WIRTUALNA BIBLIOTEKA LITERATURY POLSKIEJ
VIRTUAL LIBRARY OF POLISH LITERATURE

Jan KOCHANOWSKI
Prof.  dr hab. Edmund Kotarski

Pochodził z rodziny szlacheckiej; jego dwaj bracia - Mikołaj i Andrzej - również zapisali się w dziejach literatury polskiej. Urodził się w 1530 r. w Sycynie (ziemia radomska). Naukę i studia odbywał w Krakowie, w Królewcu (był tu dwukrotnie) i w Padwie (przebywał tu z przerwami ponad cztery lata). Zatrzymał się też na jakiś czas we Francji, między innymi w Paryżu. Ostatecznie wrócił do kraju w 1559 r. Zaczął się wówczas długi, bodaj piętnastoletni okres dworski; poeta związał się najpierw z podkanclerzym i biskupem Filipem Padniewskim, następnie z podkanclerzym Piotrem Myszkowskim, później z kancelarią króla Zygmunta II Augusta (został jego sekretarzem). Z dworem rozstał się około 1574 r. - już po elekcji i koronacji Henryka Walezego. Osiadł w Czarnolesie, ożeniwszy się z Dorotą Podlodowską. Przeżył głęboko śmierć córek: Urszuli i Hanny. Zmarł nagle w czasie pobytu w Lublinie 22 sierpnia 1584 r. (pochowany w Zwoleniu).

Swą twórczą drogę zaczął Kochanowski od poezji łacińskiej, od epigramatów i elegii, zebranych i opublikowanych pod koniec życia w tomach: Lyricorum  libellus (1580) i Elegiarum libri III. Do poezji łacińskiej powrócił także w końcowych latach życia, pisząc ody i wiersze okolicznościowe, między innymi na cześć Stefana Batorego.

Z wczesnego okresu - włoskiego i francuskiego - pochodzą nie tylko wiersze łacińskie, lecz także pierwsze utwory polskie  Jest wśród nich pieśń Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary (w druku ukazała się w 1562, w 1586 r. włączona została do Pieśni), będąca hymnem na cześć Boga - Twórcy ładu, który wyznaczył granice między lądem i morzem, między dniem i nocą, bieg pór roku, który obdarzył człowieka wszelkimi dobrami. Jest też pochwałą Boga-Artysty, którego dzieło - wszechświat - wyróżnia się harmonią i symetrią, doskonałą urodą. Niezwykle popularna, pieśń trafiła do licznych zbiorów poezji i kancjonałów.

W okresie dworskim górę wzięła epika, tematycznie i artystycznie zróżnicowana. Należą do niej dwa poematy moralno-polityczne: Zgoda (poemat napisany w 1562-1563, opublikowany  w 1564 r.) i Satyr albo Dziki mąż (powstał i opublikowany został w 1564 r.; dedykowany Zygmuntowi II Augustowi). W pierwszym z nich ustami uosobionej Zgody wzywał autor szlachtę i duchowieństwo do porzucenia sporów religijnych i wyznaniowych. Zwaśnione strony odsyłał do Trydentu, gdzie obradował sobór. Przypomniał o zagrożeniu Rzeczypospolitej ze strony nieprzyjaciół zewnętrznych. Wystąpił przeciw samowoli stanu szlacheckiego i upadkowi obyczajów, przeciw nieuctwu księży i ich zacietrzewieniu w sprawach wyznaniowych. Odwołując się do uczuć obywatelskich, zachęcał do rezygnacji z własnych, egoistycznych celów na rzecz dobra wspólnego, ojczyzny i jej potrzeb, do uzdrowienia obyczajów, prawa i sądownictwa, a nade wszystko do jedności i miłości. Zgoda - jak Rzeczpospolita czy Religia w utworach poetów, jak Pokój  w utworze Erazma z Rotterdamu - swoje spostrzeżenia i oceny zamknęła w obszernym monologu, przypominającym mowę już to oskarżycielską, już to rozważającą, refleksyjną, mowę adresowaną do "potomków Lecha słowieńskiego" - z licznymi wtrętami dialogowymi ożywiającymi całą wypowiedź. W drugim poemacie w roli mędrca czy mentora wystąpił Satyr, wywodzący się z tradycji antycznej, utrwalony między innymi na arrasach wawelskich, nazwany tu także Dzikim mężem - na wzór bohatera obecnego w literaturze i folklorze wielu krajów - zawsze gotowego do krytyki społeczeństwa. Wypędzony z lasu przez drwali, wygłosił obszerną mowę przypominającą oracje poselskie czy senatorskie. Skrytykował w niej funkcjonowanie sejmu i sądownictwa, negatywnie ocenił stan szkolnictwa, brak należycie zorganizowanej obrony, zanik tradycji rycerskich oraz zmaterializowanie szlachty i duchowieństwa. Nie pominął kwestii obyczajowych i etycznych, dowodząc, że moralność obywateli oraz dobre obyczaje stanowią podstawę egzystencji i siły państwa. Na gruncie tej krytyki postulował odnowę moralną i przywrócenie ładu prawnego i właściwego funkcjonowania organów państwa. Kochanowski jako autor Satyra stworzył model poematu satyrowego, którego strukturę wyznaczają następujące czynniki: zabierający głos  na tematy aktualne podmiot (może to być personifikacja lub postać pochodząca z mitologii, na przykład właśnie Satyr) nie należy do krytykowanej przez siebie rzeczywistości; wypowiedź podmiotu zawiera się w monologu - z bezpośrednimi, żywymi zwrotami do audytorium; słownictwo i konstrukcje zdaniowe zdają się przypominać styl oratorstwa staropolskiego. Poemat satyrowy znalazł szczególnie licznych naśladowców w XVII w., których utwory przynosiły krytykę negatywnych zjawisk świata szlacheckiego, formułowały zalecenia i pouczenia, nierzadko też szkicowały obrazy upadku.

Podobne zagadnienia podjął Kochanowski w prozaicznym dialogu Wróżki, pochodzącym z lat sześćdziesiątych XVI w., a opublikowanym pośmiertnie w zbiorze Jan Kochanowski w 1585 r. W dialogu wypowiadają się Ziemianin i Pleban. Prym wiedzie ten ostatni, Ziemianin zaś ogranicza się do zadawania pytań i raczej wyjątkowo dzieli się swoimi obserwacjami i ocenami. Problemy, którymi zajmuje się Pleban, dotyczą przyczyn upadku państw, niezgody (głównie z powodu "różności wiary"), odejścia od "starych a chwalebnych obyczajów", ciągłości władzy monarszej i obrony granic. Uwagi poczynione na te tematy odnoszą się z jednej strony do Rzeczypospolitej szlacheckiej, jej wad i słabości, z drugiej zaś do wszelkich państw, zasad ich funkcjonowania. Ustami Plebana szkicuje Kochanowski wizerunek idealnego państwa, w którym ważną rolę odgrywa religia jako siła moralna i czynnik zapewniający obywatelom spokojne życie i harmonijny rozwój, w którym  szanuje się ład prawny i respektuje obyczaje przodków. Z perspektywy tych ogólnych ujęć i oceny aktualnego położenia Rzeczypospolitej (bezpotomny król Zygmunt II August, zaniedbane zamki, niepewny los unii Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, wadliwy system uchwalania podatków) próbował Kochanowski spojrzeć w przyszłość. Tytuł dialogu Wróżki zdaje się sytuować myślenie autora o przyszłości pośród przepowiedni, wróżb. Tak jednak nie jest. Punktem wyjścia myślenia Kochanowskiego o przyszłości była analiza aktualnego stanu kraju, były obserwacje poczynione w czasie studiów i podróży zagranicznych, było wreszcie przeświadczenie, że świat - dzieło nieustającej działalności ludzkiej - może być stale przekształcany stosownie do potrzeb i oczekiwań człowieka. Przy pełnej świadomości niepowodzeń wielu przedsięwzięć dostrzegał Kochanowski celowość i konieczność ponawiania prób naprawy. Uważał, że przez stawianie właściwych diagnoz, formułowanie zadań można stopniowo doskonalić człowieka, jego postawę moralną, pobudzać go do tworzenia nowych wartości, do organizowania życia, porządku prawnego, do rozwiązywania problemów religijnych i wyznaniowych,  do wzmacniania systemu obronnego. Zawsze przy tym odwoływał się do wiedzy i realiów polskich i nie tylko polskich (uwzględniał także Niderlandy, Francję), do przemyśleń wielu autorów (Platona, Cycerona, Erazma z Rotterdamu, Andrzeja Frycza Modrzewskiego), podjął więc próbę racjonalnego przewidywania przyszłości.

