|
|||||
Mikołaj REJ
|
|||||
|
Pochodził z zamożnej rodziny szlacheckiej. Urodził się w 1505 r. w Żurawnie pod Haliczem. Ojciec przeniósł się z Nagłowic (w Krakowskiem; Mikołaj pisał się: z Nagłowic) na Ruś. W późniejszych latach pisarz majątek rodzinny znacznie pomnożył; pod koniec życia był właścicielem kilkunastu wsi (wieś Temerowce otrzymał od króla Zygmunta I Starego, a wieś Dziewięciele w dożywocie od Zygmunta II Augusta) i dwóch miasteczek (jednym z nich był założony przez autora Krótkiej rozprawy w 1547 r. Rejowiec). Nauki pobierał między innymi we Lwowie; wpisał się także na Akademię Krakowską, lecz rozstał się z nią już po upływie roku. Był więc w gruncie rzeczy samoukiem, oczytanym, zorientowanym w piśmiennictwie dawnym i nowszym, w tym także w europejskiej literaturze łacińskiej. W 1531 r. przeniósł się do ziemi chełmskiej i bywał odtąd na dworze hetmana Mikołaja Sieniawskiego, wybitnego przedstawiciela protestantyzmu polskiego. Sam przeszedł w tym czasie na kalwinizm; brał odtąd udział w synodach i zakładał w swoich dobrach zbory protestancie i szkoły. Wielokrotnie posłował na sejmy. Zmarł w 1569 prawdopodobnie w Rejowcu w Chełmskiem. Debiutował dość późno - w 1543 r. - jako autor Krótkiej rozprawy między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem (wydanej pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek). Rozmówcy w tym liczącym ponad dwa tysiące wersów dialogu występują jako reprezentanci szlachty, chłopstwa i niższego, parafialnego duchowieństwa. W tej roli zabierają głos, formułują sądy o współczesności. Związani poczuciem obywatelskiej wspólnoty, w obliczu szerzącego się zła, obnażają najciemniejsze strony życia państwowego, kościelnego i społecznego. Rozprawiają o powierzchownych przejawach wiary i o duchowieństwie, o nieuctwie i chciwości księży, o dziesięcinach, o losie chłopstwa, o sądownictwie, sejmie, pospolitym ruszeniu i o świadczeniach wojennych. Wiele uwagi poświęcają prywacie, zbytkom szlacheckim; rozmawiają o potrawach i winach, o hazardzie i myślistwie, o strojach. W ich opiniach i ocenach pobrzmiewają echa obrad sejmów i sejmików, podczas których szlachta piętnowała przekupstwo sądów, niedostatki systemu obronnego i skarbowego. Rej okazuje się zwolennikiem reform, orędownikiem "naprawy Rzeczypospolitej" w duchu dążeń rzeczników demokracji szlacheckiej, zmierzających do ograniczenia uprzywilejowanej pozycji magnaterii i duchowieństwa oraz uszczuplenia władzy królewskiej. Te same tony - krytyki, satyry połączonej z moralizatorstwem - odzywają się również w elegijnej skardze uosobionej Rzeczypospolitej kończącej Krótką rozprawę. Dialog przemawiał nie tylko do intelektu, lecz także do wyobraźni; zasługa to przede wszystkim potocznej metaforyki, kilkudziesięciu przysłów czy wyrażeń przysłowiowych i ich parafraz - obrazowością, zdolnością do syntetycznego wyrażania myśli znakomicie dopełniających i komentujących nieraz zawiłe i rozbudowane rozważania. Taką rolę spełniają również liczne sceny, obrazki ukazujące życie różnych środowisk, zwłaszcza codzienność szlachecką. Rej potrafił wydobyć komizm słowa i sytuacji. Jego śmiech - jowialny i pełen humoru, satyryczny i ironiczny - rozlega się raz po raz na kartach tego utworu. Po Krótkiej rozprawie i wcześniej powstałych dialogach (Rozmowa Lwa z Kotem, Warwas z Lupusem czy Kostyra z Pijanicą) nastąpiły dramaty: Żywot Józefa (1545) i Kupiec (1549; napisany wcześniej). Pierwszy z nich, oparty na popularnym wątku starotestamentowym, rodem z księgi Rodzaju (37, 39-47), odwoływał się do sztuki niderlandzkiego autora Corneliusa Crocusa. Korzystając z tych i innych źródeł - już to redukowanych, już to uzupełnianych i rozbudowywanych - stworzył dramat wielowątkowy, sztukę zgoła przygodową i sensacyjną, sztukę o niepowodzeniach i karierze skromnego pasterza, który został namiestnikiem faraona i wprowadził Żydów do Egiptu, sztukę o złych (potem sprowadzonych na drogę cnoty) braciach