|
Jeden
z najwybitniejszych poetów nowołacińskich i teoretyków literatury
urodził się w 1595 roku w Sarbiewie pod Płońskiem (Mazowsze); był
szlacheckiego pochodzenia. Początkowe nauki pobierał w kolegium
jezuickim w Pułtusku, następnie - w latach 1612-1614 - odbywał
nowicjat w Towarzystwie Jezusowym w Wilnie, po czym studiował filozofię
w Collegium Hosianum w Braniewie. W Krożach na Żmudzi uczył poetyki,
nieco później w Połocku retoryki - w tamtejszym kolegium jezuickim.
Następnie studiował w Akademii Wileńskiej; w późniejszych latach
kontynuował studia w Rzymie. Podczas pobytu w Wiecznym Mieście zetknął
się z uczonymi i literatami skupionymi na dworze papieża Urbana VIII.
Przez tegoż papieża uwieńczony został laurem poetyckim i wyróżniony
medalem, gdy rozstawał się z Rzymem i wyruszał w drogę powrotną do
Polski. Po
powrocie z zagranicy uczył znowu w Połocku, w latach zaś 1627-1633 w
Akademii Wileńskiej wykładał retorykę, filozofię i teologię. W
uczelni tej uzyskał doktorat filozofii (1632) i teologii (1636). Wcześniej
(1623) wyświęcony został na księdza, a ostatnie śluby zakonne złożył
w 1629 roku w Wilnie. W 1635 roku został kaznodzieją nadwornym Władysława
IV. Zmarł w Warszawie w 1640 roku.
Sarbiewski był poetą szeroko znanym w Europie. Za życia wiersze jego
ukazywały się w Wilnie, Kolonii i w Antwerpii. Wznawiano je również
w XVIII wieku - dość powołać się na edycje: kolońską, wileńską,
wrocławską, drezdeńską, paryską i warszawską. Najcenniejsza jest
(w wysokim - jak na tamte czasy - nakładzie 5000 egzemplarzy) edycja
antwerpska z 1634 roku: Lyricorum
libri IV. Poszczególne wiersze i całe zbiory tłumaczono na języki
narodowe: polski, angielski, francuski, niemiecki, włoski.
Wydanie z 1634 roku, ostatnie za życia autora, obejmuje ponad 130 ód i
145 epigramatów. Dalsze utwory powstały w późniejszych latach. W końcowej
fazie życia napisał Sarbiewski również poemat epicki Lechiada
(naśladujący Jerozolimę
wyzwoloną Tassa), z którego zachował się tylko fragment księgi
jedenastej.
Ody wyróżniają się erudycją, głęboką znajomością poezji, zwłaszcza
antycznej. Mistrzem Sarbiewskiego był Horacy, choć w polu swego
widzenia miał także Jana Kochanowskiego, jego polskie i łacińskie
utwory. Poeta parafrazował pomysły
Horacego (tworzył tzw. parodie czyli - tak rozumiano wówczas to słowo
- przeróbki), przejmował jego motywy, naśladował styl. Lecz zarazem
szukał własnych dróg, interpretując poezję swego rzymskiego mistrza
w duchu chrześcijańskiej moralności (nazywano go chrześcijańskim
Horacym) i w zgodzie z konwencją barokową. Unikał jednak wszelkich
skrajności, tak częstych w poezji tamtego czasu. Pisał o tęsknotach
i wewnętrznych niepokojach człowieka, o jego rezygnacji i pragnieniu
zjednoczenia się z Bogiem, o grzechu, pokucie i sądzie ostatecznym. Wśród
ód były również antytureckie pobudki, pochwały zwycięstwa
chocimskiego.
Jako autor epigramatów zbliżył się
Sarbiewski do Marcjalisa. Naśladował przede wszystkim jego
sztukę zwięzłości, koncepty i pointy, stronił zaś od jego
satyrycznego i ironicznego spojrzenia na świat. W tej grupie
utworów były epigramaty panegiryczne (mające niekiedy postać
stemmatów i emblematów), adresowane między innymi do takich osobistości,
jak hetman litewski Jan Karol Chodkiewicz, biskup wileński Eustachy Wołłowicz,
papież Urban
VIII, król Ludwik XIII.
Dzieła teoretyczne Sarbiewskiego łączyły się z jego pracą
dydaktyczną, z wykładami w kolegiach jezuickich. Ukazały się one - w
wersji łacińskiej i polskiej - dopiero w połowie XX wieku w dwóch
tomach: Praecepta poetica (Wykłady
poetyki) i De perfecta poesi sive
Vergilius et Homerus (O poezji doskonałej czyli Wergiliusz i
Homer).