Do wczesnych prób epickich należy także poemat heroikomiczny Szachy. Wydany w 1564 lub 1565 r., okazał się parafrazą żartobliwego i dydaktycznego utworu Scacchia ludus, którego autorem był poeta włoski Marco Girolamo Vida. Przedstawił on partię szachów rozgrywaną na Olimpie przez Apollina i Merkurego (zwycięzcę turnieju), przy czym zmagania figur szachowych podporządkował konwencji heroikomicznej: pisząc o ich losach wykorzystał reguły klasycznego, homerycko-wergiliańskiego eposu. Kochanowski nie podążał wiernie za włoskim oryginałem. Akcję swego poematu umiejscowił na dworze króla duńskiego Tarsesa, a partnerami gry szachowej uczynił dwóch konkurentów do ręki królewny Anny: Fiodora i Borzuja. Zwycięzcą został - dzięki pomocy królewny - pierwszy z nich. Ta część poematu zdaje się przypominać nowelę z jej zwięzłością, jednowątkową fabułą, zmierzaniem ku punktowi kulminacyjnemu i poincie, z niespodzianką sytuacyjną (interwencja Anny zapewniła zwycięstwo Fiodorowi, gdy dotychczasowy przebieg gry zapowiadał odmienny finał - dla niej niepomyślny). Natomiast opowieść o zmaganiach figur na szachownicy (najobszerniejsza w całym utworze) utrzymana jest - jak u Vidy - w konwencji heroikomicznej: patetyczny styl - na miarę homerycko-wergiliańskiego eposu - towarzyszy narracji o walce "drewnianego wojska". Figury szachowe wyposażone zostały w cechy ludzkie, radują się i smucą, wygrywają i giną. Zderzenie powagi i żartu, uroczystego stylu i fabuły nie mającej nic wspólnego z autentycznie  bohaterskimi zdarzeniami prowadziło do efektów komicznych, zarazem do deheroizacji narracyjno-fabularnych partii utworu. Dzięki tym zabiegom mógł czytelnik obcować z parodią eposu bohaterskiego, to znaczy z naśladowaniem jego stylu w powiązaniu z fabułą będącą zaprzeczeniem monumentalności i idealizującej wzniosłości, znanej z epopei Homera czy Wergiliusza. Parodia stawała się źródłem zabawy, elementem gry literackiej, zdominowanej przez żart, niezwykły pomysł, zagadkowość.

Z tego samego czasu pochodzi Pamiątka[...] Janowi Baptyście hrabi na Tęczynie - epicedium napisane w 1562 lub 1563 r., opublikowane ok. 1570. Pamiątka powstała po zgonie tytułowego bohatera, dyplomaty króla Zygmunta II Augusta, w niewoli duńskiej w 1563 r. Przynosi - jak na pieśń  żałobną przystało - pochwałę zmarłego i jego przodków oraz wypowiedzi lamentacyjne i konsolacyjne. Uzupełnienie części epicedialnej stanowią: opowieść o miłości Jana z Tęczyna i królewny szwedzkiej Cecylii oraz opis podróży, obejmujący wzmiankę o pierwszym rejsie Tęczyńskiego do Szwecji i jego podróży do Finlandii na przełomie 1561-1562 r. Najobszerniej potraktował poeta ostatnią podróż, której celem była i tym razem Szwecja. Wyjątkowo dramatycznie przedstawiona została burza. Widoczne tu ślady lektury Owidiusza, Wergiliusza i Ariosta (Orland szalony), jakkolwiek Kochanowski - w przeciwieństwie do nich - nie rozwinął narracji; nawałnicę morską, zmagania okrętu z wysoką falą przedstawił bardzo zwięźle i, co najważniejsze, odszedł od skonwencjonalizowanych schematów. Na morze nie spoglądał wyłącznie przez pryzmat mitologii i doświadczeń pisarskich poprzedników, nie powtórzył ich stereotypów. Nie poprzestał na rejestrowaniu faktów, na wyliczaniu tego, co podczas burzy dzieje się na morzu i na statku, przeistoczył się w malarza wrażliwego przede wszystkim na ruch. Opis burzy wyróżnia się niezwykłą w literaturze staropolskiej plastyką. Pamiątka jest pierwszą w literaturze polskiej poetycką relacją z podróży morskiej.

