Dyecezye i biskupstwa za Jagiellonów i królów elekcyjnych.

Liczba biskupstw w różnych czasach była rozmaita, więc i starszeństwo świeckie w senacie i duchowne było między niemi różne. Za Piastów po arcybiskupstwie gnieźnieńskiem szło najprzód biskupstwo krakowskie, potem wrocławskie i kujawskie, dalej poznańskie i płockie. Biskupstwa: pomorskie, warmińskie, lubuskie, raz należały, drugi raz nie należały do Polski. Dopiero panowanie Jagiellonów stanowi tutaj epokę. Do senatu polskiego wchodzi biskup warmiński, łucki, przemyski, chełmiński, chełmski, kijowski i kamieniecki. Na Litwie dwa tylko są biskupstwa: wileńskie i żmudzkie. Z powodu unii lubelskiej organizuje się roku 1569 senat Rzeczypospolitej. Zasiada w nim dwu arcybiskupów i trzynastu biskupów podług następującego starszeństwa: 1. prymas arcybiskup gnieźnieński, 2. arcybiskup lwowski, 3. biskup krakowski, 4. kujawski, 5. poznański, 6, wileński, który ma z poznańskiem alternatę, 7. płocki, 8. warmiński, 9. łucki, który ma alternatę z warmińskim, 10. przemyski, 11. żmudzki, 12. chełmiński, 13. chełmski, 14. kijowski, 15. kamieniecki. Stefan Batory w Inflantach zakłada biskupstwo wendeńskie, Zygmunt III smoleńskie, te wchodzą do senatu i zajmują z kolei szesnaste i siedmnaste miejsce. Biskup wendeński od pokoju oliwskiego nazywa się inflanckim.

Oprócz łacińskich bywały u nas, przed unią kościelną, gęste biskupstwa ruskie greckiego obrządku na Rusi. Powstawały one i upadały nieraz, nie wiadomo, kiedy. Pierwszorzędny znawca tych stosunków, J. Bartoszewicz, powiada, że pomiędzy unią lubelską i brzeską, t. j. w latach 1569–1596 kolej biskupów greckich była taka: 1. metropolita arcybiskup kijowski, 2. włodzimiersko-brzeski, 3. łucko-ostrogski, 4. arcybiskup połocki, 5. biskup lwowski, 6. arcybiskup smoleński, 7. biskup przemysko-samborski, 8. chełmsko-bełski, 9. pińsko-turowski. Gdy powyższe biskupstwa greckie przystąpiły do unii z Kościołem łacińskim, powstały nowe biskupstwa greckie dla tych Rusinów, którzy nie przystąpili do unii. Tak za Władysława IV powstało władyctwo mohylewskie, które później mścisławskiem i białoruskiem nazywano. Wreszcie sejm wielki, czteroletni, postanowił w Rzeczypospolitej arcybiskupstwo i trzy biskupstwa greckie, konstytucya ta jednakże nie weszła w życie skutkiem ostatnich podziałów. Nareszcie oprócz ruskich bywały u nas i ormiańskie biskupstwa, z tych lwowskie trwało od czasów Kazimierza Wielkiego, zamienione potem w arcybiskupstwo, i mohylewskie nad Dniestrem na Podolu, założone już po upadku Rzeczypospolitej. Sejm czteroletni uchwałą z dnia 11. czerwca 1790 roku zapowiedział ogromne zmiany w urządzeniu i granicach dyecezyalnych. Ponieważ niektóre dyecezye były bardzo wielkie w stosunku do innych, postanowiono więc porównać mniej więcej rozległość dyecezji i dochody biskupów ze względu na sprawiedliwość i szkodliwy zwyczaj przenoszenia się biskupów z dyecezyi do dyecezyi.

Biskupstwa i dyecezye wszystkich obrządków, istniejące w dobie Jagiellońskiej i do ostatnich lat bytu Rzeczypospolitej, przedstawiają się w porządku alfabetycznym, jak następuje:

1. Biskupstwo Białoruskie, dyzunickie, przez króla Władysława IV w roku 1633, gdy katedrę połocką zajęli unici, ustanowione dla tych, którzy do unii kościelnej nie przystąpili, miało stolicę swoją w Mohilewie, później zwało się mścisławskiem, ale pod koniec XVII wieku tak zmniejszało, że prawie upadło.

2. Biskupstwo Chełmińskie z pod rządów krzyżackich, wskutek pokoju toruńskiego z Krzyżakami w roku 1466, powróciło znowu pod władzę arcybiskupa gnieźnieńskiego i odtąd stanowi jego sufraganię. Biskup chełmiński był przez jakiś czas prezesem senatu pruskiego w Rzeczypospolitej, primus praeses, potem oddał to pierwszeństwo biskupowi warmińskiemu. Dyecezya nie była wielka, zajmowała dwa województwa: Malborskie i Chełmińskie; za czasów Niesieckiego liczyła zaledwie 160 kościołów parafialnych. W roku 1772 biskupstwo to dostało się pod panowanie króla pruskiego i odtąd niemczeje. Chwilowo odetchnęło, gdy weszło w skład Księstwa Warszawskiego (1807–1815 r.), a biskup chełmiński był znowu po staropolsku senatorem i piąte miejsce zajmował do r. 1809, a później szóste w senacie Księstwa Warszawskiego.

