LIBRO CONTINENTUR 
MATTHIAE CASIMIRI SARBIEVII 
DE PERFECTA POESI

LIBER I. DE DEFINITIONE POESEOS EIUSQUE DIVISIONE

Caput I. De natura poeseos. 
Orator et historicus cum poeta comparati. Carmina cum aliis artibus comparantur. Solus poeta cum res, quae non sit, exsistere affirmat non mentitur. Artis poeticae definitio. Aristotelis definitio reprehenditur et explanatur. Divina universitatis pictura. Vergilii "Aeneis" picturae simillima. Poeta  conditor.

Caput II. Corollaria duo, quae ex capite praecedenti cilliguntur.
Corollarium I: Genus et differentia poeseos a ceteris artibus.
Corollarium II: Efficiens, finis, materia et forma poeseos.

Caput III. Alia duo corollaria de praestantia poeseos ex capite primo deducuntur.
Corollarium I: Poesin praestantissimam esse et nobilissimam artium omnium. 
Corollarium II: Poesin sigillatim esse nobiliorem oratoria et historica facultate.

Caput IV. Alia duo corollaria ex capite primo.
Corollarium I: Contra rationem poeticam est inventionern texere ex personis idealibus tamquam agentibus earumque actiones describere. Corollarium II: Species imperfectas poeseos esse elegiacam et fenne lyricam, epigramma vero penitus non esse speciem poeseos.

Caput V. Divisio triplex poeseos
Triplicis divisionis ratio ac diversum Scaligeri iudicium.

Caput VI. Divisio prima poeseos iuxta materiam, quam imitatur 
Varias hominum actiones varia poeseos genera imitantur.

Caput VII. Secunda divisio poeseos iuxta modum imitandi
Tres imitationis modi: alienas actiones narrandii personas agentes introducendi, ratiocinationis.

Caput VIII. Tertia divisio poeseos iuxta ea, quibus imitamur aliquid.
Tria sunt, quibus possumus imitari: harmonia, numerus, metrum. Motus diversos diversis poeseos speciebus servire oportet.

Caput IX. Natura et differentia a ceteris speciebus epicae poeseos.

Caput X. Quattuor causae epicae poeseos.
Materialis causa, proxima et remotior, formalis causa, efficiens causa, princeps, instrumentalis adiuvans, finalis causa, intrinseca et extrinseca.

LIBER II. DE INVENTIONE ET DISPOSITIONE EPICA

Caput I. De excogitanda fabula, quam vulgo inventionem, seu poematis argumentum vocant.
Epice imitaturi sumus unam aliquam et magnam berois actionem i actiones divinae et feminei sexus nisi per occidens epieam poesin non intrant. Herois actio ex historia petitur aut tota confingi potest.

Caput II. Quomodo procedendum sit in excogitanda fabula.
Poetae tamquam conditoris est ex inventis aptissima deligere.

Caput III. Prima virtus fabulae: universalitas. Quomodo poeta iuxta Aristotelem in inventione epica procedere debeat iuxta universalia.
Poeta circa universalia versari debet, res particulares iuxta universalia tractare. Universalis idea determinanda et quasi in individuo et in particulari collocanda. Principes poetarum in initio epopoeiae herois nomen non proferunt eoque modo se circa suum argumentum universaliter versari ostendunt. Historia, argumentum, fabula epicae poeseos. Ars sutoria et ars poetica.

 

Caput IV. Oportere poetam quam plurima possibilia speculari eaque perpetuo in promptu habere. Modus praeterea indicatur eorundem colligendorum et docetur, quis usus singulorum sit.
Passive possibilia. Active possibilia. Possibilia, quae fiunt ab ipso heroe vel ab aliis, qui eum ad actionem magnam iuvent vel impediant: ordinaria, extraordinaria. Possibilia, quae a natura fiunt: ordinaria, extraordinaria. Possibilia, quae a deo fiunt: ordinaria, extraordinaria. Duplex possibilium colligendorum modus. Unde varii generis possibilia congerenda sint.

 

Caput V. Ex quo fonte Veteres poetae in epica poesi admirabilium possibilium fictiones hauserint et quomodo Christianus poeta ex simillimo quodam fonte multo mirabiliora possibilia haurire possit ad conflandam epice fabulam de quolibet heroe, sed maxime de Christiano.
Antiquissima illa fabulosa de diis theologia actionum ethnicorum poetarum fons. Poeta Christianus innumera varia prorsus et illustria, nec non magna et augusta possibilia in "Sacra scriptura" invenit. Plurimi loci docent antiquorum poetarum fictiones possibiliaque ab eis conficta a Christianorum possibilibus vinci.