Do epiki należy również poemat Proporzec albo Hołd pruski (opublikowany w 1587). Powstał w związku z drugim hołdem pruskim (1569) składanym przez księcia Albrechta II Fryderyka, panującego w Prusach Książęcych, królowi polskiemu Zygmuntowi II Augustowi. Zasadniczą część utworu wypełnia opowiadanie o zdarzeniach utrwalonych na proporcu, który został księciu podczas uroczystości w Lublinie "do ręku podany". Kochanowski przypomniał tu  historię stosunków polsko-krzyżackich i dzieje Polski u wybrzeży Bałtyku. Selekcja i uporządkowanie materiału historycznego, eksponujące działania wojenne (punkty kulminacyjne: rzeź gdańszczan, bitwa pod Grunwaldem, wojna trzynastoletnia), dokonane zostały z perspektywy drugiego hołdu pruskiego (1569) i przygotowań do unii polsko-litewskiej, perspektywy określającej wielkość przełomu w stosunkach z Prusami Książęcymi i Litwą. Wywód poświęcony historii walk polsko-krzyżackich, rodowodowi Polaków i całej Słowiańszczyzny podporządkowany został ramie poematu i temu, co w niej powiedziano na temat aktualnego stanu stosunków między Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim i lennikiem pruskim. W ten sposób na planie pierwszym znalazły się problemy dnia - największej doniosłości, bo związane z procesami unifikacyjnymi (w Lublinie  1569  doszło nie tylko do hołdu, ale i do zawarcia unii z Litwą) i z walką o dominium Maris Baltici. Poeta odniósł się z aprobatą do dokonujących się zmian; wystąpił zarazem w roli mentora pouczającego społeczność szlachecką. W kontekście tego poematu przywołuje się niekiedy Iliadę (pieśń XVIII) Homera, w której narrator opowiada o pracy Hefajstosa nad tarczą dla Achillesa i o scenach wyrzeźbionych na tarczy, oraz Eneidę (księga VIII) Wergiliusza, w której narrator opowiada z kolei o "dziejach Italii i triumfach Romy" utrwalonych na tarczy Eneasza. Obaj autorzy skupili się na tych scenach, na dramaturgii zdarzeń, a nie na opisie samej tarczy. Identycznie jest u Kochanowskiego. Proporzec, który został księciu Albrechtowi Fryderykowi "do ręku podany", nie stał się obiektem opisu, lecz pobudził wyobraźnię poety i zachęcił do przedstawienia dawnych dziejów i aktualnych problemów Rzeczypospolitej.           Wyjątkowe miejsce w twórczości Kochanowskiego i dramaturgii renesansowej zajęła Odprawa posłów greckich, napisana na dziesięć, dwanaście lat przed premierą. W 1577 r. była na pewno gotowa, skoro u progu następnego roku - 12 stycznia - została wystawiona w Jazdowie (Ujazdowie - w dzisiejszej Warszawie) podczas uroczystości weselnych po ślubie Jana Zamoyskiego i Krystyny Radziwiłłowny, a nieco później, w ciągu 1578, po raz pierwszy ogłoszona drukiem (w Warszawie). Prapremiera odbyła się w obecności króla Stefana Batorego i królowej Anny Jagiellonki. Aktorami byli dworzanie królewscy, a jako reżyser spektaklu wystąpił lekarz nadworny Wojciech Oczko, który podczas studiów we Włoszech poznał renesansową tragedię klasyczną. Jej dzieje w Italii zapoczątkował Gian Giorgio Trissino (1478-1550). Nawiązując do modelu antycznej tragedii (Eurypides, Sofokles, Seneka), respektował zasadę trzech jedności: czasu, miejsca i akcji, pamiętał o podziale na epejsodiony i o wprowadzeniu chóru. Więcej - przejąwszy się przykładem starożytnych - posłużył się wierszem bezrymowym, tzw. białym; tylko do partii lirycznych i pieśni chóru wprowadził wiersz rymowany. Wkrótce zasłynął w Europie jako kontynuator mistrzów antycznych i znalazł licznych naśladowców. Był wśród nich także Kochanowski, który swoją tragedię napisał - jak Trissino - w języku narodowym i - jak on - zastosował wiersz biały. Znał oczywiście również tragedię grecką; pozostawił po sobie nawet przekład fragmentu sztuki Eurypidesa Alkestis. Miarą zainteresowania poety literaturą grecką jest nadto tłumaczenie III księgi Iliady Homera. Fabułę Odprawy oparł Kochanowski na zdarzeniu - przybyciu posłów greckich do Troi z żądaniem wydania Heleny - któremu Homer poświęcił w III księdze Iliady zaledwie kilka zdań. Wybór tego zdarzenia umożliwił autorowi ocenę reakcji Trojan i Heleny na fakt przybycia posłów i na ich żądanie. We wszystkich epejsodionach bohaterowie sztuki określili swoje stanowisko: jedni byli skłonni wydać Helenę, inni się temu sprzeciwiali, jedni mówili o wyższości dobra ogólnego (Antenor), inni (Aleksander-Parys) ponad wszystko stawiali interes własny. Powstała w ten sposób tragedia o moralnych i politycznych postawach ludzi, o władcy (jest nim Priam), który nie był w stanie udźwignąć odpowiedzialności za losy państwa, nie dostrzegał winy syna (Aleksandra-Parysa) i w swym postępowaniu nie potrafił skutecznie bronić interesu zbiorowego, tragedia o państwie, w którym lekceważono prawa i wychowanie młodzieży, odrzucano sądy ludzi rozumnych i odpowiedzialnych (jak Antenor), akceptowano zaś opinie i mniemania demagogów pokroju Iketaona. Naczelny problem sztuki - jednostka a państwo, egoizm obywateli a interes ogółu - został wprawdzie ukazany na przykładzie Troi i z przywołaniem realiów polskich, lecz ma to drugorzędne znaczenie. Odprawa nie przynosi obrazu ani Troi, ani Polski XVI w. Dominuje tu ogólna refleksja, wyjątkowo wyraźna w pieśniach chóru (rozważania o rozumie i młodości, o obowiązkach i moralnej odpowiedzialności władców), w dialogu z udziałem Antenora i Aleksandra-Parysa, w monologu Ulissesa (o nierządnym królestwie) i w rozmowie Heleny z Panią Starą. Zawarta często w sentencjach i przysłowiach, odsłania uniwersalizm treści ideowych, prawdę o nadrzędności interesu zbiorowości, o zależności państwa i jego przyszłości od postawy obywateli. Odprawa  mieści się w modelu tragedii antycznej. Autor zachował podział sztuki na epejsodiony, uwzględnił pieśni chóru (pominął parodos - pieśń wykonywaną przez chór wchodzący na scenę, a także exodos - pieśń wykonywaną przez chór opuszczający scenę), utrzymał zasadę trzech jedności: czasu (granice jednej doby nie zostały przekroczone), miejsca (akcja rozgrywa się przed pałacem królewskim) i akcji (jednowątkowej, skupionej wokół osoby Heleny). Pamiętał, by na scenie rozmawiały tylko dwie osoby (inaczej jest w ostatnim epejsodionie). Szczególnie wiele łączy Odprawę z tragediami Eurypidesa. Za jego przykładem wprowadził poeta stychomytię (dialog o charakterze polemicznym złożony z zwięzłych replik mających często formę sentencji czy przysłowia; przykładem rozmowa Antenora i Aleksandra-Parysa), ograniczył rolę chóru, sprowadzając ją do formułowania refleksji i komentarzy; nie stworzył sceny zbiorowej, w jej miejsce wprowadził monolog Posła, który występuje w sztuce nie tylko jako sprawozdawca, lecz także jako wykonawca kilku innych ról (Priama, Antenora, Aleksandra-Parysa, Iketaona), dzięki czemu scena ta jest udramatyzowana, mimo że tworzy ją wypowiedź jednego podmiotu. Zgodnie z obowiązującymi od antyku regułami tragedia powinna się kończyć katastrofą, zdarzeniem przynoszącym upadek, klęskę bohatera. Akcja Odprawy rozgrywa się w przeddzień wojny, kiedy o katastrofie w pełnym tego słowa znaczeniu nie mogło być mowy. W miejsce katastrofy wprowadził poeta jej substytut: monologi Ulissesa i Menelausa, a przede wszystkim monolog Kasandry z wizją upadku Troi. Siłę działania tej wizji wzmocnił przez podanie - ustami Rotmistrza - wiadomości o krokach wojennych Greków.

Odprawa posłów greckich była w Polsce pierwszym prawdziwie poetyckim i głęboko refleksyjnym dramatem, pierwszym i na długie stulecia jedynym.

Jako poeta liryczny pozostawił Kochanowski po sobie Pieśni, Fraszki, Psałterz Dawidów i Treny.

Pieśni, a ściślej dwa zbiory: Pieśni Jana Kochanowskiego. Księgi dwoje (49 utworów), wydane pośmiertnie w 1585/86, oraz Pieśni kilka (11 utworów), opublikowane w 1590 roku w tomie Fragmenta albo Pozostałe pisma, tytułem  nawiązywały do Horacego, do jego Pieśni (Carmina).

Pieśni powstawały przez wiele lat, w okresie dworskim i czarnoleskim. Zróżnicowane tematycznie i artystycznie, należą do liryki refleksyjnej, filozoficzno-etycznej, miłosnej (Pieśń II, 21), obyczajowej (Pieśń I, 10), biesiadnej, obywatelskiej, patriotycznej (Pieśń II, 5; II, 14), autotematycznej (Pieśń II, 24 - zawierająca apoteozę poezji). Niektóre z nich mają charakter satyryczny i dydaktyczny, przynoszą napomnienia i inwektywy wymierzone przeciw negatywnym przejawom życia społecznego.