przyrodnich, z zawiści sprzedających Józefa do Egiptu, o podstępnych kobietach (Achiza i Zefira) i dobrym synu. Wykazał się Rej umiejętnością kształtowania dialogów i monologów, stopniowania napięć - w całej sztuce (od uwięzienia, cierpienia i nieustannego zagrożenia do zwycięstwa cnoty i spełnienia pragnień) i w poszczególnych scenach. Nie zadowolił się wszelako tworzeniem sensacyjnej fabuły, mnożeniem perypetii, zajął się także stanami psychicznymi bohaterów (na przykład rodziców Józefa, Jakuba i Racheli), ich przeżyciami i emocjami. Co więcej: ukazał człowieka w obliczu komplikacji świata, a przedmiotem szczególnej uwagi uczynił to, co w życiu człowieka stałe, stabilne, i to, co zmienne, zależne od kaprysów fortuny. W dialogach i monologach pouczał o potrzebie cierpliwości i pokorze wobec wyroków Boskich, utrwalał kalwińską naukę o działaniu łaski Bożej, wiarę w zbawienie niezależne od ludzkich uczynków ("Bóg więcej serca niż uczynków patrzy"). Stworzył oryginalny dramat, wyrastający wprawdzie z tradycji moralitetu, w którym "Cnota z Niecnotą wojuje" i w którym doszukać się można budujących pouczeń i tez, lecz wyróżniający się sensacyjną fabułą, niezwykłymi przygodami bohaterów wraz z ukazaniem ich stanów psychicznych. Kupiec, drugi z wymienionych dramatów, był przeróbką - znacznie rozbudowaną - moralitetu niemieckiego autora, Thomasa Naogeorga (Kirchmayera), Mercator, seu Iudicium. Rej idąc jego śladami wykorzystał konwencję moralitetu do polemiki wyznaniowej. Zarówno twórca oryginału, jak i jego polski naśladowca nawiązywali do kalwińskiej nauki o przeznaczeniu człowieka do potępienia z powodu grzechu pierworodnego; uzasadniali w swych sztukach tezę o wyższości czystej wiary nad dobrymi uczynkami. Kupiec, człowiek grzeszny (wygnał swoją żonę Sumnienie, z drugą żoną, Fortuną, miał syna nazwanego Zyskiem), dzięki wierze i łasce Chrystusa zapewnił sobie zbawienie, natomiast inni bohaterowie sztuki - Książę, Biskup i Gardyjan - na Sądzie Ostatecznym (odbywanym w sztuce na próbę tylko, na niby) daremnie powoływali się na swoje godności i zasługi. Przy niewątpliwej zbieżności obu sztuk nie sposób nie zauważyć różnic. Rej dodał ok. 6000 wersów; w stosunku do oryginału zmieniła się kompozycja, długie opowiadania przekształcone zostały w udramatyzowane scenki, doszły liczne obrazy i sceny związane z polską rzeczywistością. Nawet Sąd Ostateczny przypomina polską procedurę sądową. Dalsze modyfikacje są widoczne w koncepcji postaci: w wersji Rejowej występują postacie skonkretyzowane, mające swoje indywidualne biografie, własny świat wartości i emocji. Zdarzenia i postacie są silnie osadzone w realiach Polski XVI w. Nic nie dzieje się tu poza czasem - wbrew sztuce Naogeorga i wbrew wszelkim moralitetom. Dramat Reja obfituje w sytuacje komiczne, a także w wypowiedzi krytyczne, drwiny wymierzone przeciw katolikom, wykpiwające ceremoniał, odpusty, biczowania. Rej - inaczej niż Naogeorg - z łatwością przechodził od wzniosłości moralitetu do satyry i pamfletu. Towarzyszyły temu modyfikacje w warstwie słowa: od stylu wysokiego, charakterystycznego dla moralitetu, przechodził Rej do stylu średniego, a nawet niskiego, zauważalnego w partiach wyszydzających i ośmieszających katolików, ich praktyki religijne. W 1546 r. wydał Rej prozaiczną parafrazę łacińskiego przekładu Psałterza Dawidów pióra Johana van der Campen (Campensis), w 1557 - wielki zbiór kazań Postylla, w 1565 - obszerny komentarz do księgi biblijnej Apocalypsis. Dziełami tymi - przede wszystkim, acz niewyłącznie - wspierał swoich współwyznawców, był przy tym szeroko czytany: Postylla na przykład miała pięć wydań w XVI w. W kolejnych latach ukazywały się: Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego (1558), Źwierzyniec (1562) i Źwierciadło (1568). Pierwszy z wymienionych tu utworów był przeróbką łacińskiego poematu Zodiacus vitae (Zodiak życia), którego autorem był Pier Angelo Manzoli de la Stellata nazwany