3. Biskupstwo Chełmskie, łacińskie, powstało w wieku XIV. Pierwszym biskupem miał być mianowany roku 1359 przez Innocentego VI Franciszkanin Tomasz. Atoli szereg stałych senatorów biskupów chełmskich rozpoczyna się od roku 1417. Stolica dyecezyi przenosiła się w roku 1473 z Chełma do Hrubieszowa, a w roku 1490 z Hrubieszowa do Krasnegostawu, lecz biskup przemieszkiwał zwykle w Skierbieszowie, miasteczku niedaleko Chełma. Władysław Jagiełło chciał oddzielić ziemię Lubelską od dyecezyi krakowskiej, jako zbyt odległą, i poddać ją pod władzę pasterską biskupa chełmskiego, Jana z Opatowic, i już na to papież Marcin V był zezwolił, ale wkrótce, na prośbę Zbigniewa Oleśnickiego, biskupa krakowskiego i kardynała, zezwolenie swoje odwołał. Dyecezya zaś chełmska w dawnych granicach do roku 1773 pozostała. W roku 1761 liczono w tej dyecezyi kościołów 83. Przy pierwszym rozbiorze kraju biskup chełmski stracił większą część swojej dyecezyi, a katedrę przeniósł do kościoła pojezuickiego w Krasnymstawie. Na sejmie wielkim przeniesiono ostatecznie katedrę chełmską z Krasnegostawu do Lublina i z części krakowskiej i chełmskiej utworzono dyecezyę lubelską, która obejmowała odtąd województwo Lubelskie z ziemią Łukowską, ziemię Stężycką z województwa Sandomierskiego i Chełmską. Stąd biskup lubelski został następcą dawniejszego chełmskiego.

4. Biskupstwo Chełmskie, ruskie, za Zygmunta III zostało unickiem; w roku 1795 dostało się pod rząd austryacki, a w roku 1809 powróciło do Księstwa Warszawskiego i wtedy (r. 1810), mianowany biskupem, Dąbrowa Ciechanowski, jako biskup unicki, zasiadł w senacie najprzód Księstwa, a potem Królestwa kongresowego. Do dyecezyi tej należeli wszyscy unici w Kongresówce, których ludność w roku 1857 wynosiła głów 217.000 w 270 parafiach.

5. Arcybiskupstwo Gnieźnieńskie. W dalszym ciągu tego, cośmy powiedzieli o tem arcybiskupstwie w okresie Piastów, przechodzimy tu do czasów następnych. Za Władysława Jagiełły Michał Trąba, znakomity arcybiskup gnieźnieński, wyrobił sobie na soborze Konstancyeńskim godność prymasa. Gdy bowiem było wtedy w Polsce dwóch arcybiskupów (gnieźnieński i lwowski), chodziło o to, który z nich ma być w godności starszym. Odtąd Trąba i następcy jego nazywali się prymasami Korony i Litwy. Później postanowiono pierwszeństwo prymasa przed kardynalstwem i dla uszanowania tej dostojności narodowej zalecono nawet, aby żaden biskup polski nie starał się o kardynalstwo, by tym sposobem uniknąć kolizyi prawa narodowego z kanonicznem. W roku 1462, przy wcieleniu do korony księstwa Rawskiego, w którem leżały dobra łowickie arcybiskupów gnieźnieńskich, prymas uwolniony został przez króla od płacenia jednej grzywny złota, jaką dotąd składał do skarbu książąt mazowieckich na oznakę zależności dóbr swoich. Odtąd był prymas udzielnym ksiażęciem na tych dobrach, jak biskup krakowski na Siewierzu, i odtąd prymasi zaczęli też używać niekiedy tytułu książęcego, aż się to później za królów obieralnych i prymasostwa Uchańskiego w stały zwyczaj zamieniło. Dwór utrzymywali prymasi polscy prawie królewski, przemieszkując zwykle w Skierniewicach, które były faktycznie stolicą księstwa Łowickiego. Bliżej stąd mieli do Krakowa i Warszawy, niż z Gniezna, które odwiedzali rzadko, a, dostawszy się na prymasostwo, odbywali uroczysty tak zwany ingres, czyli wjazd, pierwej do Łowicza, niż do Gniezna. W Skierniewicach tedy zawsze bawiły tłumy dostojnych gości, bo senatorowie przyjeżdżali odwiedzać pierwszego księcia, a obok nich często i deputaci ziemian z najdalszych krańców Litwy i Ukrainy. Obszar dyecezyi arcybiskupstwa Gnieźnieńskiego stanowiły województwa: Kaliskie, Sieradzkie, Łęczyckie i Rawskie, ziemia pomorska i Kaszuby. W dyecezyi tej było kolegiat świeckich 12, zakonne 3, archidyakonatów 7, w których roku 1628 znajdowało się kościołów 863, nie licząc zakonnych. Sufraganów było dwóch: gnieźnieński i łowicki, prałatów siedmiu. Ostatnim prymasem Rzeczypospolitej był Michał Poniatowski, książę herbu Ciołek, brat króla, zmarły roku 1794; po nim Ignacy Krasicki, biskup warmiński, poeta, nie był już prymasem, ale arcybiskupem i księciem. Za Księstwa Warszawskiego prymasostwo zostało odnowione, ale po wcieleniu Gniezna do Prus, w roku 1815, Niemcy odebrali arcybiskupom nawet ich tytuł książęcy.

Katedra, wystawiona w Gnieźnie na górze, zwanej Lechową, pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Panny, zniszczona przez Czechów w roku 1039, odbudowana została w roku 1094 przez arcybiskupa Marcina, z chórem, poświęconym św. Wojciechowi, i grobowcem tego patrona Polski. Dzisiaj jest to jedna z najcenniejszych świątyń narodowych, mauzoleum pamiątek ojczystych.

6. Biskupstwo Inflanckie, gdy całe Inflanty należały do Polski, nazywało się Wendeńskiem od miasta Wenden, w którem znajdowała się stolica biskupia. Ale kiedy, po zawartym pokoju w Oliwie roku 1660, pozostała przy Polsce tylko trochę więcej niż piąta część Inflant, a cztery piąte wraz z miastem Wenden odpadło do Szwecyi, wówczas biskupstwo musiało przemianować się z Wendeńskiego na Inflanckie. Urzędownie zmiana tytułu biskupa wendenskiego na inflanckiego nastąpiła w roku 1678. Nadto dla większej powagi król Jan III w roku 1685 dodał mu tytuł piltyńskiego od powiatu tego nazwiska w Kurlandyi, który przed pokojem oliwskim należał do Inflant. W Krasławiu, dobrach Platerów, założono w połowie XVIII wieku seminaryum inflanckie i wzniesiono katedrę dla biskupstwa. W roku 1768 sejm zatwierdził fundacyę katedry i seminaryum. Do dyecezyi inflanckiej zaliczali się wszyscy katolicy, zamieszkali w Kurlandyi i Inflantach szwedzkich. Pierwszy podział kraju w roku 1772 przydzielił województwo Inflanckie wraz z Krasławiem do Rosyi. W Polsce zostało tylko tytularne krzesło biskupa inflanckiego w senacie, więc postanowiono utrzymać biskupa z funduszów dyecezyalnych wileńskich i żmudzkich ze stolicą w Wilnie. Ostatecznie biskupstwo to zostało zwinięte w roku 1798 i Inflanty przyłączone do metropolii mohilewskiej, a Kurlandya do biskupstwa wileńskiego, przy którem ustanowiony sufragan kurlandzki, w roku 1847 oddany pod władzę biskupa żmudzkiego.

