Księstwo Żmudzkie.

(Samogitia).

Już w pierwszej części tej książki powiedzieliśmy, że nazwa Żmudzi pochodzi od litewskiego wyrazu ziemaj – nisko. Stąd lud tamtejszy nazywa siebie Żemajtis – Żmudzinami, a ziemię swoją Ziemajciej, Ziemajczis, czyli krainą niższą od Litwy, położonej w górze Niemna, którą nazywa Aukstote, to jest wyższą, od wyrazu litewskiego auksztas – wysoki.

Ziemia żmudzka graniczyła na północ z krainą pobratymczych Kuronów, t. j. szczepem łotewskim, od którego poszła potem zniemczona nazwa Kurlandyi; na wschód z właściwą Litwą, od której znaczną część granicy stanowiła średnia i dolna Niewiaża (od okolic Upity do Niemna). Na południu dolny Niemen odgraniczał Żmudzinów od pobratymczych plemion Prusów. Ścianę zachodnią stanowił Baltyk, od ujścia Niemna ku północy, aż do ujścia rzeki Świętej w okolicy Połongi. Na tej to przestrzeni mieszkał w pośród odwiecznych lasów, żyjąc z myśliwstwa, rybołówstwa, pszczelnictwa, pasterstwa i dzikich owoców lud ubogi, bez miast, nieznany w dziejach, dopóki nieludzka napaść dwóch zakonów krzyżowych, pruskiego i inflanckiego, które go wzięły we dwa ognie, nie wywiodła go do bohaterskiej walki i nie przywiązała tem silniej do starych wierzeń bałwochwalczych, jakie tu jeszcze do wieku XV i XVI ukrywały się przed światłem wiary Chrystusowej, czyniąc ze Żmudzi ostatni przytułek dla pogaństwa w Europie.

Historya Żmudzi wyłączna – powiada Michał Baliński – niedługa jest, bo tradycye ustne zagubione a podania kronikarskie ciemne lub niepewne. Późniejsze zaś sprawy i walki, a nakoniec cywilizacya chrześcijańska, wspólne i też same, co Litwy, z małymi odcieniami. Ta jednak głównie zachodziła różnica, że książęta litewscy, aby ocalić wyższą Litwę, lub zjednać sobie przyjaźń i posiłki niemieckie we własnych wojnach domowych, oddawali przedewszystkiem Żmudź na pastwę Krzyżaków. Tak np. Witołd ustąpił całą zachodnią Żmudź, to jest trzy czwarte części tego kraju, Zakonowi, od Baltyku po rzekę Dubissę. Tym sposobem Żmudź, gdyby nie Grunwald i połączenie Litwy z Polską, uległaby podobnemu wynarodowieniu, jak plemiona prusko-litewskie w Prusiech krzyżackich, do dolnej Wisły przedtem sięgające. Pokój toruński, w dniu 1. lutego 1411 po wojnie grunwaldzkiej między Wielkim mistrzem Henrykiem Plauen a Jagiełłą i Witoldem zawarty, oddał Żmudź w dożywotnie posiadanie króla polskiego i Wielkiego księcia. Zaraz po unii horodelskiej roku 1413 sam król z Witołdem udali się na Żmudź, aby ją dobrowolnie skłonić do przyjęcia wiary Chrystusowej. Kieżgajłło, uczyniony starostą całego kraju, obok piastowanej godności wojewody wileńskiego, miał czuwać nad zupełnem dokonaniem nawrócenia, wspólnie z ustanowionymi wójtami w 28 włościach, czyli powiatach (traktach), Żmudź składających. Roku 1417 fundowaną została dyecezya Żmudzka. Zatargi atoli o tytuł własności i granice Żmudzi załatwione dopiero zostały ostatecznie z Zakonem pruskim przez traktat w Wielkopolsce, nad jeziorem Mielnem roku 1422 dnia 17. września zawarty, a z Mistrzem inflanckim przez pokój w Chrystmemlu roku 1431. Granice księstwa Żmudzkiego, ustanowione powyższymi traktatami i zachowane w wiekach następnych, przedstawiały tylko nad Baltykiem i Niemnem większe różnice z przyrodzonemi granicami ziemi Żmudzkiej. Zakon pruski pozostał tam w posiadaniu szerokiego mil kilka szmatu Żmudzi, ciągnącego się nad morzem na południe od Połongi i po prawym brzegu dolnego Niemna. Powyżej zaś zaliczony został do księstwa Żmudzkiego dość znaczny klin ziemi na lewym brzegu Niemna, od granicy województwa Trockiego do granicy pruskiej i rzeki Szeszupy, słynny urodzajnością gleby.