Zawarta w obu zbiorach koncepcja życia wyrasta z filozofii stoickiej i epikurejskiej, z horacjańskiej idei miernej stałości, "złotego środka" ("aurea mediocritas"), z myśli chrześcijańskiej, z racjonalizmu i antropocentryzmu renesansowego. Harmonijne zespolenie elementów tradycji antycznej i współczesnych Kochanowskiemu wzorów zachodnioeuropejskich z realiami rodzimymi, obiektywizmu z subiektywnymi, osobistymi doznaniami nadało Pieśniom walor uniwersalności i ponadczasowości. Do poezji polskiej wniosły Pieśni formy wyznania i mitologicznej opowieści, monolog perswazyjny, oratorski, wypowiedzi z uobecnionym słuchaczem, konstrukcje ciążące ku puencie, wysubtelniony język poetycki, styl nasycony apostrofami i sentencjami. Znalazły licznych naśladowców w XVI w. i w następnych stuleciach.

Do wydania Pieśni z 1585/86 dołączony został cykl zatytułowany Pieśń świętojańska o Sobótce. Złożony z wypowiedzi dwunastu panien, nawiązywał do folkloru, do słowiańskiego, polskiego obrzędu nocy świętojańskiej. Zarazem jednak wykorzystywał pasterskie, sielankowe motywy poezji Owidiusza, Wergiliusza i Horacego, dzięki czemu tradycja rodzima spotkała się tu z dziedzictwem antycznym. Panny w swoich wystąpieniach, stylizowanych konsekwentnie na "proste pieśni", wyrażały zróżnicowane uczucia, stany radosne i melancholijne, opiewały miłość, śpiew i taniec, rozwijały motywy zaczerpnięte z folkloru i mitów.

Równolegle do Pieśni powstawały Fraszki, wydane w roku śmierci poety. Żartobliwe i poważne, refleksyjne i liryczne, proste i kunsztowne (I, 14), świadczą o  kulturze umysłowej poety, jego sztuce pisarskiej, o wdzięku i dowcipie. W zbiorze, złożonym z trzech ksiąg, znajdują się przekłady i przeróbki anakreontyków, wierszy między innymi Safony i Marcjalisa, epigramatów przejętych z Antologii greckiej, przede wszystkim jednak utwory oryginalne. W zwięzłych formach (obejmujących niekiedy tylko dwa wersy) zawarł poeta wypowiedzi autobiograficzne (III, 1), pochwały domu rodzinnego (II, 6; III, 6; III, 7; III, 37), erotyki, portrety przyjaciół, dostojników państwowych i kościelnych, utrwalił - pełne komizmu - anegdoty i obrazki z życia dworskiego i ziemiańskiego (I, 79; II, 16), takie wydarzenia, jak budowa mostu na Wiśle w Warszawie (II, 106, 107, 108). Z uznaniem pisał o bohaterstwie (I, 77; III, 49), chwalił przyjaźń, głosił dworny kult kobiety. Nie szczędził uszczypliwości i złośliwości, gdy wspominał o ludzkich małostkach i słabościach, nie stronił od tematów drażliwych i ujęć swobodnych, zgoła obscenicznych.

Zbiory Pieśni i Fraszek powstawały w ciągu wielu lat, zarówno w okresie dworskim jak i czarnoleskim. Natomiast genezę  Psałterza Dawidów łączyć należy  raczej wyłącznie z pobytem w Czarnolesie. Psałterz Dawidów przekladania Jana Kochanowskiego ukazał się drukiem w 1579 roku w Krakowie. Jest najwybitniejszą renesansową parafrazą 150 psalmów Starego Testamentu. Poeta pracował nad nim wiele lat. Świadomy  doskonałości poetyckiej dzieła, cenił je najwyżej z całego swego dorobku twórczego.

Psałterz Dawidów stanowi zbiór utworów lirycznych o różnej tematyce i tonacji emocjonalnej, skupiony wokół relacji Bóg - człowiek - świat. Poeta korzystał z Wulgaty (łacińskiego przekładu Biblii św. Hieronima) oraz z  renesansowych tłumaczeń Księgi Psalmów, zwłaszcza z poetyckiej parafrazy Szkota George’a Buchanana.. Dochowując wierności oryginałowi biblijnemu, nadał swej parafrazie charakter ponadwyznaniowy. Koncepcja Boga i człowieka nosi ślady oddziaływania  tradycji antycznej i idei renesansowych. Wykazuje cechy uniwersalne wspólne dla różnych systemów religijnych i kulturowych. Wizerunek starotestamentowego surowego Boga-Sędziego, karzącego grzesznego człowieka, uległ w parafrazie czarnoleskiej złagodzeniu. Bóg Kochanowskiego - zgodnie z biblijnym przekazem  - jest potężny, mądry, miłosierny, a jako budowniczy pięknego wszechświata budzi podziw i uwielbienie.

W Psałterzu Dawidów - jak w oryginale - podmiot zwracający się do Boga wyraża uczucia radości, bólu, miłości, nienawiści, przerażenia, nadziei. Zamyka je  w cichej modlitwie, w rozmowie z Bogiem - silnym partnerem istoty ludzkiej, w dramatycznym wołaniu o ratunek - w sytuacji zagrożenia i nieszczęścia. Kochanowski dokonał harmonijnego zespolenia frazeologii biblijnej z językiem liryki greckiej i rzymskiej (horacjańskiej) - sublimując poetyckie obrazowanie. Z niespotykaną wcześniej inwencją twórczą przystosował właściwości biblijnego  stylu, realiów i wyobrażeń Starego Testamentu do polskich tradycji kulturowych i językowych. Za sprawą parafrazy czarnoleskiej weszły do poezji polskiej zróżnicowane sposoby wysłowienia doznań religijnych; uderza zwłaszcza bogata synonimika.

W rok po ukazaniu się drukiem dzieła Kochanowskiego - w 1580 - wydane zostały Melodie na Psałterz polski Mikołaja Gomółki, najwybitniejszego polskiego kompozytora XVI wieku. Dzięki temu głęboko humanistyczne parafrazy weszły do wielu śpiewników, kancjonałów różnych wyznań chrześcijańskich.

Psałterz Dawidów  inspirował poetów i stał się wzorem dla twórców staropolskich (Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, Wespazjana Kochowskiego) i obcych.