7. Biskupstwo Kamienieckie. Że Podole od początku liczyło się do Korony, stąd i biskup liczył się do senatorów koronnych. Dyecezya podolska była uboga i nieludna. Biskupi posiadali miasto Szarogród na Podolu, ale Marcin Białobrzeski zamienił z kanclerzem Janem Zamojskim Szarogród na Pragę pod Warszawą w roku 1583. Odtąd Praga, aż do roku 1794, należała do biskupów kamienieckich, także probostwo w Łosicach, drugie w ziemi rawskiej, i kolatorstwo parafii zambrowskiej w Łomżyńskiem. Gdy roku 1672 Podole i Kamieniec zdobyli Turcy, biskup z duchowieństwem przeniósł się do Lwowa, gdzie stolica dyecezyi podolskiej przez lat 26, to jest do pokoju karłowickiego i odzyskania Podola pozostawała. W wieku XVIII biskupstwo to posiadało tylko 40 kościołów i dzieliło się na 4 dekanaty: dunajewski, satanowski, międzybożski i jazłowiecki. Według konkordatu z roku 1847 dyecezya podolska obejmowała gubernię podolską.

8. Biskupstwo Kamieńskie na Pomorzu nadodrzańskiem, tak nazwane od miasta Kamienia, położonego w okolicy zatoki Szczecińskiej, pozostające do roku 1375 pod władzą duchowną Gniezna, za Jagiełły wciąga się znowu niby w jedność polską. Biskup kamieński, Magnus, książę saski, przyjechał do Władysława Jagiełły do Wolborza roku 1422 i ofiarował się Polsce przeciw Krzyżakom. Marcin Wejher za Zygmunta Augusta był ostatnim katolickim biskupem w Kamieniu, zaliczającym się do biskupów polskich. Po jego śmierci zniemczeni książęta pomorscy, Barnim i Filip, rzucili się, jak na łup, na własności kościelne. Barnimowi dostało się 12 klasztorów z dobrami, z tych 6 panieńskich; Filipowi zaś 9, między którymi 3 panieńskie. Ten upadek biskupstwa Kamieńskiego i jego duchownej łączności z Polską stał się zarazem wyrokiem zagłady dla narodowości polskiej na Pomorzu zachodniem. Tytuł wprawdzie biskupstwa Kamieńskiego pozostał jeszcze dość długo, bo siedm pokoleń książąt pomorskich, począwszy od Filipa, aby uprawnić grabież, tytułowało się biskupami kamieńskimi. Pierwszy z nich przywłaszczył sobie tytuł następujący: „Filip, książę szczeciński, pomorski, kaszubski i Wendów, książę Rugii, hrabia Gutzkowa, biskup kamieński i pan kraju lauenburgskiego i bytowskiego”.

9. Biskupstwo Kijowskie, łacińskie. Szereg biskupów kijowskich liczy się od Henryka, Dominikanina, w roku 1321. Następni biskupi podobno byli także Dominikanie, którzy mieli swój kościół w Kijowie i w tym kościele, bo nie było katedry, odprawiali swoje nabożeństwo. Władysław Jagiełło był właściwie fundatorem biskupstwa kijowskiego, które zaliczało się do Litwy i było najmłodsze w hierarchii kościelnej. Po unii lubelskiej biskup kijowski wszedł do senatu Rzeczypospolitej. Kiedy za czasów Władysława IV, po ustanowieniu województwa Czernihowskiego, katolicyzm zaczął się szerzyć na Zadnieprzu, wtedy biskupi kijowscy poczęli się tytułować biskupami kijowskimi i czernihowskimi, a nawet siewierskimi. Lecz gdy zapowiadały się świetne czasy dla biskupstwa, wypadły rozruchy Chmielnickiego, które pokryły popiołami większość fundacyi i kościołów. Traktatem grzymułtowskim z 1686 roku odpadł ostatecznie Kijów, w którym stracił biskup swoją katedrę. Biskup Załuski, sławny autor dzieła Epistolae historico familiares, zamierzał fundować katedrę kijowską w Białejcerkwi, dla obronności miejsca, i robił, co tylko mógł, ale została mu jeno mała cząstka dyecezyi. Wojna turecka, najazdy tatarskie, bunty chłopskie Paleja i rozboje hajdamackie burzyły wszystko. Dopiero biskup Samuel Ożga, w połowie XVIII wieku, stał się odnowicielem biskupstwa, przebudowawszy kościół parafialny w Żytomierzu na katedrę dyecezyalną. Drugi Załuski, sławny założyciel biblioteki narodowej w Warszawie, uregulował stosunki dyecezyalne, postanowił archidyakonat czernihowski, odwiedził Kijów i Pieczary, z wielką czcią przyjmowany przez metropolitę ruskiego i gubernatora. Po roku 1798 biskupstwo kijowskie, połączone z częścią dyecezyi łuckiej, przybrało nazwę biskupstwa Żytomierskiego.