 

Caput VI. Quomodo ipsa possibilia possimus in statu exsistentiae constituere, hoc est, quomodo possimus illis probabilitatem astruere, quasi de facto evenerint circa actionem heroicam vel in ipsa actione.
Fundamentum probabilitatis illustrium possibilium ipsum difficile in actione heroica est. Loci ex "Aeneide" petiti docent mirabilium possibilium probabilitatem fuisse semper praeiactam in ipso difficili.

Caput VII. Possibilium et probabilium in fabula ponendorum regulam esse triplicem: universalitatem secundum quid, universalitatem simpliciter et universalitatem universalissimam.
Triplex idea perfecti herois et exempla. Tertia idea est universalissima herois; talem imitatus est Vergilius tota "Aneieide".

Caput VIII. Quomodo poeta universalissimae ideae thesin subsumere debeat per episodia tamquam hypothesin et quomodo in ipsis episodiis universalitas possibilium collocanda sit.
Duo capita heroicae actionis episodiorum apud Vergilium: contemplatio. I pars episodii heroici: Contemplativus Aeneas. Theologus. Philosophus. Geometra et geodaetes. Chronographus. Opticus. Astrologus. Astronomus. Physicus. Metaphysicus. Magus naturalis. Cosmographus. Medicus. Ethicus. Oeconomus. Politicus. Prudentissimos. Iuris utriusque peritus. Augur et haruspex, et vates. Ascetes. Orator. Historicus. Poeta. Musicus. Pictor. Architectus. Nauclerus. Agricola. Venator. II pars episodii heroici: Actuosus Aeneas. Aeneas rex et princeps optimus. Aeneas imperator optimus. Aeneas legislator optimus. Aeneas sacerdos et pontifex optimus. Aeneas civis optimus. Aeneas miles optimus.

Caput IX. Corollaria aliquot ex capite praecedenti. De episodio conformando ex idea qualibet.

LIBER III. DE UNIVERSALITATE ET UNITATE FABULAE ANALOGIAE, SEU ATIRIBUTIONIS, HOC EST DE ALIIS POSSIBILIBUS ACTIONIBUS AD ACTIONEM HEROICAM PERTINENTIBUS DEQUE REBUS ALIIS AD IPSAM NECESSARIIS

Caput I. Quae sint in fabula una unitate analogiae, seu attributionis.
In libro III agetur de actionibus, quae attribuuntur ad ipsam actionem herois magnani, integram, unam unitate analogiae, seu attributionis.

Caput II. De universalitate possibilium actionum pertinentium ad actionem magnam.
Actio pendet ex persona, eius sexu, aetate, officio, statu, natione, condicione vel aliis huiusmodi.

Caput III. Possibiles actiones ut exiguntur a sexu.
Feminarum genera, quae respicienda sunt, earum virtutes et vitia.

Caput IV. Possibiles actiones ut exiguntur ab aetate.
Pueritiai adolescentia, iuventus, aetas virilis, aetas senilis.

Caput V. Possibiles actiones ut exiguntur a consanguinitate.
Pater, mater, filius, filia, frater, soror, nutrix, nutricius, sponsus, sponsa, maritus, uxor, socer, socrus, gener, avunculus, avus, avia, nepos.

Caput VI. Possibiles actiones ut exiguntur a necessitudine et similibus.
Affinis, amicus, hospes, magister, discipulus.

Caput VII. Possibiles actiones ut exiguntur a ritu, consuetudine, caerimonia, praescripto vel lege.
Consuetudines, i seu ritus sacri. Consuetudines et praescripta civilia. Consuetudines militares. Consuetudines seu mores sociales. Consuetudines domesticae.

Caput VIII Possibiles actiones ut exiguntur a natione.
Asiatici: Troiani, Tyrii, Indi. Africani: Aegyptii, Numidae, Carthaginienses. Europaei: Graeci, Romani, Galli, Hispani, Germani, Poloni.

Caput IX. Possibiles actiones ut exiguntur a complexione.
Complexio sanguinea et melancholica: Aeneas. Cholerica et melancholica: Turnus. Melancholica et cholerica: Cacus. Sanguinea et cholerica: Euryalus, Ascanius. Cholerica et sanguinea: Nisus. Phlegmatica et melancholica: Latinus.