Palingeniusem, włoski humanista i racjonalista, rzecznik etyki świeckiej. Stworzył on dzieło analizujące problemy religijne i etyczne z perspektywy racjonalizmu, pozostające w opozycji do nauczania kościelnego. Poglądy autora spotkały się z potępieniem. Nie spalono go na stosie tylko dlatego, że zmarł przed procesem (spalono natomiast jego zwłoki). Charakter dzieła i los autora sprawiły, że poemat cieszył się powodzeniem wśród protestantów, do których i Rej należał. Zagubił on wprawdzie głębię filozoficzną oryginału, jego intelektualną odwagę, zdołał jednak w swojej wersji zawrzeć wiele spostrzeżeń o wyborze drogi życiowej (vita contemplativa i vita activa) i o problemach moralnych człowieka, o godności jego życia. Zdołał też wzbogacić Wizerunk o sceny wzięte z polskiej rzeczywistości i o wykład na temat znaczenia ideałów i wzorców ziemiańskich w życiu szlachcica, pożytków i uroków gospodarowania na wsi. Źwierzyniec jest zbiorem kilkuset epigramów, z których każdy liczy osiem wersów trzynastozgłoskowych. Składa się z czterech rozdziałów. Do pierwszego z nich weszły apoftegmata - zwięzłe pouczające powiedzenia, sentencje bohaterów, myślicieli i postaci mitycznych świata starożytnego i czasów nowożytnych, przejęte przez Reja głównie z Erazma z Rotterdamu; na drugi złożyły się wizerunki, krótkie portrety pochwalne, niekiedy satyryczne, "stanów i domów niektórych zacnego narodu polskiego" - władców, senatorów, przedstawicieli kultury, w tym Reja, Andrzeja Trzecieskiego i Jana Kochanowskiego, arcybiskupów i biskupów; trzeci przyniósł charakterystykę zawodów, godności i urzędów - od najwyższego do najniższego szczebla, od króla do szlachcica, od papieża do skromnego mnicha; w czwartym znalazły się pouczenia i porady praktyczne związane z codziennością szlachecką, do których dołączone zostały obrazki z życia wiejskiego i bajki zwierzęce. Poczesne miejsce wśród epigramatów rozdziału czwartego zajęły konstrukcje emblematyczne, wywołujące bogate skojarzenia. Ściśle rzecz biorąc chodzi tu o subskrypcje (będące w emblemacie trzecim członem), które zawierały komentarz do dołączonego drzeworytu lub obiektu istniejącego w wyobraźni (bo tylko niektórym epigramom towarzyszyły ryciny). Po czterech rozdziałach następowała część zatytułowana Przypowieści. Zbiór ten w późniejszej edycji (1574) otrzymał tytuł Figliki i objął - po uzupełnieniach - ponad 230 epigramów, żartobliwych, satyrycznych, często niewybrednych i wulgarnych, z których część stanowiły przekłady i przeróbki facecji obcych i rodzimych, z reguły obiegowych. Źwierciadło, złożone z siedmiu części, pisanych już to prozą, już to wierszem, jest wielkim kompendium encyklopedycznym czy podręcznikowym, zbiorem gawęd, opowieści, pouczeń, wierszy, do których mógł czytelnik wracać - jak do encyklopedii i podręcznika - w różnych okolicznościach, a nawet momentach czy fazach życia: w młodości, w wieku dojrzałym i w starości. Adresatem tego kompendium był szlachcic (nazywany "bratem" i "miłym bratem"), którego autor pouczał i wychowywał, wprowadzał w problemy egzystencjalne, etyczne, moralne i polityczne. W roli adresata występował niekiedy także król czy senator, z którymi dzielił się Rej swymi uwagami o funkcjonowaniu państwa i przyczynach kryzysu. Podsuwał praktyczne wskazówki dotyczące finansów, obronności i polityki zagranicznej, wszelako nade wszystko zachęcał do odnowy moralnej, do życia cnotliwego. Najobszerniejszą część Źwierciadło stanowi Żywot człowieka poćciwego, złożony z trzech ksiąg. Zarysował w nim Rej ideał szlachcica-ziemianina, którego głównym zadaniem jest ozdobić "swój stan cnotami". Ukazał go w porządku - powiedzieć można - biograficznym: od narodzin i dzieciństwa poprzez wiek dojrzały do starości oraz w porządku pór roku. Egzystencję człowieka "poczciwego" łączył z życiem pośród natury, na wsi, z dala od miasta i królewskiego czy wielkopańskiego dworu, w izolacji od wielkiego świata, od obcych krajów. Tylko