10. Metropolia Kijowska, ruska. Po zaprowadzeniu na Rusi wiary chrześcijańskiej przez wielkiego księcia kijowskiego Włodzimierza I, około roku 989, hierarchia kościelna tamże składała się pierwotnie z jednego metropolity i sześciu biskupów, z Grecyi przybyłych. Pierwszym metropolitą kijowskim był Michał, rodem z Syryi, drugim Leonty, Grek, trzecim Teopemt, który ochrzcić miał kości Jaropełka i Olega, braci Włodzimierza, zmarłych w pogaństwie. Gdy metropolici kijowscy zaczęli częściej przesiadywać we Włodzimierzu nad Klaźmą i w Moskwie, niż w Kijowie, duchowieństwo litewsko-ruskie, za sprawą wielkiego księcia Witołda, obrało metropolitą kijowskim roku 1414 ihumena Grzegorza I i wyświęciło go w Nowogródku. Rozdział ten metropolii wschodniej na kijowską i moskiewską nastąpił w roku 1415.

11. Biskupstwo Krakowskie. Za Jagiellonów biskup krakowski zasiadał trzecie miejsce z kolei w senacie, to jest szedł po prymasie i arcybiskupie lwowskim, a przed biskupem kujawskim. W roku 1443 Zbigniew Oleśnicki, biskup krakowski, kupił od Wacława, księcia cieszyńskiego, za 6.000 grzywien srebra ziemię i księstwo Siewierskie z prawami panującego i wcielił to księstwo do biskupstwa. Tym sposobem znaczenie biskupstwa znacznie podrosło, a biskupi krakowscy przyjęli odtąd tytuł książąt siewierskich i używali go aż do upadku Rzeczypospolitej. Był to pierwszy biskup i pierwsze biskupstwo w Polsce z tytułem książęcym rzeczywistym. Biskup krakowski był na Siewierzu w całem znaczeniu tego słowa panującym, miał prawo miecza (jus gladii), własne wojsko, swoją monetę, swoje sądownictwo, kanclerza i oddzielny dwór i rząd książęcy. Rzeczpospolita nic się w te rządy nie wdawała, zostawiając moc władzy różnorodnym ciałom narodowym. Dyecezya krakowska z początku była ogromna, bo naprzykład w XIV wieku sięgała od Śląska i rzeki Pilicy do Kamieńca podolskiego i za Karpaty, gdyż ziemia Spiska do niej jeszcze należała. Biskupi krakowscy zwykle przesiadywali w Kielcach, Iłży lub Bodzentynie, gdzie posiadali swoje pałace, najczęściej jednak w Kielcach. Gdy kapituły innych biskupstw wysyłały na trybunał koronny po jednym deputacie, to krakowska wysyłała dwóch. Według spisu, uczynionego w roku 1711, biskupstwo krakowskie dzieliło się na sześć archidyakonatów, z tych w krakowskim było kościołów parafialnych 371, w sandomierskim 59, w zawichostskim 167, w lubelskim 127 i w sądeckim 208. Pierwsze uszczuplenie dyecezyi nastąpiło przy pierwszym rozbiorze kraju, wykrojono bowiem dla Galicyi z dyecezyi krakowskiej biskupstwo Tarnowskie. Dalej na sejmie czteroletnim dźwignięto nowe biskupstwo Lubelskie, do którego wcielono całą wschodnią zawiślańską przestrzeń dyecezyi krakowskiej, niemniej zniesiono władze książąt Siewierskich. Biskup Feliks Turski był ostatnim księciem Siewierskim. Po utworzeniu królestwa Kongresowego i wolnego miasta Krakowa, dyecezya krakowska podzielona została raz jeszcze na dwa biskupstwa: Sandomierskie i Krakowskie. To ostatnie obejmowało województwo krakowskie w Kongresówce (czyli późniejszą gubernię Kielecką) i wolne miasto Kraków z jego okręgiem.

12. Biskupstwo Kujawskie. Tradycye tego biskupstwa, sięgające starożytnej Kruświcy, a w podaniach narodu wiążące się z wprowadzeniem chrześcijaństwa do Polski, przyczyniły się zapewne, że Władysław Jagiełło podwoił znaczenie tego biskupstwa, zrównawszy jego prawa z prawami arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Dyecezya dzieliła się na trzy archidyakonaty: kujawski, kruświcki i pomorski. Znaczenie tego ostatniego podniosło się, kiedy od roku 1638 przydzielono do biskupstwa kujawskiego dwa powiaty pomorskie: Lauenburski i Bytowski. Biskupi kujawscy mieszkali zwykle w Wolborzu pod Piotrkowem, stąd kościół parafialny w Wolborzu rychło się zmienił w kolegiatę. Na Pomorzu, od dawnych lat, biskup utrzymywał sufragana gdańskiego, później przybył drugi sufragan pomorski. Po utworzeniu Kongresówki i księstwa Poznańskiego w roku 1815, trzy dekanaty kujawskie: kruświcki, gniewkowski i inowrocławski, odpadły do dyecezyi poznańskiej, w Kongresówce zaś dyecezya Kujawska obejmowała nowo utworzone województwo Kaliskie i przydzielony do niego, pod względem duchownym, obwód Włocławski z województwa Mazowieckiego, a to głównie ze względu na znajdującą się we Włocławku katedrę kujawską. Stąd poszło i nazwanie biskupa i biskupstwa Kujawsko-kaliskiem.

13. Biskupstwo Lubelskie utworzone zostało roku 1790 na sejmie wielkim, przez połączenie w jedną dyecezyę województwa lubelskiego, ziemi Łukowskiej i Stężyckiej z ziemią Chełmską. Oprócz katedry w Lublinie posiadało biskupstwo kollegiatę w Zamościu.

14. Biskupstwo Lwowskie, ruskie, nieprędko po upadku metropolii halickiej stanęło za przywilejem królów polskich. Od Makarego Tuczapskiego, który został władyką w roku 1539 i poddał się zupełnie metropolicie kijowskiemu, zaczyna się ciągły szereg rzeczywistych władyków lwowskich. Metropolita kijowski połączył w swojej osobie dwie metropolie, kijowska i halicką. Władykowie lwowscy byli tedy z początku sufraganami metropolity kijowskiego, jako metropolity Halicza, niedługo atoli podnieśli się własną mocą na stopień dyecezyalnych władyków, a św. Jur znowu, jak dawniej, został rodzajem ich katedry.

