WIRTUALNA BIBLIOTEKA LITERATURY POLSKIEJ
VIRTUAL LIBRARY OF POLISH LITERATURE

Maciej Kazimierz SARBIEWSKI (Sarbievius)
Prof.  dr hab. Edmund Kotarski

Jeden z najwybitniejszych poetów nowołacińskich i teoretyków literatury urodził się w 1595 roku w Sarbiewie pod Płońskiem (Mazowsze); był szlacheckiego pochodzenia. Początkowe nauki pobierał w kolegium jezuickim w Pułtusku, następnie - w latach 1612-1614 - odbywał nowicjat w Towarzystwie Jezusowym w Wilnie, po czym studiował filozofię w Collegium Hosianum w Braniewie. W Krożach na Żmudzi uczył poetyki, nieco później w Połocku retoryki - w tamtejszym kolegium jezuickim. Następnie studiował w Akademii Wileńskiej; w późniejszych latach kontynuował studia w Rzymie. Podczas pobytu w Wiecznym Mieście zetknął się z uczonymi i literatami skupionymi na dworze papieża Urbana VIII. Przez tegoż papieża uwieńczony został laurem poetyckim i wyróżniony medalem, gdy rozstawał się z Rzymem i wyruszał w drogę powrotną do Polski.  Po powrocie z zagranicy uczył znowu w Połocku, w latach zaś 1627-1633 w Akademii Wileńskiej wykładał retorykę, filozofię i teologię. W uczelni tej uzyskał doktorat filozofii (1632) i teologii (1636). Wcześniej (1623) wyświęcony został na księdza, a ostatnie śluby zakonne złożył w 1629 roku w Wilnie. W 1635 roku został kaznodzieją nadwornym Władysława IV. Zmarł w Warszawie w 1640 roku.
Sarbiewski był poetą szeroko znanym w Europie. Za życia wiersze jego ukazywały się w Wilnie, Kolonii i w Antwerpii. Wznawiano je również w XVIII wieku - dość powołać się na edycje: kolońską, wileńską, wrocławską, drezdeńską, paryską i warszawską. Najcenniejsza jest (w wysokim - jak na tamte czasy - nakładzie 5000 egzemplarzy) edycja antwerpska z 1634 roku: Lyricorum libri IV. Poszczególne wiersze i całe zbiory tłumaczono na języki narodowe: polski, angielski, francuski, niemiecki, włoski.
Wydanie z 1634 roku, ostatnie za życia autora, obejmuje ponad 130 ód i 145 epigramatów. Dalsze utwory powstały w późniejszych latach. W końcowej fazie życia napisał Sarbiewski również poemat epicki Lechiada (naśladujący Jerozolimę wyzwoloną Tassa), z którego zachował się tylko fragment księgi jedenastej.
Ody wyróżniają się erudycją, głęboką znajomością poezji, zwłaszcza antycznej. Mistrzem Sarbiewskiego był Horacy, choć w polu swego widzenia miał także Jana Kochanowskiego, jego polskie i łacińskie utwory. Poeta parafrazował  pomysły Horacego (tworzył tzw. parodie czyli - tak rozumiano wówczas to słowo - przeróbki), przejmował jego motywy, naśladował styl. Lecz zarazem szukał własnych dróg, interpretując poezję swego rzymskiego mistrza w duchu chrześcijańskiej moralności (nazywano go chrześcijańskim Horacym) i w zgodzie z konwencją barokową. Unikał jednak wszelkich skrajności, tak częstych w poezji tamtego czasu. Pisał o tęsknotach i wewnętrznych niepokojach człowieka, o jego rezygnacji i pragnieniu zjednoczenia się z Bogiem, o grzechu, pokucie i sądzie ostatecznym. Wśród ód były również antytureckie pobudki, pochwały zwycięstwa chocimskiego.
Jako autor epigramatów zbliżył się  Sarbiewski do Marcjalisa. Naśladował przede wszystkim jego sztukę zwięzłości, koncepty i pointy, stronił zaś od jego satyrycznego i ironicznego spojrzenia na świat. W tej grupie  utworów były epigramaty panegiryczne (mające niekiedy postać stemmatów i emblematów), adresowane między innymi do takich osobistości, jak hetman litewski Jan Karol Chodkiewicz, biskup wileński Eustachy Wołłowicz, papież  Urban VIII, król Ludwik XIII.
Dzieła teoretyczne Sarbiewskiego łączyły się z jego pracą dydaktyczną, z wykładami w kolegiach jezuickich. Ukazały się one - w wersji łacińskiej i polskiej - dopiero w połowie XX wieku w dwóch tomach: Praecepta poetica (Wykłady poetyki) i De perfecta poesi sive Vergilius et Homerus (O poezji doskonałej czyli Wergiliusz i Homer).
Najwcześniej powstał traktat De acuto et arguto [...] sive Seneca et Martialis (O poincie i dowcipie [...] czyli Seneka i Marcjalis; traktat ten wydano w tomie Praefecta poetica). Został on napisany w Połocku, następnie przedstawiony wobec europejskiego audytorium w Rzymie; był potem nadal przez autora korygowany - pod wpływem przekazywanych listownie opinii przez uczonych włoskich, francuskich i niemieckich. Zajął się w nim Sarbiewski ogólnymi zagadnieniami poetyki i podstawami barokowego konceptyzmu, paradoksem i konceptem (tu też znalazła się jego definicja konceptu: "concors discordia vel discors concordia" - zgodna niezgodność czyli niezgodna zgodność).
W traktacie De perfecta poesi sive Vergilius et Homerus  zajął się epopeją, uznawaną wówczas za najdoskonalszy gatunek poetycki, w którym realizowano tematy niezwykłe, wykraczające poza przeciętność. Wyłożył tu nadto reguły wyznaczające poetykę tego gatunku, ale nie pominął też rozważań na temat poezji i poety - stwarzającego niczym Bóg własny świat, różny od potocznej rzeczywistości, poety erudyty, dysponującego rozległą wiedzą, tkwiącego głęboko w tradycjach chrześcijaństwa.
Sarbiewski jako autor dzieł teoretycznych odwoływał się do twórców antycznych i autorów szesnastowiecznych. Spośród tych ostatnich wysoko oceniał I. C. Scaligera (jego dzieło Poetices libri septem, 1561) oraz I. Pontanusa (jego traktat Poeticarum institutionum libri tres, 1594). Znał z pewnością także traktaty M. G. Vidy (De arte poetica, 1527), A. S. Minturna (De poeta, 1559) i F. Patrizziego (Della poetica, 1586). Tę listę należałoby uzupełnić o nazwiska uczonych jezuickich, takich jak T. Gallutius, N. Caussinus,  czy D. Petavius. Do poglądów wymienionych tu autorów podchodził jednak z niemałym krytycyzmem; jako erudyta nie wahał się formułować własnych opinii świadczących o jego niezależności w różnych kwestiach szczegółowych.