Dziełem zamykającym drogę twórczą Kochanowskiego jest poemat cykliczny Treny, wydany w Krakowie w 1580 r. Złożony z dziewiętnastu utworów lirycznych, powstał wkrótce po śmierci córki Urszulki i jej pamięci został dedykowany. Treny  należą do renesansowej poezji żałobnej i składają się z właściwych epicediom  części: wstępu, pochwały zmarłej, lamentu podnoszącego wielkość straty i wyrażającego żal, ponadto z pocieszenia i napominania. Poświęcone zostały -  wbrew przyjętym zwyczajom - nie dorosłej, wybitnej osobie, lecz małemu dziecku. Genetycznie związane ze śmiercią Urszulki, nie są jednak wyłącznie poetyckim płaczem ojca, który utracił  ukochaną córeczkę. Obok zmarłego dziecka i matki Kochanowskiego, pojawiającej się w ostatnim trenie, bohaterem lirycznym cyklu jest poeta, człowiek doświadczony cierpieniem, myśliciel przeżywający kryzys ideowy, poddany trudnej próbie konfrontacji swego poglądu na świat i aprobowanego dotąd systemu wartości z sytuacją egzystencjalną człowieka, ze śmiercią. W trenach III i VI Kochanowski sławiąc niepospolite przymioty Urszulki przedstawił uwznioślony portret córki jako przyszłej "Safo słowieńskiej", w trenach zaś VII i VIII wyraził z niezwykłą siłą liryczną ogrom straty i żalu. Postać zmarłego dziecka nie przesłania jednak głównego bohatera lirycznego cyklu - poety, który zawarł w Trenach sumę przemyśleń, doświadczeń życiowych i twórczych. Wypowiedział uniwersalną prawdę o człowieku, którego rozpacz wiedzie na skraj obłędu, ale  skłania także do poszukiwania sensu egzystencji. Głoszony przez Kochanowskiego ideał stoickiego mędrca w konfrontacji z nieszczęściem uległ dewaluacji. Zalecana w Pieśniach i innych utworach postawa równowagi, złotego środka nie wytrzymała próby życiowej. Załamanie się całego systemu filozoficznego poety wywołało rozpacz i pragnienie  śmierci. Ten stan osiąga punkt kulminacyjny w trenie XI, w którym dochodzi do głosu negacja fundamentalnych zasad stoicyzmu, a zwątpienie w Opatrzność dyktuje pytania bliskie bluźnierstwu. W trenie XVI  przypomina poeta z ironią postać Cycerona - nauczyciela stoickiej mądrości, który w nieszczęściu nie sprostał zasadzie zachowania równowagi wewnętrznej: rozpaczał po śmierci córki, nie mógł się też pogodzić z wygnaniem z Rzymu. Kochanowski przywołuje Hioba, Niobe, Orfeusza - postacie dotknięte wielkim cierpieniem. W modlitewnych, psalmicznych trenach XVII I XVIII pojawia się próba pocieszenia, następuje pogodzenie się z wyrokami boskimi i uładzenie się z samym sobą,. Tren XIX, zamykający cykl, zawiera napominanie i zapowiedź powrotu do  równowagi wewnętrznej. Znajdujemy tu także myśl - zgodną z renesansowym dążeniem do pełni człowieczeństwa - o prawie istoty ludzkiej do rozpaczy i radości ("... ludzkie przygody / Ludzkie noś!").

Treny traktować można jako rozrachunek i polemikę Kochanowskiego z własną twórczością, z głoszonymi przezeń tezami stoickiego dystansu wobec przeciwności życia, z elementami religijno-moralnego poglądu na świat. Przynoszą reinterpretację dotychczasowej postawy i zasad postępowania oraz próbę odbudowania utraconego systemu wartości. Ukazują wizerunek człowieka myślącego, zmuszonego pod wpływem cierpienia, dramatycznej konfrontacji doktryny i doświadczenia do weryfikacji przyjętej filozofii życiowej i podjęcia trudu ocalenia fundamentalnych wartości humanistycznych.

Treny stanowią cykl utworów o spójnej konstrukcji, zróżnicowanym stylu i natężeniu emocjonalnym. Nawiązują do  grecko-rzymskiej poezji żałobnej, biblijnych psalmów, współczesnych poecie zachodnioeuropejskich cyklicznych kompozycji funeralnych Petrarki i Ronsarda. Różnorodności stylistycznej monologów towarzyszy bogactwo rytmiczne, wielość miar wierszowych. Z uwagi na swe walory myślowe i artystyczne już w XVI, a zwłaszcza w XVII w. stały się Treny wzorem poetyckim wykorzystywanym przez wielu twórców.

Kochanowski był największą indywidualnością w dziejach literatury staropolskiej. Czerpał z Biblii i dziedzictwa grecko-rzymskiego, zawsze jednak wyposażał swoje utwory w pomysły własne, oryginalne - w warstwie myśli, uczuć i słowa. Wprowadził do poezji polskiej nieznane jej struktury gatunkowe, stylistyczne i wersyfikacyjne (między innymi ustabilizował wiersz sylabiczny). Interesował się światem zewnętrznym, porządkiem społecznym i politycznym, codziennością człowieka, jego problemami egzystencjalnymi, przeżyciami wewnętrznymi, osobistymi. Przemawiał językiem refleksji i przestrogi, powagi i żartu, zwracał się ze słowami modlitwy, nierzadko zdobywał się na intymne wyznania. Niemal od początku cieszył się uznaniem i popularnością - i w Polsce, i poza jej granicami.

He came from a noble family. His two brothers, Mikołaj and Andrzej, also made names for themselves in the history of Polish literature. Kochanowski was born in Sycyna (territory of Radom) in 1530. He studied in Kraków, Królewiec (where he was twice) and Padua (where he stayed on and off for four years). He stayed for some time in France, in Paris and other towns. Finally, he came back to Poland in 1559. This was the beginning of a long period (fifteen years) spent in the royal court. The poet first became acquainted with Filip Padniewski, a vice-chancellor and bishop, then with Piotr Myszkowski, a vice-chancellor; he subsequently became involved in the work of the chancellery of King Zygmunt II August, where he was appointed his secretary. Around 1574, after Henryk Walezy had been elected and crowned, Kochanowski parted with the court. Having married Dorota Podlodowska, he settled in Czarnolas. The poet was deeply affected by the deaths of his daughters, Urszula and Hanna. Jan Kochanowski died suddenly on 22 August 1584, while staying in Lublin. He was buried in Zwoleń.

Kochanowski started his creative activity by writing Latin poetry, epigrams and elegies, which were collected and published towards the end of his life in the volumes; Lyricorum libellus (1580) and Elegiarum libri III. He returned once again to Latin poetry in the final years of his life, writing odes and occasional poems, for example in honour of Stefan Batory.

Not only did he create Latin poems in the early, Italian and French, periods, but this was also the time when he wrote his first Polish poems. Among others, there is a song Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary ("What Do You Wish from Us Lord in Return For Your Generous Gifts") (printed in 1562, included in the volume Pieśni ("Hymns") in 1586), which is a hymn praising God the Creator of all order, who indicated the boundaries between land and sea, day and night, the sequence of the seasons and presented man with all his goods. It is also a praise of God the Artist whose creation, the world, is distinguished by harmony and symmetry, and absolute beauty. Extremely popular, the hymn found its way into numerous collections of poetry and hymns.