Caput X. Possibiles actiones ut exiguntur ab arte.
Poeta. Historicus. Orator. Musicus. Tubicen. Medicus. Magus. Iocantator. Faber. Statuarius, sculptor. Pictor. Equorum domitor. Auriga. Magister equitandi. Nauarchus. Architectus. Sartores, sutores aliique.

Caput XI. Possibiles actiones ut exiguntur ab officio.
Sacerdos. Augur. Legatus. Paedagogus principis. Armiger. Miles.

Caput XII Possibiles actiones ut exiguntur a familia, fortuna, statu, condicione.
Nobilis. Ignobilis. Nothus. Dives. Pauper. Rusticus. Urbanus.

Caput XIII. Possibiles actiones ut exiguntur a dignitate magistratu, ordine.
Rex seu princeps. Imperator. Senator et senatus. Reliquus magistratus. Iudex. Ordo patricius et nobilium. Ordo plebeius.

Caput XIV. Possibiles actiones ut exiguntur ab affectibus et moribus. 
Aristoteles mores praecipuum in fabula locum habere docet. Eius quattuor de moribus tractandis doctrinae. Mores et affectus. Affectus: Affectus amoris. Affectus ad voluptatem pertinentes. Affectus ad molestiam pertinentes. Affectus ad cupiditatem pertinentes. Affectus ad metum pertinentes. Mores.

Caput XV. Possibiles actiones ut exiguntur a natura et arte.
Duplices naturae actiones: quae a causis universalibus et quae a singularibus fiunt. Naturae actiones arte correctae vel temperate.

Caput XVI Possibiles actiones ut exiguntur a genus.
Bonorum et malorum geniorum actiones.

Caput XVII. Possibiles actiones ut exiguntur a Deo.
Actiones divinaci quae tamquam iuvantes heroem vel impedientes introducendae sunt. Duplices Dei actiones: positivae et permiissivae. Antiqui unum deum esse crediderunt. Vergilii theologia.

LIBER IV. DE ALIA QUADAM UNTVERSALITATE ANALOGIAE, SEU ATTRIBUTIONIS RERUM PERTINENTIUM AD IPSAS ACTIONES POSSIBILES

Caput I. De rebus necessariis ad ipsas actiones in communi.
Libri II et III rerum repetitio. Secunda analogia attributionis et altera quaedam universalitas per accidens.

Caput II. Imitatio possibilis personae heroicae.
Heros perfectus esse debet; talis Aeneas est.

Caput III. Imitatio possibilium ceterarum personarum.
In personis certa quaedam bona cum vitiis misceantur necesse est. Magna cura in epithetis personarum, vestitu adhibenda est.

Caput IV. Imitatio possibilis loci.
Locus universalis et particularis. Locus naturalis et artificialis. Locus personam et actionem illuminat. Nomina locorum eorumque effectus rari multarum fictionum dant opportunitatem. Locus ad agendum commodus esse debet.

Caput V. Imitatio possibilis situs.
Definitio situs et exempla.

Caput VI. Imitatio possibilis temporis.
Poetis temporis libere adhibendi facultas datur. Possibilia contra historias conficta et impossibilia. De tempore in actione usurpando.

Caput VII. Imitatio possibilis instrumenti.
Quibus instrumentis et quomodo utendum sit.

Caput VIII. Imitatio possibilis modi . 
Definitio modi ac duo eius genera.

Caput IX. Imitatio possibilis numeri . 
Numerus actionem et ceteras res illustrat.

Caput X. Imitatio possibilium effectuum. Explicatur particula quaedam elegantiae poeticae quoad inventionem, in qua excellunt Statius et Claudianus  
Effectuum cognitio mirifice facit ad actionem cognoscendam. Multiplices effectus. Effectus pulcherrimii quibus Statius et Claudianus excellunt.

Caput XI. Imitatio possibilium causarum.
Causarum genera.

Caput XII. Imitatio possibilis orationis.
Orationis imitatio universalis apud epicum esse debet. Orationum genera ex personis nec non ex earum moribus et affectibus pendent. Omnis generis orationum specimina in Vergilii "Aeneide" reperiri. Laudes Vergilii oratoris et rhetoris optimi.

Caput XIII. Anacephalaeosis trium librorum praecedentium de usu universalitatis explicatae 
Aliquot praecepta carminum epicorum, tragoediarum, comoediarum scriptoribus utilia.