przestrzeń wiejska, przestrzeń dworku szlacheckiego może dostarczyć satysfakcji i stać się źródłem szczęścia, skłonić do afirmacji życia. Pisał o tym Rej w najgłębszym przekonaniu - na podstawie własnych obserwacji, doświadczeń i przemyśleń. Wywodom swoim nadał formę gawędy i umoralniającego kazania. Zarówno rzeczywistość, o której pisał, jak i słuchaczy-czytelników, do których się zwracał, obdarzał życzliwością, ciepłem, zgoła czułością (w tym miejscu warto pamiętać o licznych zdrobnieniach, którymi się autor posługuje). Żywot człowieka poćciwego mieści się w nurcie europejskiej literatury parenetycznej nastawionej na dostarczenie odbiorcy wzorów postępowania, modeli życia. Można je widzieć pośród dzieł takich między innymi autorów, jak Platon, Plutarch, Cycero, Erazm z Rotterdamu, Andrzej Frycz Modrzewski i Łukasz Górnicki. W innych częściach Źwierciadła zajął się Rej zagadnieniami politycznymi. Przeprowadził tu ocenę sytuacji państwa, analizę wad społeczności szlacheckiej (choć jednocześnie pisał o jej wielkości). W sądach swoich nie był oryginalny. Powielał opinie obiegowe; za swoimi współczesnymi powtarzał, że źródłem wszelkiego zła są prywata, zbytek, herezja i nieskuteczne prawo. Nie omieszkał też "braciom miłym" przypomnieć o zagrożeniach ze strony sąsiadów. By złu położyć kres, zalecał przede wszystkim odnowę moralną. Był zdania, że uzdrowienie stosunków w Rzeczypospolitej musi być poprzedzone wewnętrzną przemianą jej obywateli. Podejmując zagadnienia polityczne, dowodził, że życie na wsi, w dworku szlacheckim nie musi prowadzić do zobojętnienia na sprawy ogólniejszej natury, państwa i całego stanu szlacheckiego. Rej posługiwał się językiem ojczystym, często potocznym, zasobnym w przysłowia i zwroty przysłowiowe; równocześnie naśladował styl ksiąg biblijnych z jego wzniosłą metaforyką. Przyjmował postawę gawędziarza i uczestnika rozmowy, ale także kaznodziei, ujawniając w ten sposób wielkie możliwości polszczyzny. Do swych odbiorców zwracał się zawsze w języku konkretów, związanych z polskimi realiami, stronił zaś od słowa abstrakcyjnego. Powtarzał w jednej wypowiedzi szeregi rzeczowników i przymiotników (wśród nich liczne zdrobnienia), co wynikało z troski o precyzję i o unaocznienie, o możliwie dokładny opis świata. Był wnikliwym obserwatorem szlacheckiej codzienności, której przejawy traktował z wyrozumiałością humorysty, niekiedy jednak obdarzał je także krytycznym spojrzeniem satyryka. Twórczość Reja wyrosła z tradycji biblijnej, czerpała z biblijnej topiki - zarówno argumentacyjnej jak i stylistycznej. Przy udziale cytatów i reminiscencji, egzemplów, przypowieści przejętych z Pisma świętego budował autor Źwierciadła swoją sztukę przekonywania, pouczał szlacheckiego odbiorcę, trzeba bowiem pamiętać, że Biblia, jej poszczególne księgi opierały się na retoryce, na retorycznej perswazji, nic więc dziwnego, że autorzy staropolscy, w tej liczbie również Rej, tak chętnie posiłkowali się myślą i słowem Pisma świętego. Czerpiąc z Biblii, z dystansem odnosił się Rej do dziedzictwa grecko-rzymskiego. Jeśli przejął reguły retoryki, to przede wszystkim za pośrednictwem Pisma świętego, choć nie można wykluczyć innych źródeł. Natomiast niezależnie od Biblii cytował i tłumaczył, częściej parafrazował - znane z lektury lub ze słyszenia -łacińskie przysłowia i sentencje; włączał do swych tekstów opowieści i anegdoty wywodzące się z historii starożytnej i mitologii, lecz podporządkował je tezom mieszczącym się w założeniach etyki chrześcijańskiej. Biblia w polu widzenia autora Żywota Józefa była stale obecna i stanowiła podstawę jego wiary, poglądów politycznych i społecznych, zasad moralnych. |