In the period spent at court, epic poems, varied thematically and artistically, prevailed. Two epic poems of a moral and political character belong here: Zgoda (written between 1562 and 1563, published in 1564) and Satyr albo Dziki Mąż (written and published in 1564, dedicated to Zygmunt II August). In the former, through the words of personified Concord, the author called upon the nobility and clergymen to abandon religious disputes. He referred discordant parties to Trident, where the ecumenical council was debating. He pointed out the dangers that the Kingdom of Poland was facing from outside enemies. He spoke against the licence of the noblemen and the decline in morals, against the ignorance of priests and their narrow-mindedness in the issues of religion. Referring to patriotic feelings, he advocated giving up egoistic personal aims in favour of the common good of the homeland and its needs, improving the manners and morals, the law and the judiciary, but most of all unity and love. Concord, like the Republic or Religion in the works of poets, like Peace in the poem by Erasmus of Rotterdam, puts its observations and judgements into an extensive monologue which at one point reminds us of a prosecutor’s speech and at another is a reflective, thoughtful speech addressed to  "the descendants of Slavic Lech", with numerous insertions of dialogues which enliven the whole speech. In the other poem Satyr, who derives from the tradition of Antiquity and is portrayed in the tapestries in Wawel Castle, acts as a wise man or mentor. He is here also called Wild Man, after a protagonist present in the literature and culture of many countries, always ready to criticise society. Driven out of the forest by woodcutters, he gives an extensive speech reminding the reader of those by Members of Parliament or Senators. He criticises the functioning of Parliament and the judiciary, gives a negative evaluation of the condition of education, the lack of properly organised defence, the disappearance of the traditions of knighthood and the materialistic interests of the nobility and the clergy. He does not avoid moral and ethical issues, showing that moral conduct and good manners together constitute the base for the existence and power of a country. On the basis of this criticism he postulates the restoration of morality and order as well as the proper functioning of the country’s institutions. As the author of Satyr, Kochanowski created the model of a Satyr poem, whose structure is as follows: a lyrical ego speaking about contemporary problems (this can be either a personification or a mythological character, i.e. Satyr), who does not belong to the reality that is being criticised. His speech is in the form of a monologue with direct and vivid addresses to the auditorium, with vocabulary and grammar structures which seem to be taken out of Old-Polish orations. The Satyr poem was widely imitated by the authors of the seventeenth century, whose poems expressed criticism of the negative phenomena of the world of nobility, formulated prescriptions and advice, often drawing pictures of man’s fall.

Kochanowski touched upon similar issues in Wróżki, a prosaic dialogue, from the 1560s and published posthumously in 1585 in the collection Jan Kochanowski. Landowner and Priest speak here. The latter takes the lead, while the landowner restricts himself to asking questions, occasionally sharing his observations and judgements. The problems with which the Priest deals concern the reasons behind the fall of countries, discord (especially due to "diversity of faith"), parting with "old but praiseworthy customs", the continuity of royal rule and protection of the borders. Remarks made on these topics refer to the Polish Republic of Nobles, its drawbacks and shortcomings on the one hand, on the other to all countries and the principles of their functioning. Through the words of Priest, Kochanowski draws a picture of an ideal country where religion, as a moral force and as a factor ensuring its citizens a peaceful life and harmonious development, plays a very important part and where legal order and the ancestors’ customs  are respected. Through the perspective of these general impressions and judgement of the then current situation of the Republic of Poland (heirless King Zygmunt II August, neglected castles, the unsure fate of the union between the Polish Crown and the Grand Duchy of Lithuania, faulty system of imposing taxes), Kochanowski tries to look into the future. The title of the dialogue, Wróżki, ("Fairies") seems to place the author’s way of thinking about the future among prophecies and fortune-telling. This is not the case, however. The starting point of his way of thinking about the future was an analysis of the state of the country, observations made during his studies and foreign travels, finally, a belief that the world, a result of constant human activity, could be continuously changed according to the needs and expectations of man. Being fully aware of the failures of many ventures, Kochanowski still saw the usefulness and necessity of renewed attempts to repair the situation. He believed that through a proper diagnosis and formulation of tasks, man and his moral stance could be gradually perfected as well as driven to create new values, organise life and legal order, solve religious problems and improv the defence system. He always referred to his knowledge of Polish reality (and not only Polish; he included here France and the Netherlands) and to the philosophy of many authors (Plato, Cicero, Erasmus of Rotterdam, Andrzej Frycz Modrzewski); in doing so he undertook an attempt at a rational foresight of the future.

A heroic-comic poem Szachy ("Chess") is one of the early epic attempts. Published in 1564 or 1565 it appeared to be a paraphrase of the humorous and didactic work called Scacchia ludus by an Italian poet Marco Girolamo Vida. He presented a game of chess played on the Mount Olympus by Apollo and Mercury (the winner of the tournament), while the battle between the chess figures was subjected to the rules of heroic-comic convention. Writing about their fate, he used the rules of the classic epos of Homer and Virgil. Kochanowski, however, did not follow the Italian original too closely. He placed the  plot at the court of Tarses, the Danish king, and for the contestants he chose Fiodor and Borzuj, the two rivals for the hand of Princess Anna. Thanks to the Princess’s help, Fiodor won. This part of the poem seems to resemble a short story, with its compactness, one-thread plot, heading towards the culminating point and the dénouement, with a narrative surprise (Anna’s intervention which ensured Fiodor’s victory, while the odds of the game pointed towards a different ending, negative as far as she was concerned.) However, the story of the progress of the game of chess itself (most extensive in the whole poem) is written, just like in Vida’s poem, in heroic-comic convention; a pompous style fitting the epos of Homer and Virgil accompanies the narration of the battle of "the wooden army". The chess figures are endowed with human features, are happy or sad, win or die. The clash between seriousness and humour, the grand style and the plot which had nothing in common with really heroic events, resulted in humorous effects as well as in the de-heroisation of the narrative parts of the poem. Due to these procedures the reader could encounter a parody of a heroic epos, i.e. following its style while presenting a plot which clearly was not monumental or grand, as in Homer or Virgil. The parody became a source of amusement, an element of a literary game, dominated by humour, unusual ideas and puzzlement.

Pamiątka [...] Janowi Baptyście hrabi na Tęczynie ("A Memento […] of Jan Baptysta, the Count of Tęczyn"), an epicedium, written in 1562 or 1563 and published around 1570, comes from the same period. The poem was written after the death in Danish captivity in 1563 of Baptysta, a diplomat in the service of King Zygmunt II August. As a requiem, it is fittingly a praise of the deceased and his ancestors, as well as a lament and a consolation. The epicedial part is complemented by a story of his love for a Swedish princess, Cecilia, and by descriptions of his travels, e.g. of his first voyage to Sweden or a journey to Finland in the years 1561-1562. The last journey to Sweden is described in most detail. A storm is presented here extremely dramatically. Although traces of Ovid, Virgil and Ariosto (Orlando Furioso) are clearly present here, Kochanowski, contrary to his mentors, did not develop the plot. The storm and the struggle of the ship with steep waves were very concisely presented and, what is most important, the poet departed from conventional patterns. He did not perceive the sea only through the eyes of mythology or the experience of his literary predecessors, he never repeated their stereotypes. He did not restrict himself to registering the facts only, to enumerating all that happens on the ship as well as on the sea during the storm. He became transformed into a painter especially sensitive to movement. The description of the storm is distinguished in Old-Polish literature through its unusual plasticity. The work is the first poetic report of a sea voyage in Polish literature.

Proporzec albo Hołd pruski ("A Banner or The Prussian Homage") (published in 1587) is also an example of an epic poem.  It was written in connection with the second Prussian homage (1569) paid by Duke Albrecht II Friedrich, the ruler of Ducal Prussia, to the Polish King Zygmunt II August. A story about the events which were recorded on a banner given to the Prince "into his hand" during the ceremony in Lublin constitutes the main part of the poem. Kochanowski recollects here the history of the relationship between Poland  and the Teutonic Knights as well as the history of Poland on the Baltic Sea. The selection and arrangement of the historical material which featured military activities (main points: the slaughter of the citizens of Gdańsk, the Battle of Grunwald, the Thirteen Years’ War) was done through the perspective of the Second Prussian Homage (1569) and the preparations for the union between Poland and Lithuania, a perspective which characterised the importance of the change in the relationship with Prussia and Lithuania. The lecture on the history of Polish- Teutonic wars, the origin of Poles and all Slavic countries, was subordinated to the frame of the poem and to what was said there about the then current situation between the Polish Crown and the Grand Duchy of Lithuania and the Ducal Prussia. In such a way the grandest problems of the day, i.e. those connected with the unifying processes (in 1569 in Lublin there took place the homage as well as the union with Lithuania) and the struggle for the domination of the Baltic Sea, were clearly seen here. The poet accepts the changes and takes the part of a mentor instructing the community of noblemen. In the light of the poem he sometimes evokes Homer’s Iliad (Book XVIII), where the speaker describes Hephaestus’ work on the shield for Achilles and the scenes portrayed on that shield, and Virgil’s Aeneid (Book VIII), where the speaker, in turn, retells the "history of Italy and the triumphs of Rome" recorded on Aeneas’ shield. Both authors concentrated on these scenes, the dramatic nature of the events, and not on the description of the shield itself. Kochanowski does the same thing. The banner which was given to Duke Albrecht Friedrich "into his hand" did not become an object of description, but aroused the poet’s imagination and inspired the presentation of the history and current problems of Poland.

