Województwo Bełskie

Bełz nad rzeką Załoką, do Buga wpadającą, był jednym ze starszych grodów czerwieńskich, a stąd i nazwę swoją otaczającej go ziemi udzielił. Ziemię powyższą roku 981 zajął Włodzimierz „na Lachach”, później odzyskał ją roku 1018 Bolesław Wielki, ale po śmierci Chrobrego, Jarosław, książę kijowski, powrócił ją znowu do Rusi. Odtąd staje się ona dzielnicą książąt ruskich, przechodząc ustawicznie z rąk do rąk, nie wyłączając i Kazimierza Sprawiedliwego, który roku 1191, zjechawszy do Bełza, załatwia i godzi spory między Rurykowiczami. W wieku XIV, po wygaśnięciu niektórych książąt ruskich, ziemia Bełska, prawem naturalnego spadku, przeszła wraz z innymi krajami Rusi Czerwonej na księcia mazowieckiego, Bolesława Trojdenowicza, jako urodzonego z Maryi, córki Jerzego I, księcia halickiego i włodzimierskiego, który w roku 1331 ożenił się z Eufemią, córką Gedymina, wielkiego księcia litewskiego, i był przez potężnego teścia popierany. Gdy Bolesław ten bezpotomnie dnia 7. kwietnia 1340 roku umarł, wówczas Kazimierz Wielki tytułem spadku (byli sobie przestryjeczni jako wnukowie rodzonych braci: Bolesław Ziemowita Mazowieckiego, a Kazimierz Wielki Kazimierza Kujawskiego) zajął Ruś Czerwoną z ziemią Bełską. Spory jednak nie ustały i dopiero za sprawą Władysława, księcia opolskiego, którego Ludwik węgierski, następca Kazimierza Wielkiego, mianował wielkorządcą Czerwonej Rusi, ziemie Bełska wraz z Chełmską ostatecznie połączone z Koroną zostały, a miasta ich mnogimi przywilejami uposażone.

Jagiełło, wydając siostrę swoją, Aleksandrę, roku 1387 za Ziemowita, księcia mazowieckiego, przekazał mu w posagu ziemię Bełską, a tym sposobem ziemia ta dostała się powtórnie książętom mazowieckim. Dzierżyli też ją synowie tego Ziemowita, najprzód starszy Kazimierz, potem młodszy Władysław, następnie zaś synowie Władysława, także Ziemowit i Władysław. Gdy jednak obaj pomarli młodo i bezżenni, bo przed dojściem do lat dojrzałych (pierwszy w styczniu, drugi w lutym roku 1462), ziemia Bełska, jako po książętach lennych, przeszła znowu na własność Korony Polskiej. Działo się to za Kazimierza Jagiellończyka, przy którego synach nauczycielem był dziejopisarz Jan Długosz, i ten właśnie zaznacza, że na jego to prośbę król Kazimierz III nadał herb ziemi Bełskiej (widocznie pierwej herbu nie miała), przedstawiający w polu czerwonem gryfa białego pod złotą koroną, wspinającego się przedniemi łapami do góry. Ziemia Bełska, zostając od roku 1387 do 1462 pod jurysdykcyą książąt mazowieckich, miała swoich wojewodów, kasztelanów i innych urzędników ziemskich trybem polskim.

Zamieniona na województwo Bełskie (nieco mniejsze od Lubelskiego, a równe prawie z ziemią Chełmską), graniczyła z tą ziemią od północy, z Wołyniem w okolicach zabużnych od północo-wschodu, z województwem Ruskiem od południa i z Lubelskiem i ziemią Przemyską na zachód. Województwo Bełskie miało senatorów większych dwóch, to jest wojewodę i kasztelana Bełskiego, mniejszych także dwóch, którymi byli kasztelanowie lubaczewski i buski. Ten ostatni został dopiero na sejmie roku 1764 postanowiony. Niesiecki powiada, że niegdyś były w województwie Bełskiem powiaty: Lubaczewski, Szewłocki i Horodelski, za swego zaś czasu wymienia: Bełski, Grabowiecki, Horodelski i ziemię Buską. Teodor Waga, dokładniejszy geograf od innych, wymienia w roku 1767 powiaty: Bełski, Grabowiecki, Horodelski, Lubaczewski i ziemię Buską. I tak być musiało, bo na sejmikach w Bełzie obierało województwo pięciu posłów, czyli po jednym z powiatu i ziemi, tudzież ogółem dwóch deputatów na trybunał. Starostwa grodowe były cztery: Bełskie, Buskie, Grabowieckie i Horodelskie, a niegrodowe: Lubaczewskie, Sokalskie, Mostowskie, Korytnickie, Tyszowieckie, Tarnogrodzkie, Szczurowickie i inne. Popis szlachty ustanowił dla tego województwa sejm roku 1564, zastrzegając, iż „każdy się u Bełza okazać powinien i jako wojna pospolitą jest, powinien służyć”.

Województwo Bełskie, najmniejsze z województw małopolskich, liczyło w XVII wieku wsi 483 i miast z miasteczkami 33, większych rzek nie miało wcale, tylko Bug, prawie od jego źródeł aż do Dubienki wewnątrz tego województwa płynący. W całem województwie jedne tylko istniały szkoły w Warężu, pod zarządem księży Pijarów. Przy pierwszym rozbiorze roku 1772 prawie całe województwo Bełskie dostało się pod panowanie Austryi. Pozostało tylko przy Koronie z dóbr prywatnych miasteczko Korytnica i wsi 16, a z duchownych wsi dwie, z dóbr zaś królewskich miasto Dubienka i włości 10. Sejm przeto wielki uchwalił roku 1791, nie dopuszczając zupełnego zniesienia województwa Bełskiego, iż nawet w tym maluczkim obrębie, jaki pozostał, województwo Bełskie będzie obierało posłów dwóch, a sejmikom, wybierającym deputata trybunalskiego, naznaczył jako miejsce kościół farny w Dubience, sejmiki bowiem w kościołach się zwykle odbywały. Z przyczyny zaś szczupłości województwa (zaledwie bowiem kilka mil kwadratowych z niego pozostało), obywatele w ziemi Chełmskiej lub w województwie Wołyńskiem dziedziczne posesye mający, do sejmikowania w województwie Bełskiem prawo mieć mogli i do wszelkich urzędów i funkcyj ziemian Bełskich przypuszczeni zostali. W roku 1793 województwo Bełskie istnieć przestało, gdyż przy formowaniu nowych województw po drugim rozbiorze skrawki województwa Bełskiego wcielone zostały do nowoutworzonych: Chełmskiego i Włodzimierskiego.