Część II.

Podział na prowincje i województwa

Prowincya Wielkopolska.

(Polonia Major).

Dawna Polska dzieliła się na trzy wielkie prowincye, a mianowicie: na Wielkopolskę, Małopolskę i Wielkie Księstwo Litewskie. Prowincya wielkopolska od czasów Jagiellońskich do roku 1768 obejmowała województw 12 i ziem 3, a od roku 1768, (w którym na życzenie króla Stanisława Augusta rozdzielono województwo Kaliskie na dwa: Kaliskie i Gnieźnieńskie) liczyła do pierwszego podziału, to jest roku 1772, województw 13, a mianowicie: 1) Poznańskie z ziemią Wschowską, 2) Kaliskie, 3) Gnieźnieńskie, 4) Sieradzkie z ziemią Wieluńską, 5) Łęczyckie, 6) Brzesko-kujawskie, 7) Inowłocławskie (później nazywane Inowrocławskie, z ziemią Dobrzyńską), 8) Płockie, 9) Mazowieckie, 10) Rawskie, 11) Chełmińskie, 12) Malborskie i 13) Pomorskie.

Z województw powyższych trzy, t. j.: Poznańskie, Gnieźnieńskie i Kaliskie, stanowiły pierwotną Polskę. Dwa województwa: Brzesko-kujawskie i Inowłocławskie z ziemią Dobrzyńską, utworzone były z ziemi Polan, zwanej Kujawami. Zatem pięć powyższych województw obejmowało krainę, która była kolebką narodu i państwa polskiego. Trzy województwa: Rawskie, Płockie i Mazowieckie, stanowiły ziemię Mazowszan, która, jako dzielnica Konrada I (młodszego syna Kazimierza Sprawiedliwego), stawszy się lennem księstwem Polski, pozostawała przez trzy wieki pod panowaniem linii Piastów mazowieckich, poczem, w miarę ich wygasania (w latach 1462 do 1526), powróciła do Korony. Województwa: Łęczyckie i Sieradzkie, były ziemiami starych plemion lechickich: Łęczan czyli Łęczycan i Sieradzan. Trzy województwa: Chełmińskie, Malborskie z księstwem Warmińskiem i Pomorskie, stanowiły tak zwane Prusy polskie czyli królewskie lub zachodnie, które po pokonaniu Zakonu krzyżackiego w wojnie 13-letniej, mocą traktatu Toruńskiego z roku 1466, połączyły się z Polską, do której w znacznej części już niegdyś za Piastów należały. Nazwę zaś: zachodnich, królewskich i polskich dostały dla odróżnienia od Prus właściwych, wschodnich, które, pozostawione Zakonowi, nosiły miano: Prus krzyżackich, wschodnich lub książęcych, ze stolicą w Królewcu.

Wielkopolska bez Mazowsza i Prus, to jest obejmująca województwa: Poznańskie z ziemią Wschowską, Kaliskie z Gnieźnieńskiem, Sieradzkie z ziemią Wieluńską, Inowłocławskie z ziemią Dobrzyńską, Brzesko-kujawskie i Łęczyckie, posiadała przestrzeni mil kwadratowych 1052. Rozległość tych województw, którą w właściwych miejscach wyszczególnimy, przedstawiała wielkie różnice. Obok trzech województw wielkich : Kaliskiego, Sieradzkiego i Poznańskiego, widzimy trzy małe: Inowłocławskie, Brzesko-kujawskie i Łęczyckie. Gdy największe z nich Kaliskie (przed rokiem 1768) miało przestrzeni 300 mil kwadratowych, to najmniejsze Inowłocławskie (bez ziemi Dobrzyńskiej) liczyło tylko mil kwadratowych 53. Tak znaczne różnice rozległości pochodziły z przyczyny, że granice województw nie były dowolnie tworzone dla późniejszych potrzeb administracyjnych, ale przedstawiały stare dzielnice i ziemie książąt piastowskich. Przy wcielaniu tych dzielnic do Korony, stanowiących pewne ustroje organiczne i tradycyjne, nie można już było zmieniać ich granic, ale tylko przetwarzać na województwa.

Podział województw i ziem na powiaty miał już znaczenie przeważnie administracyjno-sądowe. Stąd terytoryalne ukształtowanie powiatów pozostawało w pewnej zależności od urządzeń sądowych. Tak np. województwo Brzesko-kujawskie dzieliło się na 5 powiatów i miało 5 sądów ziemskich; województwo Łęczyckie składało się z 3 powiatów i miało 3 sądy ziemskie. Niektóre powiaty, zwłaszcza mniej zaludnione, były ogromne, a inne bardzo małe. Największy np. powiat w sześciu województwach wielkopolskich, Poznański, obejmował 162 mil kwadratowych, najmniejszy zaś, Kruszwicki (w województwie Brzeskiem), tylko 6 mil kwadratowych.