Mikołaj Rej came from a wealthy noble family. He was born in 1505 in Żurawin near Halicz. His father moved to Russia from Nagłowice near Kraków (his pen name: Mikołaj from Nagłowice). In the years to come, the writer considerably increased the family’s fortune. By the end of his life, he owned several villages (he received Temerowce from King Zygmunt I the Old, and Dziewięciele from Zygmunt II August as a lifelong possession) and two towns (one of them was Rejowiec, founded by the author in 1547). He was educated in Lwów, he also enrolled in the Academy of Kraków, but stopped attending it after just over a year. He was mostly self-educated, well-read, informed in writings old and new, also in European Latin literature. He moved to the Chełm area in 1531, and from then on frequented the court of Mikołaj Sieniawski, Hetman (the commander-in-chief) of the Polish army and an outstanding representative of Polish Protestantism. Rej himself was converted to Calvinism at that time, from then he took part in synods and founded Protestant communities and schools on his lands. He was often a Deputy to the Seym (Parliament). He died in 1569, probably in Rejowiec (Chełm area). His debut took place relatively late, in 1543. It was Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem ("A Short Debate Between Three Persons; a Nobleman, a Commune head and a Priest") published under the pseudonym of Ambroży Korczbok Rożek. The speakers of this long (2000 verses) dialogue are the representatives of the nobility, peasantry and lower clergy. In their roles they speak out and formulate opinions on contemporary times. Connected by the sense of community, facing the spread of evil, they expose the darkest recesses of state, church and social life. They debate on superficial manifestations of faith and on the clergy, their ignorance and greed, tithes peasant life, the judiciary, Seym, popular uprisings and warfare payments. They concentrate mainly on the pursuit of luxury and self-interest of the nobility, talk about foods and wines, gambling and hunting, clothes. Their opinions and judgements echo the proceedings of the Seym and local levee en mass Seym, in which the gentry had stigmatised the corruption of courts and the shortcomings of the defence and treasury systems. Rej appears to advocate reforms, to favour "the repairing of the Commonwealth" in the spirit of the advocates of democracy among the nobility, aiming at restricting the privileged position of the magnates and clergy as well as reducing royal power. The same overtones of criticism, satire mixed with moralising are also present in the elegiac complaint of personified Poland which closes Krótka rozprawa. The dialogue did not only reason with the intellect, but also with the imagination; this was due to the use of common metaphors, dozens of proverbs and their paraphrases, picturesqueness, the ability to create a synthetic expression of thoughts superbly completing and commenting often long and complicated deliberations. Various scenes and pictures presenting the life of different estates, especially the everyday life of the nobility, have the same function. Rej knew how to bring comic elements out of words and situations. His laughter, jovial and full of humour, satire and irony, can be heard time after time on the pages of this work. After Krótka rozprawa and other, earlier dialogues, such as Rozmowa Lwa z Kotem ("Conversation Between a Lion and a Cat"), Warwas z Lupusem ("Warwas and Lupus"), or Kostyra z Pijanicą ("Kostyra and a Drunkard") there come the dramas: Żywot Józefa ("The Life of Joseph") (1545) and Kupiec ("The Merchant") (1549, but written earlier). The first of these, based on a popular Old Testament story (Genesis 37, 39-47), referred to a play by a Dutch author, Cornelius Crocus. Using these sources, as well as some others, whether reduced or supplemented and developed, Rej created a multi-plot drama, almost adventurous and sensational, about the failures and career of a humble shepherd who became the pharaoh’s vice-regent and introduced the Jews to Egypt, a play about evil half-brothers (later entering upon a life of virtue) who out of pure envy sold Joseph to Egypt, about