15. Arcybiskupstwo Lwowskie, łacińskie. Kazimierz Wielki, zająwszy Ruś, pobudował w niej wiele kościołów łacińskich, następca zaś jego, Ludwik Węgierski, prosił Grzegorza XI o urządzenie hierarchii duchownej. Wówczas papież zesłał na miejsce komisyę z biskupów polskich w roku 1375, którzy postanowili arcybiskupstwo Halickie i podwładne mu trzy biskupstwa: Przemyskie, Włodzimierskie i Chełmskie. Jednocześnie z postanowieniem tej hierarchii, Władysław, książę Opolski, namiestnik Rusi, który nadal miasteczko Tustań arcybiskupom, pisał do Rzymu z prośbą, aby katedrę metropolitalną z Halicza przeniesiono do Lwowa, jako do miasta znaczniejszego i obronniejszego. Halicz, mówił, jest bez murów i blisko Tatarów, jest ogniskiem niezgody i t. d. Papież pisał do konsystorzów i biskupów polskich o radę, poczem do przeniesienia stolicy metropolitalnej przyszło dopiero za Władysława Jagiełły. Sześciu arcybiskupów od roku 1375 siedziało w Haliczu, siódmy dopiero, Jan z Rzeszowa, został od roku 1416 pierwszym arcybiskupem lwowskim. Później pod władzę arcybiskupa lwowskiego dostały się jeszcze trzy nowe dyecezye: Kamieniecka, Kijowska i Bakońska, czyli Wołoska, odłączono za to Włodzimierską, to jest późniejszą łucką, do metropolii Gnieźnieńskiej. Arcybiskupami lwowskimi bywali: Grzegorz z Sanoka, Jan Długosz, Jan Dymitr Solikowski, znakomici uczeni i gorliwi pasterze. Gdy za arcybiskupa Wacława Sierakowskiego Lwów dostał się pod panowanie austryackie, arcybiskup lwowski otrzymał tytuł prymasa Galicyi i Lodomeryi i, jako taki, prezydował na sejmach krajowych obyczajem polskim. Ale po śmierci arcybiskupa Pischteka, wskutek przedstawień namiestnika Stadiona, czczy ten tytuł dany był metropolicie ruskiemu. Od roku 1375 po schyłek wieku XIX na stolicy metropolitalnej w Haliczu i wie Lwowie zasiadało arcybiskupów łacińskich 42. Jeden z pierwszych, Jakób Ruchem, herbu Strzemię, arcybiskup jeszcze halicki, jest błogosławionym.

16. Arcybiskupstwo Lwowskie, ruskie, czyli metropolia halicka, lwowska, powstało w wieku XIV, wówczas, kiedy Ruś poszła w podział między Polskę i Litwę. Biskupi haliccy i przedtem, ze względu na oddalenie Kijowa, zaczęli się nazywać metropolitami Rusi Czerwonej, mianowicie przez cały wiek XIII. Kazimierz Wielki dla Rusi Czerwonej postanowił metropolię halicką nad biskupstwami ruskiemi: Chełmskiem, Turowskiem, Przemyskiem i Włodzimierskiem. Wobec patryarchatu całej Rusi, metropolia halicka na początku XV wieku ustaje, został tylko biskup halicki obrządku ruskiego, a metropolita dla Rusi w Kijowie. Potem i biskupstwo halickie ustało, przeniesione do Lwowa. Dopiero pod rządami Austryi, po śmierci biskupa Mikołaja Skorodyńskiego w roku 1805 ustanowiona została grecko-katolicka metropolia, czyli arcybiskupstwo unickie we Lwowie, a pierwszym arcybiskupem Lwowskim był Antoni Angiełłowicz od roku 1806 do zgonu w roku 1814, drugim Lewicki od roku 1816 do 1858.

17. Arcybiskupstwo Lwowskie, ormiańskie. Kazimierz Wielki, zaręczając Ormianom prawa i swobody, oraz wolność religii katolickiej, obrządkiem i językiem ormiańskim sprawowanej, wyznaczył w roku 1367 Lwów na stolicę ich biskupa, którym był od roku 1365 „Jan ze krwi królewskiej”. Za Zygmuntów gminy ormiańskie były na Rusi Czerwonej, Podolu, Wołyniu, Litwie i w księstwach Naddunajskich. Za Niesieckiego było jeszcze kościołów ormiańskich 16; we Lwowie, oprócz katedry, były jeszcze dwa probostwa: św. Anny i św. Krzyża, w Kamieńcu podolskim trzy, i po jednem w Łucku, Zamościu, Horodence, Śniatynie, Brzeżanach, Stanisławowie, Tyśmienicy, Złoczowie, Jazłowcu i Łyścu.