Aleksander Jagiellończyk w przywileju swoim z dnia 22. sierpnia 1492 roku, danym Żmudzi, zastrzegł ważne dla jej mieszkańców na wzór polskich swobody, a między temi, że „za Niewiażę” nie będzie wysyłał Dzieckich, t. j. sekwestratorów, że starostę żmudzkiego (wojewodę) i ciwunów (zarządzających powiatami), których sami sobie wybiorą, potwierdzi i t. d. Oświadczając przytem, że Żmudź nie orężem, lecz dobrowolnie z Litwą się połączyła, przypuścił żmudzką szlachtę do wszelkich przywilejów, posiadanych przez litewską. Zygmunt I, mądry i sprawiedliwy władca, a szlachetny opiekun uciśnionych, aby ukrócić nadużycia po wsiach, wydal roku 1529 ustawę dla ludu pospolitego ziemi żmudzkiej, gdzie wyraźnie określone są obowiązki naczelnego Starosty żmudzkiego i ciwunów powiatowych, tak względem szlachty jak kmieci, których zbyteczne ciężary i opłaty zostały zniesione. Temże postanowieniem nakazano dzierżawcom dworów królewskich sumienniejsze postępowanie z ludem wiejskim i nadano stalsze zasady sądownictwu miejskiemu (obacz Zbiór Praw Litewskich, Poznań, roku 1841, strona 131). Zygmunt August poszedł dalej i, chcąc ustalić stosunki szlachty z włościanami, rozmierzyć kraj i rozwinąć gospodarstwo krajowe, nadał Żmudzi dnia 1. kwietnia 1557 r. ustawę ekonomiczną, zwaną Sprawa Włoczna, mocą której Piotr Falczewski, uczeń Andrzeja z Łęczycy, dokonał pod sterem Mikołaja Czarnego Radziwiłła i Eustachego Wołłowicza, za pomocą rozesłanych po kraju mierników i rewizorów, wielkiej reformy w gospodarstwie ziemiańskiem na Żmudzi i Litwie.

Gdy inne dzielnice Litwy przybrały nazwanie „województw” i podział tychże na „powiaty” (nie różniąc się w tem od Korony), konserwatywni Żmudzini pozostawili sobie podług woli swojej „Księstwo Żmudzkie” z podziałem nie na powiaty, ale na „Trakty”. Podział ten pochodził z czasów, nie tak zresztą tu dawnych, kiedy w krainie lasami pokrytej szlaki tylko, czyli gościńce, trakty, łączące z sobą główniejsze punkta, były jedynie zaludnione. Gdy Litwa z województwami przyjęła wojewodów, Żmudź pozostawiła sobie „Starostę żmudzkiego” w tejże, co oni, godności. Starosta sprawował także w imieniu królewskiem władzę sądowniczą z obowiązkiem odbywania cztery razy do roku sądów, do których apelacya szła od ciwunów, zarządzających „traktami”. Traktów tych, czyli powiatów, z których każdy miał swój gródek na wzór kasztelanii piastowskich, posiadało księstwo Żmudzkie 28, a mianowicie: 1) Ejragoła, 2) Wilki, 3) Wielona, 4) Rosienie, 5) Widukle, 6) Kroże, 7) Tendziagoła, 8) Jaswony, 9) Szawle, 10) Wielkie Dyrwiany, 11) Małe Dyrwiany, 12) Berżany, 13) Użwenta, 14) Telsze, 15) Retow, 16) Pojury, 17) Wieszwiany, 18) Korszew, 19) Szadów, 20) Gondinga, 21) Twery, 22) Potumsza, 23) Birżiniany, 24) Połonga, 25) Powendeń, 26) Mendingiany, 27) Korklany i 28) Zokany. Trakt Zapuszczański (zwany po litewsku Użgiris) leżał na lewym brzegu Niemna.