Caput XIV. Usus praeteritorum de universalitate praeceptorum in lyricai, satirica, elegiaca, iambica poesi et epigrammate imitativo.
Elegiai; elegiae amatoriae natura. Lyrica poesis circa quas res versetur. Iambographorum ars. Epigramma imitativum, margites, mimus, satira. Sarbievii auctores, praecipue Scaligerus, reprehenduntur.

LIBER V. DE ALUS VIRTUTIBUS FABULAE UNIVERSAUTATEM CONCOMITANTIBUS: UNITATE, MAGNITUDINE, INTEGRITATE

Caput I. Secunda virtus fabulaer: unitas. 
Aristotelis de vera fabulae unitate doctrina. Duo signa verae unitatis.

Caput II. Alia quaedam Aristotelis praecepta de unitate.
Fabulae unitas. Historias et fabulae unitas. Duo genera unitatis fabulae. Tertium fabulae unitatis genus ab Aristotele non additum.

Caput III. Iudicium de ceteris poetarum quoad unitatem fabulae.
Valerius Flaccus. Papinius Statius. Situs Italicus. M. Annaeus Lucanus.

Caput IV. Posse a poeta epico certo quodam modo totam herois vitam intra actionem magnam includi . 
Posse per episodia totam herois vitam ab epico includii, vel certe aliquas vitae totius partes.

Caput V. Multiplex episodiorum ratio respectu termini "a quo".
Definitio episodii. Quattuor episodiorum genera. Exempla.

Caput VI. Multiplex episodiorum ratio respectu termini "ad quem".
Tredecim digrediendi modi.

Caput VII. De mediis et viis episodiorum.
Occasiones digrediendi. Modi digrediendi. Opportunitates episodiorum.

Caput VIII. Tertia virtus fabulae: magnitudo duaeque aliae eam consequentes: magnificentia et pulchritudo.
Aristotelis praecepta.

Caput IX. Quarta virtus fabulae: integritas. 
Integritatis vis et natura; principium, medium, finis fabulae.

Caput X. Alius modus considerandi integritatem fabulae commodior.
Partes, ex quibus integritas fabulae formalis oritur perpetuo.

Caput XI. Partes integritatem fabulae constituentes: conceptus et partus.
Partes, quae conceptus principium fabulae, conceptus et partus media pars fabulae, partus finis fabulae sunt; exempla.

Caput XII. Unde oriatur primitus magnitudo et integritas fabulae.
Ortum trahunt a magnitudine et integritate actionis magnae. Scaligerus carpitur.

LIBER VI. DE IIS REBUS, QUAE NECESSARIAE SUNT IN FABULA AD DOCENDUM, SEU DE ENCYCLOPAEDIA FABULAE

 

Caput I. Quae sit et quotuplex encyclopaedia fabulae  
Quae libris VIVIII agentur. Docendi ratio directa et obliqua, seu allegorica.

I PARS LIBRI. ENCYCLOPAEDIA DIRECTA FABULAE

Caput II. Encyclopaedia artium liberalium . 
Poetica. Rhetorica. Historia. Medicinae peritia. Musica. Dialectica. Grammatica.

Caput III. Encyclopaedia artium mechanicarum in fabula.

Caput IV. Encyclopaedia speculativarum scientiarum philosophicarum in fabula. 
Loci a Homero petiti. Medicina speculativa. Metaphysica.

Caput V. Encyclopaedia scientiarum philosophiae practicarum.
Practicae philosophiae partes. Ethica. Oeconomica. Politica. Strategotica, sive scientia militaris.

Caput VI. Encyclopaedia mathematicarum disciplinarum.
Arithmetica. Geometria et geodaesia. Optice. Cosmographia. Geographia. Hydrographia. Astronomia. Chronographia. Gnomonica.

Caput VII. Encyclopaedia theologiae.
Loci a Homero petiti.

Caput VIII. Encyclopaedia iuris.   

II PARS LIBRI. ENCYCLOPAEDIA OBLIQUA FABULAE

Caput IX. Quid sit et quotuplex encyclopaedia obliqua in fabula. 
Viri eruditi docent encyclopaediam obliquam formam perfectissimam finemque proprium poeticae facultatis esse. De fine obliquae encyclopaediae.

Caput X. Encyclopaedia obliqua "Aeneidos".
Per navigationem Aeneae in Italiam allegorice unius cuiusque hominis viae et progressiones ad veram sapientiam describuntur.