18. Biskupstwo Łuckie, łacińskie, założone roku 1375 przez Ludwika węgierskiego we Włodzimierzu na Wołyniu, nazywało się pierwej włodzimierskiem, dopiero czwarty z kolei biskup wołyński, Andrzej ze Spławki, przeniósł katedrę z Włodzimierza do Łucka. Było we Włoszech biskupstwo, zwane lucensis, dla odróżnienia więc od tamtego papież polecił nazywać Łuck po łacinie Luceoria i stąd biskupstwo, które powinno było nazywać się także lucensis, nazwano luceoriensis. Biskup łucki przed rokiem 1569 zasiadł w senacie litewskim, po unii zaś lubelskiej zajął w senacie koronnym miejsce po biskupie warmińskim, z którym miał jednakże alternatę sejmową. Dyecezya łucka odznaczała się nadzwyczajną swoją rozległością, obejmowała bowiem z czasów litewskich całe województwa: Wołyńskie, Brzesko-litewskie, Podlaskie i Bracławskie, jednem słowem pas ziemi, sto mil długi, począwszy od granicy prusko-podlaskiej, koło Rajgrodu i Augustowa, a skończywszy w stepach na Pobereżu. Najwięcej miała w sobie księstw ruskich i litewskich, oraz moc książąt, jako to: Ostrogskich, Zasławskich, Zbaraskich, Wiśniowieckich, Poryckich, Dubrowickich, Koreckich, Klewańskich, Ołyckich, Koszyrskich i t. d. Dwa w niej były probostwa infułackie: w Ołyce i w Kodniu, i dwóch oficyałów: łucki i brzeski. Dekanatów było 13, zasiadało zaś prałatów dziewięciu w kapitule, która dwa razy na rok się zbierała, co rok zaś obierała jednego członka na trybunał koronny. Po drugim podziale kraju prawie cała dyecezya dostała się za kordon rosyjski i rozdwoiła na część łucką w cesarstwie i brzeską w Kongresówce. W części polskiej został biskup, sławny dziejopis, Adam Naruszewicz, który zlecił zarząd części zakordonowej Cieciszowskiemu, biskupowi kijowskiemu. – Biskupi łuccy podlegali najprzód zwierzchnictwu arcybiskupów lwowskich, potem gnieźnieńskich, a po drugim rozbiorze mohilewskich. W roku 1798 nuncyusz Litto z dwóch dyecezyi: Kijowskiej i zakordonowej Łuckiej, związał nową, Żytomierską. Właściwie żadna z tych dyecezyi nie upadła, tylko odtąd miały nazwę łucko-żytomierskiej i jednego biskupa łucko-żytomierskiego, który miał dwie katedry: w Łucku i w Żytomierzu, i dwie kapituły katedralne. Było też dwóch sufraganów: łucki i żytomierski, a od konkordatu z roku 1847 i trzeci, kijowski.

19. Biskupstwo Łuckie, ruskie, istniejące od początku wieku XIII, miało katedrę swoją, zbudowaną przez księcia litewskiego, Lubarta, na zamku łuckim, w której znajdował się grób samego Lubarta i groby wielu innych książąt litewskich i ruskich. Pierwszym biskupem unickim w Łucku był Eustachy Maliński, zmarły w roku 1620, ostatnim Jan Krassowski od roku 1826.

20. Biskupstwo mohilewskie, dysunickie, założone przez króla Władysława IV, przezywało się rozmaicie od miast: Mohilewa (białoruskiego), Mścisławia, Orszy i Witebska, do których rozciągało swoją jurysdykcyę. Zwało się także wogóle białoruskiem (obacz biskupstwo białoruskie).

21. Biskupstwo Pińskie, ruskie. Na Polesiu bywali zdawna władykowie turowscy, ale gdy ustali, Witołd, wielki książę litewski, dźwignął biskupstwo Pińskie, do którego przyłączył dawne Turowskie, tak, że władykowie poczęli się nazywać: pińscy i turowscy. Z początku władyków pińskich nazywano tylko turowskimi, potem Pińsk wziął górę nad Turowem. Szereg władyków pińskich rozpoczyna się z początkiem wieku XV. Unię przyjął Leoncyusz Połczycki w Brześciu roku 1589. Po upadku Rzeczypospolitej biskupstwo Pińskie zostało zniesionem. Istniało cztery wieki. Ostatnim biskupem pińskim i turowskim był Józefat Bułhak.

22. Biskupstwo Płockie, łacińskie. Oprócz prałatów zasiadało w kapitule płockiej 24 kanoników, a każdy prymas polski był z urzędu pierwszym kanonikiem płockim. Świetne to bardzo stanowisko biskupów płockich za udzielnego księstwa mazowieckiego, powiększyło się jeszcze po wcieleniu Mazowsza do Korony. Jeżeli dawniej biskup rozpościerał władzę w rozdrobnionych dzielnicach Mazowsza i, niby prymas mazowiecki, rządził krajem w czasie małoletności książąt lub pierwszym był ich doradcą, to w Polsce wstąpił do senatu, bywał kanclerzem, postępował na biskupstwo krakowskie, a nawet na prymasostwo. Biskupami płockimi bywali książęta mazowieccy, a nawet królewicze polscy. Proboszcz płocki, Jędrzej Opaliński, w roku 1598 przywłaszczył sobie tytuł księcia sieluńskiego na zasadzie rozległych dóbr sieluńskich, należących do probostwa, i bawił się naprawdę w udzielność, rządząc drobną szlachtą sieluńską. Biskupi płoccy przesiadywali zwykle w Pułtusku, a Hieronim Szeptycki w połowie XVIII wieku przyjął tytuł księcia pułtuskiego. W roku 1762 biskupstwo płockie liczyło 16 dekanatów i 311 kościołów.

23. Biskupstwo Poznańskie. Kapituła poznańska składała się z 10 prałatów (proboszcz, dziekan, trzech archidyakonów, kantor, kustosz, scholastyk, kanclerz) i 24 kanoników. Na zwyczajne posiedzenia zbierała się co tydzień, na nadzwyczajne dwa razy do roku. Sufragana znajdujemy już w roku 1469, kościołów parafialnych w wieku XVIII liczyła dyecezya poznańska 590. Po drugim podziale całe biskupstwo Poznańskie, prócz Warszawy, dostało się pod panowanie króla pruskiego. Gdy wkrótce potem rząd pruski, zająwszy Warszawę, utworzył biskupstwo Warszawskie, dyecezya poznańska straciła Warszawę ostatecznie. Bulla papieska z roku 1821, urządzając na nowo kościół katolicki w Prusiech z resztek dwóch dyecezyi: Poznańskiej i Gnieźnieńskiej, utworzyła jedną z zachowaniem oddzielnych kapituł i katedr pod rządem jednego pasterza, który nazywa się arcybiskupem poznańskim i gnieźnieńskim. W skutku tejże bulli trzy dekanaty arcybiskupstwa Gnieźnieńskiego: kamiński, tucholski i człuchowski, odeszły do biskupstwa Chełmińskiego, przybyły zaś od biskupstwa Kujawskiego: kruświcki, inowrocławski i gniewkowski.

