WIRTUALNA BIBLIOTEKA LITERATURY POLSKIEJ
VIRTUAL LIBRARY OF POLISH LITERATURE

Piotr SKARGA
Prof.  dr hab. Edmund Kotarski

Wybitny kaznodzieja, polemista i hagiograf urodził się w Grójcu, niedaleko Warszawy, w 1536 roku. Pochodził z rodziny podającej się za szlachecką i posługującej się nazwiskiem Powęski. Studia w Krakowie (1552-1555) zakończył uzyskaniem stopnia bakałarza. Przebywał następnie w Wiedniu - jako wychowawca Jana Tęczyńskiego. Prawdopodobnie w 1564 roku przyjął święcenia kapłańskie, a w pięć lat później wstąpił do nowicjatu jezuitów w Rzymie. Po powrocie do kraju (1571) rozwinął intensywną działalność kaznodziejską i pedagogiczną w Pułtusku, Jarosławiu, Poznaniu, Lwowie i w Wilnie, gdzie był najpierw rektorem kolegium jezuickiego, a w roku 1579 został pierwszym rektorem Akademii utworzonej w mieście nad Wilią. Brał udział w tworzeniu kolegiów jezuickich w Połocku, Rydze i Dorpacie. W późniejszych latach został przełożonym domu zakonnego w Krakowie. W mieście tym rozwinął wielostronną działalność filantropijną, zakładając między innymi Bractwo Miłosierdzia, Bank Pobożny i Skrzynkę św. Mikołaja   W  roku 1588 został kaznodzieją nadwornym króla Zygmunta III Wazy; obowiązki te pełnił ponad dwadzieścia lat. Dwór królewski opuścił na kilka miesięcy przed śmiercią; zmarł w roku 1612 w Krakowie.

Działalność pisarską zaczął od polemik. Występował przeciw innowiercom, przeciw uchwalonej 28 stycznia 1573 roku konfederacji warszawskiej (por. Upominanie do ewanjelików, 1592; Proces konfederacyjej, 1595; Dyskurs na konfederacyją, 1607) gwarantującej wieczny pokój między różniącymi się w wierze, a całej szlachcie - niezależnie od wyznania - równouprawnienie i opiekę państwa. Oscylując między argumentacją a refutacją, starał się pozyskać czytelnika dla stanowiska Kościoła katolickiego i jednocześnie rozprawiał się z opiniami przeciwnymi. Piórem wspierał  zabiegi wokół unii z prawosławiem (por. O jedności Kościoła Bożego, 1577; Synod brzeski, 1597). W traktacie Żołnierskie nabożeństwo (1606) stworzył wizerunek idealnego rycerza-chrześcijanina.

Współcześni znali Skargę nie tylko jako polemistę, ale i jako twórcę wielkiego dzieła hagiograficznego Żywoty świętych (1579) służącego odnowie katolicyzmu w okresie potrydenckim (albo - inaczej - w okresie reformacji katolickiej) na ziemiach Rzeczypospolitej. Niewątpliwą popularnością cieszyły się również Roczne dzieje kościelne (1603), będące przeróbką dziesięciu początkowych tomów dzieła kardynała Cesare Baromiusa Annales Ecclesiastici a Christo nato ad annum 1198, mającego przypomnieć podstawy nauki katolickiej i uzasadnić jej wiarygodność.

Wyjątkowe miejsce w dorobku pisarskim Skargi zajęły Kazania sejmowe, opublikowane po raz pierwszy przy Kazaniach na niedziele i święta całego roku (1597). Przyniosły one ocenę sytuacji państwa. Autor wyliczył i scharakteryzował sześć najgroźniejszych chorób toczących organizm Rzeczypospolitej: brak miłości ojczyzny, niezgody wewnętrzne, tolerowanie różnowierstwa, osłabienie i ograniczenie władzy królewskiej, niedobre, niesprawiedliwe prawa, bezkarność występków wymierzonych przeciw Kościołowi i duchowieństwu oraz innym obywatelom państwa. Postulował wzmocnienie władzy królewskiej, ale podporządkowanej Kościołowi, oraz pozycji senatu. Występował jako rzecznik ograniczenia przywilejów szlacheckich i uprawnień izby poselskiej. Opowiadał się za usprawnieniem sądownictwa i poprawą doli chłopskiej. Był przekonany, że proponowane reformy zdołają ocalić państwo. Przywołując autorytet proroków Starego Testamentu i moralistów różnych czasów, upominał, że jeśli "herezja" nie zostanie wykorzeniona, a władza królewska wzmocniona, Rzeczpospolita pogrąży się w upadku.

Skarga wykorzystał w Kazaniach sejmowych zasady retorycznej perswazji, naśladując ten typ mowy, który nazywano genus deliberativum (rodzaj doradczy, refleksyjny). W partiach argumentacyjnych i refutacyjnych przywoływał przede wszystkim Pismo Święte, aktualizując zawarte w nim relacje i opisy. W warstwie stylistycznej ważne miejsce wyznaczył epitetom, przenośniom, a zwłaszcza porównaniom zaczerpniętym z ksiąg prorockich, dzięki czemu w Kazaniach sejmowych dominuje tonacja profetyczna.

Za życia Skargi Kazania sejmowe przeminęły bez echa. W XIX wieku, a więc w okresie zaborów, zaczęto je interpretować jako zapowiedź wielkich narodowych nieszczęść, a rozbiory jako  spełnienie przewidywań. Wizerunek Skargi-proroka utrwalił wówczas Jan Matejko w znanym obrazie (Kazanie Skargi, 1864).