 

One of the most outstanding Neo-Latin poets and theorists of literature was born in 1595 in Sarbiewo near Płońsk (in the Masovia region) as a man of noble birth. He received his initial education in the Jesuit College in Pułtusk, then, between 1612 and 1614, he went through the novitiate in the Society of Jesus in Wilno, after which he studied philosophy in the Collegium Hosianum in Braniewo. In Kroża, in Żmudź, he taught poetics, then later, in Połock, he taught rhetoric in the Jesuit College. Then he studied at the Academy in Wilno and in subsequent years he continued his studies in Rome. During his stay in the Eternal City, he came into contact with scientists and men of letters gathered round the court of Pope Urban VIII. He was honoured by the Pope with poetic laurels and a medal when he left Rome and set off back to Poland. After returning from abroad, he took up teaching in Połock, and between 1627 and 1633, in Wilno Academy, he lectured in rhetoric, philosophy and theology. In this academy, he acquired his doctor’s degree in philosophy (1632) and theology (1636). Earlier (1623) he was ordained a priest, and took his last holy orders in 1629 in Wilno. In 1635, he became a court preacher to Władysław IV. He died in Warsaw in 1640.
Sarbiewski was a poet widely known in Europe. During his lifetime, his poems were published in Wilno, Cologne and Antwerp. They were also re-issued in the 18th century - suffice it to mention the Cologne, Wilno, Wrocław, Dresden, Paris and Warsaw editions. The most valuable one was the Antwerp edition of 1634: Lyricorum libri IV (with a very big number of copies for that time: 5000). Single poems and whole collections were translated into Polish, English, French, German and Italian.
The edition of 1634, the last one published during the author’s lifetime, includes over 130 odes and 145 epigrams. The subsequent works come from later years. In the last part of his life, Sarbiewski also wrote an epic poem Lechiada (imitating Jerusalem Delivered by Tasso), of which only a fragment of the eleventh book has survived.
The odes are characterised by erudition and a deep understanding of poetry, especially ancient poetry. The master whom Sarbiewski followed was Horace, although he did not lose Jan Kochanowski, with his Polish and Latin works, from sight. The poet paraphrased Horace’s ideas (creating the so-called parodies, or adaptations, as the word was understood at that time), took up his motifs and imitated his style. At the same time, however, he searched for his own ways, interpreting the poetry of his Roman master in the light of Christian morality (he was even given the nickname of the Christian Horace) and in accordance with Baroque convention. Yet, he avoided all extremes, so frequent in the poetry of that time. He wrote of internal human longing, anxieties, resignation and the desire to unite with God, about sin, penance and the final judgement. The odes included also anti-Turkish sentiments and praise of the victory at Chocim.
As the author of epigrams Sarbiewski was similar to Martial. He followed, above all, his art of conciseness, concepts and punch-lines, but avoided his sarcastic and ironic worldview. This group of works included panegyric epigrams (sometimes in the form of stemmata and emblems), addressed, among others, to such personages as Karol Chodkiewicz the Lithuanian Field Hetman (commander-in-chief), Eustachy Wołłowicz, Bishop of Wilno, Pope Urban VIII and King Louis XIII.
Sarbiewski’s theoretical works were related to his didactic work and his lectures in Jesuit colleges. They were published in two volumes, in Latin and Polish versions, as late as the middle of the 20th century: Praecepta poetica and De perfecta poesi sive Vergilius et Homerus.
The earliest treatise was De acuto et arguto [...] sive Seneca et Martialis; this treatise was published in the volume Praefecta poetica. It was written in Połock, then presented in front of the European audience in Rome, but was emended by the author - under the influence of the opinions of Italian, French and German learned men expressed in letters to the author. In this treatise, Sarbiewski dealt with general problems of poetics and the basics of Baroque conceptism, paradox and concept (here he included his definition of concept: "concors discordia vel discors concordia"  - congruous incongruity or incongruous congruity).