Najwcześniej powstał traktat De
acuto et arguto [...] sive Seneca et Martialis (O poincie i dowcipie
[...] czyli Seneka i Marcjalis; traktat ten wydano w tomie Praefecta
poetica). Został on napisany w Połocku, następnie przedstawiony
wobec europejskiego audytorium w Rzymie; był potem nadal przez autora
korygowany - pod wpływem przekazywanych listownie opinii przez uczonych
włoskich, francuskich i niemieckich. Zajął się w nim Sarbiewski ogólnymi
zagadnieniami poetyki i podstawami barokowego konceptyzmu, paradoksem i
konceptem (tu też znalazła się jego definicja konceptu: "concors
discordia vel discors concordia" - zgodna niezgodność czyli
niezgodna zgodność).
W traktacie De perfecta poesi sive
Vergilius et Homerus zajął
się epopeją, uznawaną wówczas za najdoskonalszy gatunek poetycki, w
którym realizowano tematy niezwykłe, wykraczające poza przeciętność.
Wyłożył tu nadto reguły wyznaczające poetykę tego gatunku, ale nie
pominął też rozważań na temat poezji i poety - stwarzającego
niczym Bóg własny świat, różny od potocznej rzeczywistości, poety
erudyty, dysponującego rozległą wiedzą, tkwiącego głęboko w
tradycjach chrześcijaństwa.
Sarbiewski jako autor dzieł teoretycznych odwoływał się do twórców
antycznych i autorów szesnastowiecznych. Spośród tych ostatnich
wysoko oceniał I. C. Scaligera (jego dzieło Poetices
libri septem, 1561) oraz I. Pontanusa (jego traktat Poeticarum
institutionum libri tres, 1594). Znał z pewnością także traktaty
M. G. Vidy (De arte poetica,
1527), A. S. Minturna (De poeta,
1559) i F. Patrizziego (Della
poetica, 1586). Tę listę należałoby uzupełnić o nazwiska
uczonych jezuickich, takich jak T. Gallutius, N. Caussinus,
czy D. Petavius. Do poglądów wymienionych tu autorów podchodził
jednak z niemałym krytycyzmem; jako erudyta nie wahał się formułować
własnych opinii świadczących o jego niezależności w różnych
kwestiach szczegółowych.
|
One
of the most outstanding Neo-Latin poets and theorists of literature was
born in 1595 in Sarbiewo near Płońsk (in the Masovia region) as a man
of noble birth. He received his initial education in the Jesuit College
in Pułtusk, then, between 1612 and 1614, he went through the novitiate
in the Society of Jesus in Wilno, after which he studied philosophy in
the Collegium Hosianum in Braniewo. In Kroża, in Żmudź, he taught
poetics, then later, in Połock, he taught rhetoric in the Jesuit
College. Then he studied at the Academy in Wilno and in subsequent years
he continued his studies in Rome. During his stay in the Eternal City,
he came into contact with scientists and men of letters gathered round
the court of Pope Urban VIII. He was honoured by the Pope with poetic
laurels and a medal when he left Rome and set off back to Poland. After
returning from abroad, he took up teaching in Połock, and between 1627
and 1633, in Wilno Academy, he lectured in rhetoric, philosophy and
theology. In this academy, he acquired his doctor’s degree in
philosophy (1632) and theology (1636). Earlier (1623) he was ordained a
priest, and took his last holy orders in 1629 in Wilno. In 1635, he
became a court preacher to Władysław IV. He died in Warsaw in 1640.
Sarbiewski was a poet widely known in Europe. During his lifetime, his
poems were published in Wilno, Cologne and Antwerp. They were also
re-issued in the 18th century - suffice it to mention the
Cologne, Wilno, Wrocław, Dresden, Paris and Warsaw editions. The most
valuable one was the Antwerp edition of 1634: Lyricorum
libri IV (with a very big number of copies for that time: 5000).
Single poems and whole collections were translated into Polish, English,
French, German and Italian.
The edition of 1634, the last one published during the author’s
lifetime, includes over 130 odes and 145 epigrams. The subsequent works
come from later years. In the last part of his life, Sarbiewski also
wrote an epic poem Lechiada
(imitating Jerusalem Delivered
by Tasso), of which only a fragment of the eleventh book has survived.