Odprawa posłów greckich ("The Discharge of the Greek Envoys"), written at least 10-12 years before its premiere, occupied a prominent place in Kochanowski’s work and Renaissance drama. It must have been finished in 1577, because it was staged in Jazdów (Ujazdów in today’s Warsaw) at the beginning of the following year, on 12 January, during the reception party after the wedding of Jan Zamoyski and Krystyna Radziwiłłówna, and then, during 1578, it was printed for the first time (in Warsaw). The world premiere took place in the presence of King Stefan Batory and Queen Anna Jagiellonka. Royal courtiers acted in the play and it was directed by Wojciech Oczko, the court physician who during his studies in Italy had studied the classical tragedy of the Renaissance, whose history had been started in Italy by Gian Giorgio Trissino (1478-1550). Referring to the models of ancient tragedy (Euripides, Sophocles, Seneca), he respected the rule of the three unities of time, place and plot, remembered about the division into epeisodia and the introduction of the chorus. What is more, following the example of his ancient predecessors, he used blank verse, and only the lyrical parts and the chorus’s words were written in rhyme. He soon became famous in Europe as the person who was continuing ancient tradition and found his followers. Kochanowski was among them. Just like Trissino he wrote his tragedy in his own language and, just like him, used blank verse. He was obviously familiar with Greek tragedy, he even translated extracts of Euripides’ Alkestis.

What clearly reflects the poet’s interest in Greek literature is his translation of Book III of Homer’s Iliad. The plot of "Odprawa posłów greckich" is based on one event, the arrival of Greek envoys in Troy and their demand to take Helen with them, which in Homer’s Iliad takes up only a few sentences. The choice of that event enabled Kochanowski to analyse the reaction of the citizens of Troy and that of Helen to their arrival and demands. In all epeisodia the characters state their position on the subject. Some wanted to hand Helen over, others were against this, some spoke about the importance of the general public good (Antenor), others thought about their own good above anything else (Alexander-Paris). In such a way, Kochanowski created a tragedy about the moral and political stance of various people, about a ruler (Priam) who was unable to handle the responsibility for his country’s fate, failed to see his son’s mistake and could not protect the society’s interests, a tragedy about a country where law and the education of the young were forgotten, the judgement of the wise and the reasonable rejected, but where the  opinions of demagogues (Ikeaton) were accepted. Although the main problem of the play – an individual against a country, the egoism of the citizens against the good of the community – was shown using the example of Troy with reference to Polish reality, it is of minor importance here. Odprawa posłów greckich depicts neither Troy nor the Poland of the sixteenth century. A general reflection dominates here, which is especially explicit in the chorus’s songs (reflection on wisdom, youth, duties and moral responsibilities of the rulers), in the dialogue between Antenor and Paris, Ulysses’ monologue (on the lawless kingdom) and in Helen’s conversation with the Old Lady. Through sayings and proverbs, it reveals universal ideas, the truth about the superiority of the common good and dependence of the country and of its future on its citizens’ stance. The play fits into the model of ancient tragedy. The author preserved the division into epeisodia, used songs of the chorus (left out the parodos, the song of the chorus entering the stage, and the exodos, the song of the choir leaving the stage), preserved the unities of time (one day), place (in front of the royal palace) and plot (single-threaded, centred around Helen). He remembered to have only two people talking on stage at the same time, although he abandons the idea in the last epeisodion. Odprawa is most closely connected with the tragedies of Euripides. Following his example, the poet introduced stichomythia (a polemic dialogue composed of concise rejoinders, often in the form of sententious sayings or proverbs, e.g. the conversation between Antenor and Paris), restricted the function of the chorus to making reflections and comments only, never created a collective scene but introduced a monologue of the Envoy, who functions in the text not only as a commentator but also as a performer of various parts (Priam, Antenor, Alexander-Paris, Iketaon), which makes the scene dramatic although it technically is a statement of one speaker. In accordance with the rules of tragedy since the ancient times, the play should end with a catastrophe, an event bringing about the hero’s fall and defeat. The plot takes place shortly before the war, when a real catastrophe cannot happen. The poet introduced its substitute: the monologues of Ulysses and Menelaus, but most of all Cassandra’s, with her vision of the fall of Troy. The power of that vision was further strengthened by delivering, in the cavalry captain’s words, the news about the Greeks starting the war.

Odprawa posłów greckich was Poland’s first really poetic and deeply reflective drama, the first and for a hundred years the only one.

As a lyric poet, Kochanowski left behind him Pieśni, ("Hymns"), Fraszki ("Epigrams"), Psałterz Dawidów, ("David’s Psalter") and Treny ("Threnodies").

Pieśni ("Hymns"), or to be more precise two collections: Pieśni Jana Kochanowskiego ("Jan Kochanowski’s Hymns"), Księgi dwoje ("Two Books") (49 poems), published posthumously in 1585/86, and Pieśni kilka ("Several Hymns") (11 poems), published in 1590 in a collection Fragmenta albo Pozostałe pisma, ("Fragments or Other writings") through their titles referred to Horace’s Songs (Carmina).

Pieśni were created over many years, both during the period spent in the royal court and in Czarnolas. Varied thematically and artistically, they belong to reflective, philosophical, ethical, love (II, 21), moral (I, 10), jovial, civic, patriotic (II, 5; II, 14), auto-thematic (II, 24; containing the apotheosis of poetry) kinds of poetry. Some of them are of a satirical and didactic character, full of remarks and invectives aimed at negative manifestations of social life.

The philosophy of life contained in both collections grows out of Stoic and Epicurean philosophy, the Horatian idea of "the golden mean" ("aurea mediocritas"), Christian thought, the rationalism and anthropocentrism of the Renaissance. The harmonious blend of the elements of ancient tradition and of contemporary western European models with the native reality of Kochanowski’s times, objectivism with subjective personal experience, enriched Pieśni in universal and timeless values. Pieśni introduced to Polish poetry forms of confession and mythological story, persuasive and oratory monologue, comment with a receiver present, subtle poetic language, sententious style full of apostrophes. They were often imitated in the sixteenth century and the years to come.

A series titled Pieśń świętojańska o Sobótce ("A Midsummer Hymn about Sobótka") was added to the 1585/86 edition of Pieśni. Consisting of stories told by twelve maidens, it referred to folklore; Slavic and Polish traditions of Midsummer Night celebrations. At the same time it made use of the pastoral motifs of the poetry of Ovid, Virgil and Horace, joining native tradition with ancient tradition. The maidens in their stories, stylised as "simple songs", expressed various feelings, emotions of happiness and melancholy, praised love, song and dance, developed the motifs taken out of folklore and myths.