In the treatise De perfecta poesi sive Vergilius et Homerus, he dealt with the epopee, at that time regarded as the perfect poetic genre, in which uncommon topics which surpassed everyday experience were dealt with. He also presented here the rules determining the poetics of this genre and did not omit considerations on poetry and the poet - like God, creating his own world different from the common reality, the poet erudite having a broad knowledge and being deeply rooted in Christian traditions.
Sarbiewski, as the author of theoretical works, referred to ancient and 16th century authors. Among the latter, he thought highly of I.C. Scaliger (his work Poetices libri septem, 1561) and I. Pontanus (his treatise Poeticarum institutionum libri tres, 1594). He must have known also the treatises by M. G. Vida (De arte poetica, 1527), A. S. Minturn (De poeta, 1559) and F. Patrizzi (Della poetica, 1586). This list should be supplemented with the names of learned Jesuits such as T. Gallutius, N. Caussinus or D. Petavius. He approached the opinions of the above-named authors with considerable criticism; as an erudite, he did not hesitate to formulate his own opinions indicating his independence on various detailed issues.

BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY

- M.K. Sarbiewski., Liryki oraz Droga rzymska i fragment Lechiady, tłum. T.Karyłowski, oprac. M. Korolko przy współudziale J. Okonia, Warszawa 1980.
- M. K.Sarbiewski, O poezji doskonałej czyli Wergiliusz i Homer (De perfecta poesi sive Vergilius et Homerus), tłum. M. Plezia, oprac. S. Skimina, Wrocław 1954.
-
M. K.Sarbiewski, Wykłady poetyki (Praefecta poetica), tłum. i oprac. S. Skimina, Wrocław 1958.
-
F. M.Müller, De Mathia Casimiro Sarbievio Polono e Societate Iesu Horatii Imitatore, München 1917.
- J.Warszawski, Mickiewicz uczniem Sarbiewskiego, Rzym 1964.
- L.Piechnik, Dzieje Akademii Wileńskiej, t. II: Rozkwit Akademii Wileńskiej w latach 1600-1655, Rzym 1983.
- J.Budzyński, Horacjanizm w liryce polsko-łacińskiej renesansu i baroku, Wrocław 1985.
- A.W.Mikołajczak, Antyk w poezji Macieja Kazimierza Sarbiewskiego, Poznań 1994.
- A.W.Mikołajczak, Studia Sarbieviana, Gniezno 1998.
- Źródła wiedzy teoretycznoliterackiej w dawnej Polsce. Średniowiecze - Renesans - Barok, wstęp, wybór i opracowanie M. Cytowska i T. Michałowska, Warszawa 1999.
 - A.Fulińska, Naśladowanie i twórczość. Renesansowe teorie imitacji, emulacji i przekładu, Wrocław 2000.

DE PERFECTA POESI, SIVE VERGILIUS ET HOMERUS

BIOGRAMY


OPRACOWANIE: MAREK ADAMIEC