WIRTUALNA BIBLIOTEKA LITERATURY POLSKIEJ
VIRTUAL LIBRARY OF POLISH LITERATURE

Benedykt CHMIELOWSKI
Prof.  dr hab. Edmund Kotarski

Benedykt (Joachim) Chmielowski urodził się w roku 1700 w Łucku. Nauki pobierał w kolegium jezuickim we Lwowie i w seminarium katedralnym. Jakiś czas uczył w szkołach lwowskich. Wśród jego uczniów był Dymitr Jabłonowski, syn Jana, wojewody ruskiego, który w późniejszych latach wspierał materialnie swojego nauczyciela. Dzięki protekcji Jabłonowskich, już jako ksiądz, otrzymał Chmielowski probostwo firlejowskie. W późniejszych latach został - kolejno - prałatem domowym arcybiskupa lwowskiego Mikołaja Ignacego Wyżyckiego, dziekanem rohatyńskim, kanonikiem katedralnym kijowskim (tę ostatnią godność zawdzięczał Józefowi Andrzejowi Załuskiemu). Zmarł w Firlejowie (pod Rohatynem) w 1763 roku.

Początkowo publikował modlitewniki,  żywoty świętych i kazania, lecz rozgłos zyskał jako autor kompendium Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej sciencji pełna, na różne tytuły jak na classes podzielona, mądrym dla memoriału, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki erygowana. Dzieło ukazało się we Lwowie; tom pierwszy w roku 1745, tom drugi w 1746. Wydanie drugie - z lat 1754-1756 - było czterotomowe (tomy trzeci i czwarty przyniosły suplementy, informacje w wcześniejszych tomach pominięte).

Była to pierwsza w naszym piśmiennictwie encyklopedia powszechna. Chmielowski nie miał w Polsce poprzedników, a wzorów obcych, angielskich czy francuskich, nie znał. W układzie rzeczowym (z podziałem na działy i hasła) na podstawie dostępnych wówczas źródeł  zgromadził wiadomości z różnych dziedzin wiedzy: teologii, astronomii, astrologii, geografii, historii, polityki, matematyki, zoologii, botaniki, mineralogii. Oparł się na dziełach ponad stu autorów - współczesnych i, znacznie częściej, dawnych epok, starożytności grecko-rzymskiej nie wyłączając. Skupił się przede wszystkim na kompendiach o charakterze encyklopedycznym i syntetycznym. Stosunkowo często przywoływał dzieła historyczne i geograficzne (na przykład Marcina Bielskiego, Jana Długosza, Marcina Kromera).
Dzieło w kilkadziesiąt lat po opublikowaniu - w epoce oświecenia - zostało surowo osądzone. W autorze widziano kompilatora, naukowego grafomana i naiwnego fantastę; zarzucano mu nawet plagiat. Wytykano omyłki, powtarzanie nieprawdziwych faktów. Tego typu opinie powracają niekiedy także dzisiaj. Nie zawsze się pamięta, że Chmielowski swój obraz świata budował na podstawie ówczesnego stanu wiedzy, zwłaszcza  historycznej i geograficznej, i że z jej weryfikacją, krytyczną oceną wystąpiło dopiero oświecenie. Zapomina się też, że osobliwe i anegdotyczno-sensacyjne opowieści w Nowych Atenach służyły rozbudzeniu zainteresowania i ciekawości ówczesnego czytelnika, były ponadto z reguły opatrywane krytycznym komentarzem autora. A poza tym nagromadzone w encyklopedii wiadomości na przykład o ludowych zabobonach i przesądach, o czarach, upiorach i czartach stanowią źródło wiedzy o mentalności, poziomie umysłowym ludzi epoki saskiej. Wywody  językowe mogą zainteresować lingwistów, z kolei szczegóły obyczajowe, ciekawostki - literatów. Wyżej ceniony Zbiór potrzebniejszych wiadomości (Warszawa 1781-1783) Ignacego Krasickiego był dziełem oświecenia. Nowe Ateny należą do epoki saskiej, nie zasługują jednak na to, by je cytować jako przejaw upadku kultury, zacofania i ciemnoty ludzi połowy XVIII wieku.

(Joachim) Benedykt Chmielowski was born in Łuck in 1700. He attended the Jesuit College in Lwów and the Cathedral Seminary. For some time he taught at schools in Lvov. Among his students there was Dymitr Jabłonowski, the son of Jan, the Palatine of Ruthenia, who in later years helped his former teacher financially. Thanks to the favours of the Jabłonowski family, already as a priest, Chmielowski received the parish of Firlejow. Consequently, he became the domestic prelate of Mikołaj Ignacy Wyżycki, the Archbishop of Lvwów, then the Dean of Rohatyń, and the Canon of Kiev. He owed the latter position to Józef Andrzej Zaluski. He died in Firlejów near Rohatyń in 1763.

Initially, he published prayer books, hagiographies and sermons, but he gained fame as the author of a compendium Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej sciencji pełna, na różne tytuły jak na classes podzielona, mądrym dla memoriału, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki erygowana ("The New Athens, or The Academy Full of All Science, Divided Into Various Titles As To Classes, Erected as a Memorial To the Wise, as a Study to Idiots, as Practice to Politicians, as Entertainment to Melancholics"). It was published in Lwów, the first volume in 1745, the second in 1746. A second edition, 1754-56, consisted of four volumes. Volume III and IV supplemented the information omitted in the earlier volumes.

This is the first encyclopaedia in the history of Polish writing. Chmielowski did not have any predecessors, and he did not know any foreign, English or French examples. Arranging the information according to the division to sections and entries, on the basis of the available sources of the time, Chmielowski gathered information from various domains of knowledge: theology, astronomy, astrology, geography, history, politics, mathematics, zoology, botany and mineralogy. He based his work on the works of over a hundred authors, both contemporary and of former epochs. It focuses mostly on the encyclopaedic and synthetic compendia and relatively often refers to historic and geographic works, e.g. by Marcin Bielski, Jan Długosz or Marcin Kromer.

A few dozen years after the work had been published, in the Enlightenment, Nowe Ateny was severely judged. The author was seen as a compiler, a scientific and naive scribbler. He was even accused of plagiarism, mistakes and repetition of untrue facts. Similar opinions can be heard even today. It is often overlooked that Chmielowski built his vision of the world on the basis of the level of historical and geographical knowledge of the time, and that its critical assessment appeared only in the Enlightenment. It is also often forgotten that the peculiar, anecdotal and often sensational stories in Nowe Ateny served to arouse the interest and curiosity of the contemporary reader, and were usually accompanied by the author’s critical commentary. Apart from this, the pieces of information about folk superstitions, magic, ghosts and devils gathered in the encyclopaedia constitute a source of knowledge about the mentality and intellectual level of the people of the epoch. Linguistic arguments will be of interest to linguists, details of manners and peculiarities, in turn, to men of letters. The much more highly valued nowadays Zbiór potrzebniejszych wiadomości ("A Collection of More Necessary Information") (Warsaw, 1781-1783) by Ignacy Krasicki was created in the Enlightenment period. Nowe Ateny, however, still belongs to the earlier epoch and does not deserve to be quoted as a manifestation of the cultural decay, backwardness and ignorance of the people of the first half of the eighteenth century.

BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY

-  S.Grzybowski, Z dziejów popularyzacji nauki w czasach saskich, w: Studia i materiały z dziejów nauki polskiej, Warszawa 1965. Seria A, z. 7.
-  H.Rybicka-Nowacka, "Nowe Ateny" Benedykta Chmielowskiego, Warszawa 1974.