At the same time as Pieśni, Kochanowski was writing Fraszki, published in the year of his death. Humorous or serious, reflective or lyrical, simple or ornamented (I, 14), they point to the poet’s intellect and culture, his art of writing, grace and humour. In a collection composed of three books there are translations and adaptations of anacreontics, poems by Sappho and Martialis, epigrams taken from The Greek Anthology, but most of all original poems. In concise form (sometimes as short as two verses only) the poet covered autobiographical issues (III, 1), praise of the family home (II, 6; III, 6; III, 7; III, 37), erotica, portraits of friends, state and church officials, comic anecdotes and pictures of court and rural life (I, 79; II, 16), such events as the building of a bridge over the Vistula River in Warsaw (II, 106, 107, 108). He wrote with respect about heroism (I, 77; III, 49), praised friendship and the cult of woman so popular at court. He used acerbic tones and malice profusely when he spoke about human weaknesses and pettiness, and never avoided difficult themes or moral liberties, even obscene issues.

The collections of Pieśni and Fraszki were created over many years, both during the period spent at the royal court and in Czarnolas. However, the genesis of Psałterz Dawidów should rather be connected with his stay in Czarnolas. Psalterz Dawidów przekładania Jana Kochanowskiego appeared in print in 1579 in Krakow. It is the best Renaissance  paraphrase of the150 psalms of the Old Testament. The poet worked on it for many years. Conscious of the poetic excellence of his work, he thought it to be the best of his poetic achievements.

Psałterz Dawidów is a compilation of poems of different themes and emotional tones, concentrated on the relationship between God and World. The poet used the Vulgate (a Latin translation of the Bible by St Jerome) and Renaissance translations of The Book Of Psalms, the poetic paraphrase by the Scot, George Buchanan, especially. While remaining faithful to the biblical original, he managed to give his paraphrase a universal character regardless of the reader’s religion. The concept of God and man is influenced by ancient traditions and Renaissance ideas.  It reveals universal features common to various religious and cultural systems. The picture of a strict God-Judge from the Old Testament, who punishes a sinful man, is moderated somewhat here. Kochanowski’s God, in accordance with the Biblical message, is powerful, wise and forgiving, and as a creator of the world is admirable and adorable.

In Psałterz Dawidów, just like in the original, the speaker talking to God expresses emotions of happiness, pain, love, hatred, terror or hope. He encloses them in a quiet prayer, a conversation with God, who is a powerful partner of a human being, in a dramatic cry for help in the situation of danger or unhappiness. Kochanowski managed to unite harmoniously biblical phraseology with the language of Greek and Roman (Horace) poetry. With unprecedented creative invention, he adapted the biblical style, the reality and ideas of the Old Testament, to Polish cultural and linguistic traditions.  Through the Czarnolas paraphrase, diverse ways of expressing religious feelings, especially a wide range of synonyms, were introduced to Polish poetry.

A year after Kochanowski’s work had been published, in 1580, Melodie na Psałterz polski ("Melodies for the Polish Psalter") by Mikołaj Gomółka, the greatest Polish composer of the sixteenth century, were printed. Thanks to this, the deeply humanistic paraphrases appeared in various song-books of various Christian religions.

Psałterz Dawidów inspired poets and became the model for other Polish (Mikołaj Sęp Szarzyński, Wespazjan Kochowski) and foreign poets of the time.

The final work of Kochanowski’s career is a series of poems Treny ("Threnodies"), published in 1580 in Kraków. Consisting of 19 lyrical poems, it was written shortly after the death of Urszulka, the poet’s daughter, and dedicated to her memory. Threnodies belong to a genre of mourning poetry of the Renaissance and consist of the parts characteristic to epicedia: introduction, praise of the deceased person, lament showing the importance of loss and expressing regret, as well as consolation and advice. They were dedicated, contrary to expectations, not to an adult, but to a child. Generically connected with Urszulka’s death, they are not solely a poetic lament of a father who has lost his daughter. Apart from the dead child and the poet’s mother, who appears in the last threnody, the poet is the lyrical ego of the series, a man suffering, a philosopher undergoing a crisis of belief, struggling to confront his outlook on the world and former system of belief with the existential situation of a man, with death. In threnodies III and VI, praising Urszulka’s unusual attributes, Kochanowski gives an idealised picture of his daughter as a future "Slavic Sappho", in VII and VIII, in turn, he powerfully expresses the importance of loss and regret. The picture of the dead child does not conceal the main lyrical ego of the series, the poet, who in the threnodies included his reflections, life and creative experience. He expressed the universal truth about a man whose despair leads him towards madness, but also forces him to seek the sense of existence. The ideal advocated by Kochanowski of a stoic wise man became invalid after the confrontation with reality. The stance of balance, the golden mean, advocated in Pieśni and other poems proved to be weaker than life. The collapse of the poet’s whole philosophical system triggered despair and a death-wish. This state culminates in threnody XI, where he negates the fundamental beliefs of stoicism and through doubting God’s presence, asks questions close to profanity. In threnody XVI, the poet ironically recollects Cicero, a teacher of stoic wisdom, who did not manage to retain his inner balance after the death of his daughter or exile from Rome. Kochanowski recollects Job, Niobe, Orpheus, characters who experienced great suffering. The prayer-like threnodies XVII and XVIII bring an attempt at consolation, coming to terms with God’s wishes and himself. Threnody XIX, closing the series, contains advice and the promise of the return of inner balance. A belief, in accordance with the Renaissance pursuit of full humanity, in a human being’s right to despair and happiness ("…ludzkie przygody/ Ludzkie noś!"

Treny can be treated as Kochanowski’s analysis of and polemic with his own work, earlier advocated theses of a stoic distance to life, elements of a religious and moral view of life. They bring about the reinterpretation of the former stance and rules of conduct as well as an attempt at reconstructing the system of lost values. They picture a thinking man, forced through suffering and the dramatic confrontation of a doctrine with experience to change the former philosophy of life and to undertake attempts to preserve fundamental humanistic values.

Treny constitute a series of poems of coherent structure, diverse style and emotional intensity. They refer to Greek and Roman mourning poetry, biblical psalms, funeral compositions of Petrarch or Ronsard, contemporary to Kochanowki. Rhythmical richness and diversity of poetic metre appear along with stylistic diversity of monologues. Thanks to their exquisite artistic and ideological values, Treny became a literary model used by many artists of the sixteenth, and especially of the seventeenth century.

Kochanowski was the greatest individual figure of Old Polish literature. He was inspired by the Bible as well as by the Greek and Roman heritage. Always, however, he enriched his poems with his own original ideas, thoughts, feelings and words. He introduced unknown genres, stylistic structures, and types of verse (e.g. syllabic verse) to Polish literature. He was interested in the outer world, social and political order, the everyday reality of man, his existential problems, inner and personal experiences. He spoke in the language of reflection and advice, seriousness and humour, words of prayer or intimate confessions. Almost from the very beginning he gained the respect of his readers and was very popular, both in Poland and abroad.

BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY

-  J.Langlade, Jean Kochanowski. L’homme - Le penseur - Le poete lyrique, Paris 1932.
-  J.Pelc, Jan Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej, Warszawa 1980, 1987.
-  J.Pelc, Jan Kochanowski. Poete de la Renaissance (1530-1584), Paris 1986.
-  J.Pelc, Jan Kochanowski, poeta renesansu, Warszawa 1988.
-  W.Weintraub, Rzecz czarnoleska, Kraków 1977, 1991.