Skarga jako autor pism polemicznych i hagiograficznych oraz kazań i homilii zaliczony został do grona najwybitniejszych twórców prozy polskiej epoki renesansu.

This exceptional preacher, polemicist and hagiographer was born in Grójec near Warsaw in 1536. He came from a family claiming to be noble and using the name Powęski. He finished his studies in Kraków (1552-1555) with a bachelor’s degree. After that he lived in Vienna as the tutor of Jan Tęczyński. Probably in 1564 he took holy orders and five years later he entered the Jesuit noviciate in Rome. Having returned to Poland (1571) he commenced intensive preaching and pedagogical activity in Pułtusk, Jarosław, Poznań, Lwów and Wilno, where he was first the rector of the Jesuit college, and in 1579 became the first rector of the Academy established in the city on the river Wilia. He participated in the establishment of Jesuit colleges in Połock, Riga and Dorpat. In later years, he became the superior of a monastic house in Kraków. In this town, he undertook wide-ranging philanthropic activity, establishing, among others, the Brotherhood of Mercy, the Pious Bank and St. Nicholas’s Box. In 1588 he became a court preacher to King Zygmunt III Waza; he performed this service for over twenty years. He left the king’s court a few months before his death; he died in 1612 in Kraków.

He commenced his literary work with polemics. He came out against Protestants and against the Warsaw Confederation which was passed on 28 January 1573 (cf. Upominanie do ewanjelików, 1592; ["Rebuke to Protestants"]; Proces konfederacyjej, 1595 ["Trial of the Confederation"]; Dyskurs na konfederacyją, 1607, ["Discourse on the Confederation"]) guaranteeing everlasting peace among people differing in faith, and all the nobility, irrespective of faith, equality of rights and state protection. Oscillating between reasoning and refuting, he strove to persuade the reader to accept the position of the Catholic Church and, simultaneously, argued with opposite opinions. With his writing he supported the endeavours towards a union with the Orthodox Church (cf. O jedności Kościoła Bożego, 1577 ["On the Unity of God’s Church"]; Synod brzeski, 1597, ["The Synod of Brześć"]). In the treatise Żołnierskie nabożeństwo, 1606, ["Soldiers’ service"]), he devised a model of an ideal knight and Christian.

His contemporaries knew Skarga not only as a polemicist but also as the author of a great hagiographic work Żywoty świętych, 1579, ["Lives of the Saints"], serving to revive Catholicism in Poland in the post-Tridentine period. Roczne dzieje kościelne, 1603, ["Annals of the Church"] also enjoyed unquestioned popularity. This work was an adaptation of the ten initial volumes of the work by Cardinal Cesare Baromius, Annales Ecclesiastici a Christo nato ad annum 1198, aimed to reiterate the basics of Catholic teachings and justify their credibility.

An exceptional position in the literary output of Skarga is occupied by Kazania sejmowe ["Parliamentary Sermons"], published for the first time with Kazanie na niedziele i święta całego roku (1597) ["Sermons for Sundays and Feast-days for the Whole Year"]. They brought an evaluation of the situation in the state. The author enumerated and characterised the six most dangerous diseases afflicting the organism of Poland: lack of patriotism, internal disagreements, toleration of infidelity, weakening and limiting of King's power, bad and unjust laws, impunity of wrongdoing against the Church, clergy and other citizens of the state. He postulated the strengthening of royal power, but submitted to the Church, and of the position of the senate. He opted for limiting the privileges of the nobility and the authority of the lower chamber of Seym (Parliament). He subscribed to improving the judicature and the conditions of life of peasants. He was convinced that the suggested reforms would be able to save the state. Drawing on the authority of Old Testament prophets and moralists of all times, he admonished that if "heresy" was not rooted out and the King's power strengthened, Poland would fall into an abyss.

In Kazania sejmowe,  Skarga followed the rules of rhetorical persuasion, imitating the type of speech which was called genus deliberativum (advisory, reflective genre). In the argumentation and refutation parts, he quoted, above all, the Bible, updating the reports and descriptions included there. In the stylistic layer, a very important position was occupied by epithets, metaphors and, above all, similes taken from prophetic books, thanks to which Kazania sejmowe are dominated by a prophetic tone.

During the lifetime of Skarga, Kazania sejmowe met with no response. In the nineteenth century, that is when Poland was partitioned, they began to be interpreted as a portent of great national misfortunes, and the partitions as a fulfilment of the predictions. The image of Skarga-prophet was then preserved by Jan Matejko in the famous painting Kazanie Skargi ["Skarga’s Sermon"], 1864.

BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY

- P.Skarga, Kazania sejmowe, oprac. J. Tazbir przy współudziale M. Korolki, Wrocław 1972 (i wydania następne).
 - A.Berga, Un prédicateur de la cour de Pologne sous Sigismond III Pierre Skarga, Paris 1916.
- M.Korolko, O prozie "Kazań sejmowych" Piotra Skargi, Warszawa 1971
- M.Korolko, Klejnot swobodnego sumienia. Polemika wokół konfederacji warszawskiej w latach 1573-1658, Warszawa 1974.
-  L.Piechnik, Dzieje Akademii Wileńskiej, t. I: Początki Akademii Wileńskiej 1570- 1599, Rzym 1984.
- J. Tazbir, Piotr Skarga, szermierz kontrreformacji, Warszawa 1983.