Caput XI. Encyclopaedia philosophica, astronomica "Aeneidos".
Astronomia. Theologia et physica.

LIBER VII. DE IIS REBUS, QUAE NECESSARIAE SUNT AD DELECTANDUM, SIVE SUAVITAS FABULAE

Caput I. Ex quibus confletur suavitas fabulae.
Quae ad delectandum spectant, sunt varietas, admirabililas, probabilitas.

Caput II. Varietas fabulae.
Varietas servanda; exempla et praecepta.

Caput III. Admirabilitas fabulae.
Aristotelis doctrina. Duplicia esse miranda.

Caput IV. Probabilitas fabulae.
Aristotelis praecepta. Probabilitas rhetorica et poetica.

Caput V. De paralogismo.
Paralogismus, summum quoddam artificium fabulae.

Caput VI. Quae sint insigniores praemissae paralogismi poetici . 

Caput VII. De aliis pertinentibus ad ipsam probabilitatem  Iuvat ipsum poetam praedicere eventum futurum. Iuvat narrare aliquid mirabile personam, quae non fallitur. Iuvat rem factis rebus similem introducere. Probabilitas rerum difficilium et facilium.

LIBER VIII. DE IIS REBUS, QUAE NECESSARIAE SUNT AD MOVENDUM, SEU PATHOS FABULAE

 

Caput I. De connexione movendi et delectandi   
Miserabilia et terribilia.

Caput II. Quaenam sint illa, quae sunt proprio ad movendum in fabula. 
Peripetia. Agnitio. Perturbatio.

Caput III. Divisio peripetiae . 
Peripetias esse rerum, rerum et personarum, ipsarum personarum.

Caput IV. Divisio agnitionis.
Aristotelis de agnitionis generibus doctrina.

Caput V. De non agnitione.
Non agnitio quartus movendi modus.

Caput VI. De perturbatione.
Aristotelis de perturbationis et actionum letiferarum generibus doctrina. Iphigenia. Alia, quae motum augent.

LIBER IX. DE TRAGOEDIA ET COMOEDIA, SIVE SENECA ET TERENTIUS, ITEM DE IMPERFECTIS HEROICAE POESEOS SPECIEBUS ET IIS, QUAE HEROICAE SUNT, QUIA CARMINE HEROICO DESCRIBUNTUR; UBI BREVISSIME DE BUCOLICA POESI, DE IDYLLIS, SILVIS, EPITHALAMIIS, PANEGYRICIS, SIVE STATIUS ET CLAUDIANUS

Caput I. Definitio tragoediae.
Pontani et Aristotelis doctrina.

Caput II. Differentiae comoediae et tragoediae explicantur.
Fabula. Fingendi potestas. Mores. Personae. Sententia. Dictio. Affectus. Exitus. Chorus. Apparatus. Machinae. Qualis tragoediae heros maxime idoneus habendus sit.

Caput III. De lumine artificiali.
Multum interesse, ad quod lumen actio tragica spectetur. Ubi lucernae collocandae sint.

Caput IV. De structura ipsius theatri et apparatu .
Theatri forma. De basi theatrali.

Caput V. De lateribus theatri .
De laterum necessitate. De cubis, qui versari possunt.

Caput VI. De latere profundissimo theatri construendo. 
In hoc eadem res atque in cubis depingantur. Machinae.

Caput VII. Partes comoediae et tragoediae et actus, ubi et de mimo.    
Partes comoediae et tragoediae: similitudines et differentiae. Actus. Scaenae. Mimus. De melodia. De actione et pronuntiatione.

Caput VIII. De satira, sive Iuvenalis et Persius.   
Graecorum et Romanorum satira.

Caput IX. De silvis et silvarum speciebus, sive Statius et Claudianus.     
Definitio silvae. Silvae exemplum: Petronii Arbitri "Bellum Civile". Epithalamium, oaristia, hymenaeus. Genethliaca, soteria, proseuctica, apeuctica, paedeuteria, eucharistica, epibaterion, epinicion, apobaterion. Panegyrici. Hymni. Epicedia. Idyllia. Apologi. Praecepta de silvis conscribendis.

Caput X. De margite et bucolica poesi.  
Margites, sive iterum Homerus. Bucolica poesis, sive iterum Vergilius. Res non patitur Sarbievium exquisitius et accuratius de perfecta poesis elocutione agere.