z wieczora do celi z bielmem acedii na oczach. Doświadczony pasterz trzody swojej, przeor, dojrzał pierwszy nierządnego smutku zmazę w źrenicach brata. Jakby lampę zgaszono w tych piersiach: nie świeciły już oczy blaskiem wnętrznym. Nie pracowała już w sobie dusza; na zewnątrz zwracało się wciąż spojrzenie trwożne a tępe. I zawisało gnuśne na powierzchni rzeczy każdej. Już i różaniec nawet sam szeregiem kostek dlań tylko był, obracanych w palcach nieustannie, a bez pacierza. Ku niczemu utrudzały się palce; dusza drzemała. Posiwiała najwyraźniej przez jeden wieczór koronka włosów na ciemieniu. O potępieniu swym wciąż mówił nie wierząc, iż zdoła kiedykolwiek wymodlić duszy swej zbawienie. Do farb i pędzli poczuł nagle odrazę. Do ludzi zaś - do braci w klasztorze - nienawiść; o czym (w jadowitej potrzebie bluźnienia) mówił im wprost w oczy.

"Acedia! - myślał przeor ze zgrozą. - Boże bądź mu miłościw!"

Jakoż Bóg zmiłował się: i ocknął, wstrząsnął tę duszę - ale śmierci owo obrazem i zjawą.

Za tym słupem kiru z larwą krzyżową na licu - ni ten skowronek za sową - z musu, z bezwoli, w tkliwym prawie oddaniu się grozie przemocnej błądził brat Łukasz krok w krok. I już nic nie widział, co się w kościele działo. A gdy ona po niejakim czasie wyszła z kościoła nawą boczną i z bławym światłem swej pochodni wstąpiła czarna w krużganki ciemne - w tymże blasku zagrobowych mżeń trzepotał się skowronek u krużganka ścian.

I łkał.

W otchłanną ciemność świata mruga wciąż jeszcze burza przycichła, lecz już nie oknami błyskawic, a wrotami niebios całych, otwieranymi cicho, raz po raz. Drzewa za furtą, nawałnicą tak długo targane w upiorne po nocy zjawy, teraz dopiero powracają do kształtów swoich. A tak stulone, jeśli rozchwieją się jeszcze niekiedy, to chyba tylko grozy przypomnieniem - i szeleszczą, szumią po oddalach minionej już burzy muzykę i rapsody... Ledwie tu i owdzie roztargały się chmury, ukazując niebo jak gdyby omyte, o tak diamentowym rozbłyszczeniu gwiazd. Wokół pachniało ziemią jak o świcie, choć ciemność jeszcze zalegała świat. A taka rozgłośność jest w powietrza pełni, że słychać po oddalach jakoweś rozgwary, nie wiada skąd - jakby nad pioruna śladem i ofiarą, nad gromowego ognia zgliszczem i ruiną.

Brat Łukasz szlochał wciąż.

A śmierć tymczasem wystąpiwszy za furtę, skierowała się w stronę grodu.

I zdało się mnichowi, że nad jej to wędrowaniem ten szum i szelest przebiega po wierzchołkach drzew; że o goliardowej doli szumią te poburzowe rapsody, że jego to życia burza jakby nową woń ziemi dała i odnowiła gwiazd rozbłyski na niebie.

I wydało się bratu Łukaszowi, że gdy w grodzie gaszono już gromnice po oknach, a stróże nocni podejmowali od nowa przerwane nucenia - że w onej to chwili trzykrotne uderzenie w bramy głuchym echem rozległo się po mieście całym. I że ten i owy, co się do snu już było z powrotem układał, znów się zrywał, by po raz wtóry zapalać gromnicę.

"Kto zacz?!... Werda?!..." - krzyknęli na rogach stróże nocni, podnosząc latarnie nad swe czoła.

Bo śmierć, przewiawszy przez bramę zamkniętą, wstąpiła w ulice grodu.

I obwołuje spod kiru a krzyża:

"Ja, goliardus, poeta wędrowny, bez imienia u ludzi, zmarłem tej nocy grzeszną śmiercią włóczęgi - za murami, w polu... I karą męki czyśćcowej umierać będę wciąż, w coraz to innych duszach

tułaczych, po wieki szukających szukaniem dośmiertnym... Wymódlcie dusze tułacze z wiekowej poniewierki, wyzwólcie z niedopełnień katuszy czyśćcowych!..."