24. Biskupstwo Przemyskie, łacińskie. Kościół katedralny założył tu dopiero Władysław Jagiełło. W senacie Polski jagiellońskiej biskup przemyski siedział ósmy z rzędu, niżej warmińskiego, a przed chełmińskim, po unii lubelskiej siedział między łuckim a żmudzkim. Dekanatów liczyła dyecezya 9: przemyski, mościski, krośnieński, dynowski, samborski, jarosławski, rzeszowski, sanocki i leżajski. Biskupi przemieszkiwali pospolicie w mieście Brzozowie. Przez swych, wysoko wykształconych biskupów, Piotra z Bnina i Andrzeja Krzyckiego, Przemyśl w swoim czasie był siedliskiem wykształcenia humanitarnego. W roku 1772 przeszła dyecezya pod rządy austryackie.

25. Biskupstwo Przemyskie, ruskie. Biskupi przemyscy nosili zwykle drugie miano biskupów Samborskich. Ponieważ tolerancya religijna w Rzeczypospolitej nie narzucała dysunitom unii, widzimy więc w dyecezyi przemyskiej, tak, jak we wszystkich prawie innych na Rusi, po dwóch biskupów, jednocześnie rządzących, każdy swoją owczarnią. Unici mieli biskupa swego, dysunici zaś władykę, który do unii nie przystąpił. Taki stan podwójnego kościoła trwał w dyecezyi przemyskiej, od roku 1612, całe lat 80. Ostatnimi współzawodnikami byli: Małachowski, unita, i Winnicki, dysunita. Gdy Małachowski w roku 1692 umarł, Winnicki przystąpił do unii i tym sposobem rozdwojenie usunął.

26. Biskupstwo Smoleńskie, łacińskie. Król Zygmunt III, dobywszy Smoleńska, w roku 1611 założył tamże osobne biskupstwo smoleńskie, łacińskie. Sejm zatwierdził tę fundacyę i roku 1618 przeznaczył dobra na utrzymanie biskupa. Przez lat atoli 20 rządzili tą dyecezyą administratorowie. Dopiero Władysław IV, po nowej wojnie smoleńskiej, ustaliwszy w tamtych stronach granice Rzeczypospolitej, wprowadził na biskupstwo roku 1637 Piotra Parczewskiego. Biskup smoleński, jako najmłodszy, zasiadł ostatnie, to jest siedmnaste, miejsce w senacie duchownym; wcielony do metropolii gnieźnieńskiej (r. 1633), liczył się do senatorów litewskich i był też tylko naznaczany z pośród Litwinów. Po odpadnięciu Smoleńska w roku 1667 do Rosyi, cała dyecezya składała się z czterech parafij katolickich i nie miała już kapituły ani katedry, alumni smoleńscy wychowywali się w seminaryum krasławskiem w Inflantach polskich, biskupi mieszkali w Warszawie, gdzie sejm Mokronowskiego wyznaczył im wsparcia rocznego złp. 20.000. W roku 1788 został biskupem smoleńskim uczony autor historyi narodu polskiego, Naruszewicz, następca zaś jego, Tymoteusz Gorzeński, był ostatnim, a z kolei kanonicznie ośmnastym biskupem Smoleńskim, mianowany w roku 1805 biskupem poznańskim.

27. Biskupstwo Warmińskie, założone w Prusiech krzyżackich, roku 1243, zachowując w pewnej mierze niepodległość udzielnego księstwa, rządzonego przez biskupów, pozostawało pod zwierzchnictwem Zakonu krzyżowego przez lat 223, to jest do roku 1466, w którym, po wojnie trzynastoletniej Kazimierza Jagiellończyka, połączyło się dobrowolnie z Polską i należało do niej przez lat 306, to jest do pierwszego podziału (1772), przez który dostało się pod panowanie pruskie Hohenzollernów. Przez traktat toruński roku 1466 i unię ziem pomorsko-pruskich z Polską, biskupi warmińscy zyskali bardzo wiele, bo pozbywali się uciążliwego zwierzchnictwa Zakonu, a stawali się niby prymasami polskiego Pomorza, prezydując z urzędu na „generałach pruskich”, czyli sejmach prowincyi, złożonej z trzech województw: pomorskiego, chełmińskiego i malborskiego, do którego i księstwo Warmińskie się zaliczało. Układem piotrkowskim z roku 1512 zawarowano, że po śmierci każdego biskupa kapituła prześle królowi całkowitą listę swoich członków, że z tej listy król naznaczy cztery osoby, z których znowu kapituła wybierze sobie biskupa. Hozyusz wysoko podniósł znaczenie biskupstwa Warmińskiego, pierwszy był na tej katedrze kardynałem. Po nim szli kardynałowie, synowiec króla Stefana, Jędrzej Batory, i królewicz Jan Olbracht, syn Zygmunta III. Czwartym kardynałem na tej katedrze był Michał Radziejowski. Kiedy biskupstwo Sambieńskie w Prusiech krzyżackich przyjęło luteranizm, biskup warmiński objął władzę duchowną nad pozostałymi tam katolikami i, dodawszy sobie tytuł sambieńskiego, przybrał do swojej dyecezyi Królewiec i rozszerzył ją aż po Niemen. Dyecezya niewielka miała w roku 1762 kościołów 90. Ostatnim biskupem nominacyi polskiej był głośny pisarz, uczony i poeta, Ignacy Krasicki, z porządku, to jest od 1243 roku, trzydziesty ósmy biskup warmiński, przeniesiony w roku 1795, przez króla pruskiego, na arcybiskupstwo gnieźnieńskie.