cunning women (Achiza and Sephira) and a good son. Rej showed his ability to create dialogues as well as monologues, to graduate tensions in the whole play (from imprisonment, suffering and continuous threat to the triumph of virtue and the fulfilment of dreams) and particular scenes. He was not satisfied with creating an adventure story and multiplying the vicissitudes of the characters only, he decided to deal with the protagonists’ psyche (e.g. Jacob and Rachel, Joseph’s parents), their experiences and emotions. What is more, he pictured a man facing a complicated world and the subject of his close attention became all that is constant and stable in human life on the one hand, and what is changeable and dependent on the whims of fortune on the other. In his dialogues and monologues he preached the necessity of patience and humility towards God’s wishes, the strengthened Calvinist theory of God’s grace and faith in salvation regardless of human deeds ("God seeks the heart more than deeds"). He created an original drama, although growing out of the tradition of the morality play, where "Virtue fights Vice", and where it is easy to find edifying lessons and theses, but distinguished by its sensational plot, its heroes’ extraordinary adventures and the picturing of their emotional states. Kupiec, the second of the dramas mentioned, was a distinctly developed adaptation of a morality play by a German author, Thomas Naogeorg (Kirchmayer), Mercator, seu Iudicium. Following his example, Rej used the convention of the morality play for his confessional polemics. Both the author of the original and his Polish imitator referred to the Calvinist theory of predestination and justified the thesis of the superiority of pure faith over good deeds. The merchant, a sinful man (who chased his first wife, Conscience, away, and with his second wife, Fortune, had a son named Profit), thanks to faith and Christ’s grace ensures himself salvation, while the other characters of the play, Prince, Bishop and Guardian, in vain invoke their virtues and deeds during the Day of Judgement (only shown as a rehearsal in the play, a kind of make-believe). Although the two plays are very similar, there are essential differences between them as well. Rej added over 6000 verses, changed the composition; long stories were transformed into dramatised scenes and numerous pictures and scenes connected with Polish reality were added. Even the Day of Judgement resembles Polish judicial procedures. Further modifications can be seen in the creation of characters. In Rej’s version there are concrete characters with individual biographies as well as their own distinct hierarchy of values and emotions. Events and characters are deeply set in the realities of Poland of the sixteenth century. Nothing happens here outside of time, in contrast to Naogeorg’s play and the whole tradition of a morality play. Rej’s drama is full of comic situations as well as critical comments, derision aimed against Catholics, mocking their ceremonies, indulgence and whipping. Rej, in contrast to Naogerg, moved with ease from the loftiness of the morality play to satire and lampoon. This was accompanied by modifications at the word level; from high style, characteristic of a morality play, Rej changed into medium, or even low style, seen in the parts which sneer and ridicule Catholics and their religious practices. Rej published a prose paraphrase of a Latin translation of David’s Psalter by Johan van der Campen (Campensis) in 1546, a great collection of sermons Postylla in 1557, and an extensive commentary to the Biblical book Apocalypsis in 1565. These works served mostly to help the believers of his faith, but at the same time he was widely read. Postylla, for example, was published five times in the sixteenth century. In the following years he published: Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego ("Life as Pictured by