The odes are characterised by erudition and a deep understanding of
poetry, especially ancient poetry. The master whom Sarbiewski followed
was Horace, although he did not lose Jan Kochanowski, with his Polish
and Latin works, from sight. The poet paraphrased Horace’s ideas
(creating the so-called parodies, or adaptations, as the word was
understood at that time), took up his motifs and imitated his style. At
the same time, however, he searched for his own ways, interpreting the
poetry of his Roman master in the light of Christian morality (he was
even given the nickname of the Christian Horace) and in accordance with
Baroque convention. Yet, he avoided all extremes, so frequent in the
poetry of that time. He wrote of internal human longing, anxieties,
resignation and the desire to unite with God, about sin, penance and the
final judgement. The odes included also anti-Turkish sentiments and
praise of the victory at Chocim.
As the author of epigrams Sarbiewski was similar to Martial. He
followed, above all, his art of conciseness, concepts and punch-lines,
but avoided his sarcastic and ironic worldview. This group of works
included panegyric epigrams (sometimes in the form of stemmata and
emblems), addressed, among others, to such personages as Karol
Chodkiewicz the Lithuanian Field Hetman (commander-in-chief), Eustachy Wołłowicz,
Bishop of Wilno, Pope Urban VIII and King Louis XIII.
Sarbiewski’s theoretical works were related to his didactic work
and his lectures in Jesuit colleges. They were published in two volumes,
in Latin and Polish versions, as late as the middle of the 20th century:
Praecepta poetica and De
perfecta poesi sive Vergilius et Homerus.
The earliest treatise was De acuto
et arguto [...] sive Seneca et Martialis; this treatise was
published in the volume Praefecta
poetica. It was written in Połock, then presented in front of the
European audience in Rome, but was emended by the author - under the
influence of the opinions of Italian, French and German learned men
expressed in letters to the author. In this treatise, Sarbiewski dealt
with general problems of poetics and the basics of Baroque conceptism,
paradox and concept (here he included his definition of concept:
"concors discordia vel discors concordia" -
congruous incongruity or incongruous congruity).
In the treatise De perfecta poesi
sive Vergilius et Homerus, he dealt with the epopee, at that time
regarded as the perfect poetic genre, in which uncommon topics which
surpassed everyday experience were dealt with. He also presented here
the rules determining the poetics of this genre and did not omit
considerations on poetry and the poet - like God, creating his own world
different from the common reality, the poet erudite having a broad
knowledge and being deeply rooted in Christian traditions.
Sarbiewski, as
the author of theoretical works, referred to ancient and 16th
century authors. Among the latter, he thought highly of I.C. Scaliger
(his work Poetices libri septem,
1561) and I. Pontanus (his treatise Poeticarum
institutionum libri tres, 1594). He must have known also the
treatises by M. G. Vida (De arte
poetica, 1527), A. S. Minturn (De
poeta, 1559) and F. Patrizzi (Della
poetica, 1586). This list should be supplemented with the names of
learned Jesuits such as T. Gallutius, N. Caussinus or D. Petavius. He
approached the opinions of the above-named authors with considerable
criticism; as an erudite, he did not hesitate to formulate his own
opinions indicating his independence on various detailed issues. |
|
-
M.K. Sarbiewski., Liryki oraz
Droga rzymska i fragment Lechiady, tłum. T.Karyłowski, oprac. M. Korolko przy współudziale
J. Okonia, Warszawa 1980.
- M. K.Sarbiewski, O poezji doskonałej
czyli Wergiliusz i Homer (De
perfecta poesi sive Vergilius
et Homerus), tłum. M. Plezia, oprac. S. Skimina, Wrocław 1954.
- M.
K.Sarbiewski, Wykłady poetyki
(Praefecta poetica), tłum. i
oprac. S. Skimina, Wrocław 1958.
-
F. M.Müller, De Mathia Casimiro
Sarbievio Polono e Societate Iesu Horatii Imitatore, München 1917.
- J.Warszawski, Mickiewicz uczniem
Sarbiewskiego, Rzym 1964.
- L.Piechnik, Dzieje Akademii Wileńskiej,
t. II: Rozkwit Akademii Wileńskiej
w latach 1600-1655, Rzym 1983.
- J.Budzyński, Horacjanizm w
liryce polsko-łacińskiej renesansu i baroku, Wrocław 1985.
- A.W.Mikołajczak, Antyk w poezji
Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Poznań 1994.
- A.W.Mikołajczak, Studia
Sarbieviana, Gniezno 1998.
- Źródła wiedzy
teoretycznoliterackiej w dawnej Polsce. Średniowiecze - Renesans -
Barok, wstęp, wybór i opracowanie M. Cytowska i T. Michałowska,
Warszawa 1999.
-
A.Fulińska, Naśladowanie i twórczość. Renesansowe teorie imitacji, emulacji i
przekładu, Wrocław 2000. |