Województwo Nowogródzkie.

Kraina słowiańska nad górnym Niemnem, po upadku Wielkiego księstwa Kijowskiego, rządzona przez udzielnych książąt, w XII wieku napastowana przez Litwinów, w roku 1241 spustoszona przez straszny najazd Tatarów Batuhana pod wodzą Kajdana, zajętą została następnie jako prawie pustynia przez księcia litewskiego Erdziwiłła i do Litwy odtąd przyłączona. Od owych czasów rządzona była przez namiestników, którzy około roku 1500 tytuł wojewodów nowogródzkich uzyskali i w senacie obu narodów po wojewodach bełzkich miejsce zajęli. Województwo Nowogródzkie przedstawiało, równie jak Brzesko-litewskie, długi około mil 50, szeroki na mil kilkanaście i mniej, pas ziemi, ciągnący się z zachodu od górnej Narwi i puszczy Białowieskiej na wschód do połączenia się rzeki Ptyczy z Prypecią. Województwo Nowogródzkie graniczyło na północo-zachód z powiatem Grodzieńskim województwa Trockiego, na północ z województwem Wileńskiem i Mińskiem. Część granicy od województwa Wileńskiego, na północ Nowogródka, stanowił Niemen. Na wschodzie leżało także rozległe województwo Mińskie, a linia ta graniczna biegła bądź korytem rzeki Ptyczy, bądź w pobliżu jej brzegów. Od południa na całej długości graniczyło województwo Nowogródzkie z Brzeskiem. Zachodni kraniec województwa Nowogródzkiego dotykał prawie Podlasia nad Narwią, gdzie schodził się z północnym krańcem województwa Brzeskiego i południowym Trockiego.

Województwo dzieliło się na trzy powiaty: Nowogródzki, Wołkowyski, Słonimski, oraz księstwo Słuckie, którego część stanowiło znowu księstwo Kobylskie. Każdy z tych powiatów sejmikuje u siebie, wybierając po dwóch posłów na sejm i dwóch deputatów na trybunał. Senatorów jest dwóch tylko: wojewoda i kasztelan nowogródzcy. Urzędnicy ziemscy znajdują się w każdym powiecie, pod przewodnictwem podkomorzego w powiecie nowogródzkim, a marszałków w innych powiatach. Starostwa grodowe były trzy: Nowogródzkie, Słonimskie i Wołkowyskie, Nowogródzkie należało do wojewody. Ekonomie: Nowogródzka i Słonimska należały do dóbr stołu królewskiego. Herb województwa składa się z dwóch tarcz, na jednej pogoń litewska zwyczajna, a na drugiej anioł czarny w czerwonem polu z rozwiniętemi skrzydłami, z lewą ręką na dół spuszczoną, a prawą wspartą na biodrze. Przyjętym za Stanisława Augusta mundurem województwa był kontusz pąsowy czyli szkarłatny, a żupan i wyłogi czarne; powiaty jednak Słonimski i Wołkowyski używały barw innych.

Północna część województwa, a mianowicie powiat Nowogródzki i księstwo Słuckie, należała do najżyźniejszych okolic Litwy. Od Nowogródka w stronę Nieświeża ciągną się malownicze wzgórza i piękne miejscowości, jak: Tuhanowicze, Świteź, Worończa. Z wieży kościelnej w Worończy widać cały prawie rozległy późniejszy powiat Nowogródzki. Nowogródek (po łacinie parva Novogardia) posiadał zbudowany na górze zamek Mendoga. Książę ten, celem rozszerzenia posiadłości litewskich ku południo-wschodowi, założył w Nowogródku stolicę swego państwa, a dla lepszego zabezpieczenia się przed wojnami krzyżowemi, tutaj roku 1252 przyjął wiarę chrześcijańską podług wyznania rzymskiego, i ukoronowanym został (wraz z żoną Martą) na króla litewskiego z upoważnienia papieża, Innocentego IV. Tuż przy mieście, naprzeciw zwalisk zamku, wznosi się góra, zwana dotąd Mendogową. Ustanowiony roku 1581 trybunał Wielkiego księstwa Litewskiego kadencyę swoją, która zwała się ruską, odbywał przez 22 niedziel naprzemian z Mińskiem. Uchwała jednak sejmowa z roku 1775 przeniosła tutejszą kadencyę do Grodna. Kadencya ta ruska zasiadała pod tymże marszałkiem, co i w Wilnie, lecz z innymi deputatami, to jest przez powiaty ruskie, a nie litewskie wybranymi.

Nieśwież, miasto główne ordynacyi tegoż nazwiska domu książąt Radziwiłłów, z wielkim i warownym zamkiem, który był zwykłym pobytem ordynatów. Była tu galerya obrazów, słynny skarbiec, biblioteka i archiwum, w którem przechowywano oryginał aktu unii lubelskiej. Szczorse, siedziba możnej rodziny Litaworów Chreptowiczów, z których Joachim Chreptowicz, kanclerz wielki litewski, wymurował tu wielki paląc i zgromadził w nim cenny księgozbiór polski. Kleck, o 2¹/₂ mili od Nieświeża, główne miasto księstwa i ordynacyi Kleckiej, ustanowionej przez trzech braci Radziwiłłów: Olbrachta, Mikołaja-Krzysztofa i Stanisława (w Grodnie dnia 16. sierpnia r. 1586), razem z Nieświeską i Ołycką, a przez sejm roku 1589 zatwierdzonej. Lachowicze z zamkiem, przerobionym przez Jana Karola Chodkiewicza, dziedzica tych dóbr, na najwarowniejszą na Litwie fortecę. Zamek ten, będący historyczną po Chodkiewiczu pamiątką, mieszkalny jeszcze na początku XIX wieku, dozwolili dziedzice rozebrać później żydom lachowickim na cegłę do szabaśników.

Wschodnią część województwa Nowogródzkiego stanowiło księstwo Kopylsko-Słuckie, jeszcze na początku XV wieku niejako hołdownicze względem Litwy, ciągnące się prawie od źródeł Niemna na północy, aż pod Petryków i ujście Ptyczy do Prypeci na południu. Książęta Kopylscy, nazywający się później Słuckimi, pochodzili od Włodzimierza Olgierdowicza, któremu dał te księstwa Witołd, jako bratu stryjecznemu, gdy państwo litewskie na nowo urządzał. W powiecie Słonimskim słynęły cudownym obrazem Bogarodzicy i klasztorem Bazyliańskim Żyrowice. Zygmunt III nadał Słonimowi za herb lwa złotego z krzyżem podwójnym w błękitnem polu. Wołkowysk nad Wołkowyją posiadał na wzgórzu za miastem zamek z wysokim okopem, czyli grodzisko, dotąd panujące nad okolicą, a sięgające prawdopodobnie czasów, kiedy książęta litewscy, po spustoszeniu tych okolic przez Mongołów, roku 1241 zająwszy je, usiłowali obwarować silniej przed dalszymi ich najazdami. Powtórne poselstwo panów polskich, wyprawione dla dokończenia układów o tron polski z Jagiełłą, zastało go (roku 1386) w Wołkowysku i tu na zamku dnia 12. stycznia zawarło z nim umowę, mocą której prostoduszny Litwin uznany został przez Polaków i przeznaczony na króla polskiego i męża Jadwigi.