a Kind-hearted Man Himself") (1558), Zwierzyniec (1562) and Zwierciadło ("The Mirror") (1568). The first of these was an adaptation of a Latin poem Zodiacus vitae ("The Zodiac of Life") by Pier Angelo Manzoli de la Stellata, also called Palingenius, an Italian humanist, rationalist and advocate of secular ethics. He created a work which analysed religious and ethical problems through the ideology of rationalism, which was in opposition to the teachings of the Church. His views were condemned. He was not burned at the stake but only because he died before his trial. His body, however, was burned instead. The character of this work as well as its author’s fate made the work popular among the Protestants (Rej was a Protestant himself). Admittedly he lost the philosophical depth of the original as well as its intellectual courage, but managed to include numerous reflections on the choice of the way of living (vita contemplativa and vita activa) and on the moral problems of a man and the dignity of his life. Zwierzyniec is a collection of a few hundred epigrams, each of them written as eight verses of thirteen syllables. It consists of four chapters. The first one includes apophthegms (brief wise sayings), maxims of the heroes, philosophers and mythical characters of the Ancient world as well as modern times, which were taken over by Rej mainly from Erasmus from Rotterdam. The second chapter is composed of images, short laudatory portraits, sometimes satirical, of "some estates and houses of the noble Polish nation", of the rulers, senators, representatives of culture (including Rej, Andrzej Trzecieski and Jan Kochanowski), archbishops and bishops. The third chapter contains characteristics of the professions, stations and posts from the highest to the lowest, from a king to a nobleman, a pope to a simple monk. The fourth includes pieces of advice and practical guidance connected with the everyday life of the nobility with added pictures of village life and animal fables. Emblematic constructions evoking rich associations were very important in the third chapter. To be precise, these were the subscriptions (the third part of an emblem) which included a commentary on the appended woodcut or the picture present in the mind (prints accompanied only some of the epigrams). After the four chapters there was a part entitled Przypowieści ("Parables"). This collection in a later edition (1574) was entitled Figliki ("Tricks") and encompassed, after supplementation, over 230 epigrams, humorous, satirical, often vulgar and unrefined, in part translations and adaptations of facetious poems, both Polish and foreign, usually current ones. Zwierciadło, in seven parts, written in prose and verse, makes a great encyclopaedic compendium, with its collections of tales, stories, guidance and poems, to which the reader could always return, as if to an encyclopaedia or a text-book, in various circumstances as well as moments or phases of life; in youth, adulthood or old age. The compendium was addressed to a nobleman (called a "brother" or a "dear brother") who was being instructed and educated, introduced into the spheres of existential, ethical, moral and political problems. Sometimes a king or a senator acted here as the addressee, when Rej shared with him his impressions on the way the country functioned and the reasons for the crisis. He gave practical hints on finance, defence and foreign politics, however, most of all, he advocated moral renewal and a virtuous life. Żywot człowieka poczciwego ("The Life of a Kind-hearted Man"), made of three books, constitutes the most extensive part of Zwierciadło. Rej draws here an ideal picture of a nobleman-landowner, whose main task is to decorate "his own state with virtues". He presents it here, so to speak, in biographical order; from the day of birth and childhood, through adulthood to old age, and in seasonal order. The life of a "kind-hearted" man