28. Biskupstwo Wendeńskie, łacińskie. Stefan Batory, po zawarciu pokoju z Moskwą w roku 1582, odzyskawszy Inflanty, które się dobrowolnie poddały Zygmuntowi Augustowi, urządzając ten kraj z Janem Zamojskim i Jerzym Radziwiłłem, kardynałem biskupem wileńskim, postanowił jedno na całe Inflanty biskupstwo, które nazwał wendeńskim od miasta Wendenu, po łotewsku zwanego Kieś, nad rzeką Aa, gdzie znajdowała się katedra. Pierwszym biskupem był mianowany sławny filolog, starzec, Jędrzej Patrycy Nidecki. Gdy jednakże Wenden wpadał często w ręce Szwedów, biskupi większą część swoich rządów przepędzali w Polsce. Od roku 1622 Szwedzi już nogą nie wyszli z Inflant. Szenking (następca Nideckiego), za którego (r. 1621) biskupstwo wendeńskie przyłączone zostało do metropolii gnieźnieńskiej, nie doczekał się już powrotu do katedry i umarł w opactwie sulejowskiem.

29. Biskupstwo wileńskie, łacińskie, założone roku 1387, w stolicy Litwy, po przyjęciu wiary chrześcijańskiej przez Władysława Jagiełłę. Królowa Jadwiga wiele się także przyczyniła do fundacyi namową i nakładem. Ponieważ Litwa nie miała jeszcze żadnej cywilizacyi ani zakładów naukowych, ta pani zacna, miłująca swój naród, znacznym kosztem założyła w Pradze czeskiej, jako pierwszorzędnem ognisku naukowem Europy, bursę dla utrzymania dwudziestu uczących się młodych Litwinów. Tym sposobem pierwsze gruntowniejsze promienie światła zawdzięczała Litwa szlachetnej wnuczce Piastów. Dobrogost, biskup poznański, upoważniony został bullą papieską (12. marca 1387 r.) do urządzenia biskupstwa litewskiego i postanowienia biskupa. Pierwszym biskupem litewskim za Jagiellonów został Polak, Andrzej Wasilko. Katedrę wystawiono w pobliżu góry zamkowej wileńskiej pod nazwaniem patrona Polski, św. Stanisława, Litwa bowiem, wówczas świętych swoich jeszcze mieć nie mogła. Biskupstwo było niezmiernie wielkie, bo obejmowało całą Litwę, później bowiem dopiero nastało żmudzkie i podzieliło się z wileńskiem. Biskup wileński zajął pierwsze miejsce w senacie litewskim, a dyecezya jego, podzielona na 26 dekanatów, rozciągała się od granic Mazowsza do Dźwiny i Dniepru. Biskupstwo Wileńskie, ponieważ nie było arcybiskupstwem, musiało zatem podlegać władzy metropolitalnej gnieźnieńskiej.

Zygmunt Stary w przywileju z roku 1508, oznaczył ogólną liczbę prałatów i kanoników wileńskich na 18. Kościołów i altaryi było za Niesieckiego 440; kapituła miała za herb trzy korony, jak krakowska, na trybunał litewski wybierała aż dwóch deputatów. Obszerność dyecezyi była powodem, że wcześnie bardzo biskupi używać zaczęli sufraganów, których było trzech a od roku 1798 czterech: wileński, trocki, kurlandzki i brzeski. Samo Wilno liczyło sześć parafij, a kościołów wszystkich, oprócz kaplic, 22. Na konfederacyi generalnej za bezkrólewia, w roku 1764, stanęła formalna uchwała, żeby prosić stolicę apostolską o podniesienie Wilna na arcybiskupstwo. (Gdy roku 1772 część biskupstwa wileńskiego zadźwińska i zadnieprska odpadła do Rosyi, cesarzowa Katarzyna II ukazem z dnia 14. grudnia 1772 roku ustanowiła dla tych ziem biskupstwo białoruskie, zamienione roku 1783 na archidyecezyę mohylewską. Roku 1793 wcielono do tej archidyecezyi anektowane województwo mińskie. Roku zaś 1798 z woli cesarza Pawła, przybyły na jego koronacyę z Rzymu nuncyusz Litta zorganizował w obrębie ówczesnej gubernii mińskiej dyecezyę mińską, która istniała do roku 1869). Po roku 1847 dyecezya wileńska rozciągała się na dwie gubernie: wileńską i grodzieńską. W wileńskiej było parafii 197, w grodzieńskiej 127.

30. Biskupstwo Żmudzkie, zwane po łacinie samogitiensis, mednicensis, założone było przez Władysława Jagiełłę. Po sejmie horodelskim roku 1413 przyjechał Jagiełło z Witołdem na Żmudź, świeżo odzyskaną od Krzyżaków, i w Miednikach zgaszono święty ogień pogan, pozabijano czczone przez nich węże i poburzono bałwochwalcze ołtarze. Wkrótce w tem siedlisku bałwochwalstwa żmudzkiego stanął kościół parafialny pod wezwaniem św. męczenników: Aleksandra, Ewancyusza i Teodula, a za nim ośm kościołów innych w różnych stronach Żmudzi. W Roku 1416 sobór konstancyeński zatwierdził fundacyę biskupstwa Żmudzkiego, podległego metropolii Gnieźnieńskiej. W roku 1417 zjechali do Miednik: Jan Rzeszowski, biskup lwowski, i Piotr Krakowczyk, biskup wileński, i tam poświecili mały kościół katedralny i pierwszego biskupa. Pierwiastkowo było przy katedrze sześciu kanoników skromnie uposażonych, bo kraj posiadał nader mało ludności i pieniędzy. Jeszcze w roku 1555 katedra była postawiona z drzewa, dopiero kiedy się spaliła, Kazimierz Pac, biskup żmudzki, własnym kosztem wybudował w roku 1691 katedrę dzisiejszą. Przed unią roku 1569 biskup żmudzki zasiadał drugie miejsce w senacie litewskim, a po unii w senacie polskim siedział miedzy biskupem przemyskim i chełmińskim. Seminaryum dyecezyalne w Krożach założył około roku 1570 biskup Piętkiewicz. Miasteczko Miedniki, w którem znajduje się, katedra, nazywane jest także Worniami. Biskupstwo w roku 1794 przeszło pod panowanie rosyjskie, skutkiem zaś konkordatu z roku 1847 dyecezya zamkniętą została w granicach dwóch gubernii: kowieńskiej i kurlandzkiej; w gubernii kowieńskiej jest dekanatów 17, w Kurlandzkiej 2 (kuroński i semigalski).