Elekcya deputatów na trybunał, według uchwały sejmu konwokacyjnego z roku 1764, jak również wybór posłów na Sejm obojga narodów, według uchwały z roku 1766, odbywały się prostą większością głosów (pluralitate votorum). Ubiegający się o mandat deputacki lub poselski powinni byli mieć, w obrębie tegoż powiatu lub województwa, własność ziemską, dziedziczną lub zastawną, conajmniej od roku przed wyborem. Przy wyborach liberum veto, to jest opozycya jednego, była dozwolona i miała swoją moc przeciwko tym tylko, którzy byli pod procesem, lub nie mieli własności podług prawa, albo byli sądownie o jakie kryminały przekonani lub infamią obciążeni. Deputaci trybunalscy obowiązani byli do dwukrotnej przysięgi. Pierwszą składali zaraz po obiorze w obecności obierających i już jej w trybunale nie ponawiali, a następnie przy końcu kadencyi trybunalskiej każdy deputat odprzysięgał się, jako korupcyi żadnej nie brał, ale rzetelnie i sumiennie sądził.

Województwa wielkopolskie sądziły się w trybunale podług następującego porządku: W Piotrkowie, gdzie obierano marszałka trybunalskiego prowincyi wielkopolskiej, sądziły się, od poniedziałku po św. Franciszku asyskim do Kwietniej niedzieli, województwa: Sieradzkie i ziemia Wieluńska, Łęczyckie, Płockie, Mazowieckie i Rawskie. W Poznaniu pod tymże prezydentem i marszałkiem, jedną kadencyą sądzą się od poniedziałku po przewodniej niedzieli do św. Tomasza, województwa: Poznańskie i ziemia Wschowska, Kaliskie, Brzesko-kujawskie, Inowłocławskie i ziemia Dobrzyńska, Chełmińskie, Malborskie i Pomorskie. Drugą zaś kadencyą na drugi rok też same województwa, co w Poznaniu, sądzą się w Bydgoszczy.

Województwa wielkopolskie: Poznańskie, Kaliskie, Gnieźnieńskie, Inowłocławskie, Brzeskie, Łęczyckie i Sieradzkie, na przestrzeni już wskazanej (1052 mil kwadratowych) posiadały w połowie XVI stulecia: powiatów 29, parafii 1117, miast i miasteczek 247, oraz wsi 6471. Najgęstsze parafie posiadał powiat Pyzdrski w województwie Kaliskiem, bo przeciętnie po dwie na jednej mili kwadratowej; najrzadsze zaś powiat Wałecki w województwie Poznańskiem nad Notecią, przeważnie lasami pokryty, bo nawet na 3 mile kwadratowe nie wypadała w nim przeciętnie jedna parafia. Miasteczek najwięcej miał powiat Orłowski w województwie Łęczyckiem, bo przeciętnie wypadało mniej-więcej jedno na półtorej mili kwadratowej, najmniej zaś powiat Rypiński w ziemi Dobrzyńskiej, bo przeciętnie l na 10¹/₂ mili kwadratowej. Wsie najgęstsze były tam, gdzie i miasta, to jest w powiecie Orłowskim (przeciętnie po 14 na mili kwadratowej), a najrzadsze w powiecie Wałeckim, bo prawie tylko po jednej na takiejże przestrzeni. Łanów wogóle, czyli gospodarstw, tak kmieci, jak zagrodowej szlachty, nawiększa ilość, względnie do przestrzeni, była w województwie Brzesko-kujawskiem, gdyż przeciętnie przeszło 72 wypadało na jedną milę kwadratową, najmniej zaś w ziemi Wieluńskiej, bo tylko 24.

Niektóre województwa prowincyi Wielkopolskiej przedstawiały w wieku XVI największe zaludnienie w Rzeczypospolitej. Do takich należały przedewszystkiem: Brzesko-kujawskie, Łęczyckie, Rawskie i Płockie. Dziejopisarz, profesor Pawiński, wykazał, że (w czasach Zygmunta Augusta) gęstość zaludnienia w powyższych województwach dorównywała najbardziej zaludnionym krajom rolniczym na zachodzie Europy. Obok dość licznej drobnej szlachty (która w następnych wiekach znikła w Wielkopolsce) ogół posiadaczy ziemskich składał się przeważnie ze szlachty jednowioskowej. Stan podobny nie sprzyjał tam wytwarzaniu się obszarów wielkiej własności prywatnej i rodzin magnackich. Oprócz Ostrorogów, Górków, Czarnkowskich, później Leszczyńskich, Wielkopolska nigdy nie miała więcej nad kilka domów magnackich. Stąd udział licznej rzeszy w panowaniu nad ziemią, miał tu charakter przeważnie, jak na owe czasy, demokratyczny.