was connected for him with life among Nature, in the countryside, far away from the city or royal court, in isolation from the great world and foreign countries. Only the countryside, the surroundings of a country manor, can give satisfaction and become the source of happiness, induce him to affirm life. Rej wrote this deeply convinced about its truthfulness, through his own observations, experience and reflection. He gave the form of a story and moralistic sermon to his thoughts. Both the reality he wrote about, and the readers-addressees to whom he spoke, were treated with kindness, warmth, almost tenderness (note the numerous diminutives used by the author). Żywot człowieka poczciwego falls into the category of European paraenetic literature which was interested in giving the reader the ideals of behaviour and life to follow. It can be included among the works of such authors as: Plato, Plutarch, Cicero, Erasmus from Rotterdam, Andrzej Frycz Modrzewski or Łukasz Górnicki. In other parts of Zwierciadło Rej dealt with political issues. He gave his judgement of the country’s situation, analysed the shortcomings of the community of noblemen (although at the same time he wrote about its grandness). He was not original in his opinions. He repeated popular opinions, repeated after his contemporaries that luxury, heresy and ineffective laws are the source of all evil. He did not fail to remind his "dear brothers" about the threats from their external enemies. To stop evil, he advised moral renewal. In his opinion the improvement of relationships in Poland had to be preceded by the inner change of its citizens. Taking up political issues, Rej proved that life in the countryside, in a country manor, did not have to lead to indifference towards issues of a more general nature, the matters of the country and the whole noble state. Rej used his native language, often colloquial and rich in proverbs, but at the same time imitated the style of the Bible with its grand metaphors. He undertook the stance of a story-teller and an interlocutor, but also a preacher, revealing the infinite possibilities of the Polish language. He always addressed his readers in the language of concrete images connected with Polish reality, trying to avoid abstract words. In one statement there was a string of nouns and adjectives (with frequent diminutives), which arose from his need of precision in picturing a possibly accurate vision of the world. He was a careful observer of the nobility’s everyday life, which he pictured with the understanding of a humorist, however, giving it sometimes the critical look of a satirist. Rej’s literary works grew out of the Biblical tradition, drew on Biblical topics, both in terms of argument and stylistics. With the use of quotations and reminiscences, examples and parables taken from the Bible, Rej built his art of convincing and instructing the reader. It should be stressed here that the Bible and its particular books were based on rhetoric, or rhetorical persuasion and that the Old-Polish authors eagerly used the thought and word of the Bible. Drawing from the Bible, Rej treated the heritage of Greece and Rome with some distance. If he imitated the rules of rhetoric, it would be mainly through the Bible, although other sources cannot be ruled out. Regardless of the Bible however, he quoted and translated, and even more often, paraphrased commonly known Latin proverbs and maxims, included in his works stories and anecdotes from Ancient history and mythology, but subjected them to the theses fitting into the assumptions of Christian ethics. The Bible was always present in the life of the author of Żywot Józefa and constituted the basis of his faith, his political and social ideas and his moral principles. |
||||
BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY |
|||||
|
- A.Brückner, Mikołaj Rej. Studium
krytyczne, Kraków 1905. |
|||||
|
|
|||||