Księstwo Żmudzkie miało senatorów większych, czyli krzesłowych, trzech, którymi byli: biskup, starosta i kasztelan żmudzcy. Starosta żmudzki był mianowany przez króla z wybranych przez szlachtę kandydatów, do czego nawet województwa polskie prawa nie miały. Krzesło jego w senacie Rzeczypospolitej stało między wojewodami: łęczyckim i brzesko-kujawskim. Sejmikowała Żmudź w Rosieniach, obierając trzech posłów na sejm i czterech deputatów na trybunał litewski, to jest po dwóch na kadencyę wileńską i ruską. Pod względem sądowym podzielone zostało Księstwo na dwie części czyli Repartycye: Rosieńską i Telszewską, do Szawel później przeniesioną. Każda z tych dwóch części miała swój oddzielny sąd ziemski i grodzki. Do pierwszej należało traktów czyli powiatów 13, do drugiej 15. Starosta ma jurysdykcyę nad obu grodami: Rosieńskim i Telszewskim.

Herb księstwa Żmudzkiego wyobraża na białej chorągwi Pogoń litewską w polu czerwonem na jednej tarczy, a na drugiej niedźwiedzia czarnego z białą obrożą, wspiętego na tylnych łapach, w polu czerwonem. Żmudź przyjęła za swój mundur sejmowy kontusz szkarłatny z niebieskimi wyłogami i żupan biały.

Księstwo Żmudzkie przed wiekiem XV miast jeszcze nie posiadało. Miedniki, inaczej Wornie (u Krzyżaków Medeniken), z powodu założonej w nich pierwszej katedry biskupiej żmudzkiej, uważane były za stolicę księstwa. Połonga, po litewsku Pałanga, była portem niegdyś sławnym na Bałtyku, potem przez Szwedów kamieniami zarzuconym. Sejmiki i sądy ziemskie, oraz grodzkie, odbywane w Rosieniach, Telszach i Szawlach, wpłynęły na utworzenie się tych główniejszych miast na Żmudzi. Do najdawniejszych, bo już od XIII wieku wspominanych, na Żmudzi osad należały: Miedniki, Rosienie (po litewsku Rosejnej), Kroże (po litewsku Krażej) nad Krożentą, Ejragoła i Wielona nad Niemnem. Ten ostatni gród był w dziejach Żmudzi najwięcej historycznym. W klinie księstwa Żmudzkiego, na lewym brzegu Niemna, na t. zw. Trakcie Zapuszczańskim, leżały stare zameczki: Kidule, Giełgudyszki i Szaki, tudzież nowsze miasteczka: Wierzbołów, Władysławów i wieś kościelna Błogosławieństwo.

Od starych zamków brały nazwę pierwotne powiaty żmudzkie. W roku 1390 spotykamy nazwy następujących siedmiu powiatów: Miednicki, Kołtyniański, Knetowski, Kroski, Widuklewski, Rosieński i Ejragolski. Z tych pierwsze trzy nie były znane w późniejszych czasach. Obok niezbyt licznej szlachty możnej, posiadała Żmudź sporo szlachty szaraczkowej, dziedzicznej, bardzo dawnej, zamieszkującej zaścianki i okolice, których nazwy zwykle od rodowych nazwisk osiadłej w nich szlachty wzięły początek. Tak np. w Rymgajłach mieszkali pierwotnie Rymgajłowie, w Dowborach Dowborowie, w Piłsudach Piłsudzcy, w Jamonciach Jamontowie, w Tyszkach Tyszkowie, w Kondratowiczach Kondratowiczowie i t. d. Gdy podczas sejmu wielkiego uchwalonym został (dnia 6. kwietnia 1789 roku) podatek dochodowy pod nazwą: „Ofiara wieczysta prowincyów obojga narodów na powiększenie sił krajowych”, ułożone zostały w tymże roku księgi skarbowe, z których widzimy, że najwięcej „okolic” czyli wiosek cząstkowej szlachty posiadały powiaty Telszewski i Rosieński. W pierwszym było takich okolic 57, w drugim 37. Z ogólnej liczby 28 małych powiatów żmudzkich, 15 południowo-zachodnich posiadało razem okolic 304, w których znajdowało się gospodarstw szlachty dziedzicznej około 1350. Przecięciowo zatem wypadało na jedną okolicę 4–5 fortun. W największej ze wszystkich okolicy, Towkinławkie, mieszkało szlachty domów 27, w Piłsudach było właścicieli 15, w Janowdowie 16, w Bujwidach siedziało panów Bujwidów 5. Do nazwisk rodzin najliczniejszych w ogóle należały: Godwojsz, Borodzic, Wojdyłło, Syrtowtt, Blinstrub, Strumiłło, Giedmin, Wysocki, Malinowski, Konopiński, Dauksza, Wojzgiałłd, Jagiełło, Skirgajłło, Kierzgajłło i Dąbrowski.