XXIV

Na Kalvarijach Vejherovskjich. 
Czimu krol jezora nje povjeseł szczudła na krziżu.

 

Wolivskô Brama! Przë szerokji drodze do Gduńska stoji wona v szarich murach, prostô, bez vszelkji wozdobë, jak ten lud, chturen vkoł nji sę zbjerô v dzeń Nalezenjô Krziża Svjętigo. Ale choc wona takô njevjidzałô, jednak svjeci jak słup wognjisti, jak bliza morskô ku połnjovim i nortovim Kaszubom. Vjid ji i chvała jak rzoze wod pomji nocë svjecą jim v woczë i co rok jich zprovodzają do gromadë. Tu wuczujesz godkę kaszubską rozmajitą i podkorbjanjé z rożnich parafijnich zveczajóv choc wonji jednak vszescë jednigo ducha i movë.

Wurosłi zajezorami i lasami nje vjidzoł jô jesz tile naszich v gromadze. To też nji mogł jem sę napatrzëc jak wonji tam stojelë: morzé głóv pod vjejącimi chorągvjami. I meslô mje wuderzeła do głovë: — Chvała Bogu! Jesz tile vas jesta, be vëbavjic zapadłi zomk i posadzec krolevjonkę na złotim tronje!

Kjej jem sę rozglądoł v meslach, woczë moje zatrzimałë sę na wosobje vesokjigo pana z worzlovim vezdrzenjim i długą brodą, zdrzącigo tak jakjô na to morzé ludztva.

 Chdzeż jô go ju roz vjidzoł?

Ku reszce mje sę przëboczeł nen vjeczor: Lasem starodovną drogą provadzilësmë trumę z całem njeboszczika pana Jozva na smętorz do Lipna. Polełë sę smolnjice a rzozô z njich bjiła po czubë drzév i po głovjicę Zomkovi Gorë. A na nji vesokô stojała wosoba cecho jak kam i zdrzała v doł na nas.

To beł ten jistni. Tero jô go poznoł. I nje dało mje poku, le muszoł jem do njego sę przecesnąc i rzec:

— Panje! Jô ju roz vas vjidzoł na Zomkovi Gorze pod Lipnem!

Won przëzdrzoł mje sę v boczlivje i rzekł:

— Godkę tvoję lecho rozumjec. Alem cebjeju vjidzoł. Nje beło to v ni nocë, jak żesta Jozva Zobłockjigo vjezlë do grobu zaboczoną drogą?

—Tam to beło.

—Tero jô so cebje przëboczom. Wodvożni jezdes i jeden z tich, co v żecu nje chcą Bogu wostac vjinni. A takjich nom potrzeba. Wustanji przë mje i przëzdrzë sę ti srogji mocë naszich! Dlo njich wofjarovac szczescé svoje, kożdą meslą, kożdé bjicé serca: jak wuvożosz? Vorto to cze nje vorto?

Tak jô vezdrzoł na ten las chorągvji i na to morzé ludu kaszubskjigo, chturen sę tam tłoczeł na szerokjim goscińcu, provadzącim z Gduńska na Pomorską. Vesoko z gór szadich zdrzałë na njich kalvarijskji kaplice. Beł to lud prosti: Tęgji gburzë, vesokji rebocë, snożé młodé bjałkji i staré babulińkji. Żebe tak za njimi stojelë ti, co z Garecznjice vëszlë za kompanjiją i ti, chternich jô vjidzoł v Mjirachovskjim lese v szołmach pjerzastich na vesokjich konjach v dimje drogji, tej bełbe to norod chvalni!

A pon z worzłovim vezdrzenjim rzekł:

— Nje wodzevosz sę na moje pitanjé. Może nje rozumjesz. Toc rzekę tak: Lud zgromadzoni vkrąg naju to wurodzoni dzedzece ti zemji. Ale wonji dzis na nji są le sługami. Z movą svoją i wobeczajem poskrelë sę po svojich pustkovjach i vsach. Worzą, seją, łovją, ale vłodze na svojich vodach i na svoji zemji nji mają. Mova jich i wobeczoj są posmjevjiskjem dlo tich, co njimi rządzą. Wofjarovac żëcé, be jim dac vjid i przë pasach zavjesëc jim mjecze, co be volą i sełę mjelë wuprzec sę wo svoje prava — rzeczë: Vorto to cze nje vorto?

Zkąd mje sę wod razu przëboczeło wono straszedło z pod korunovani jarzębjinë? Wona bjałka v bestrich ruchnach? Rzekła mje v nen czas krolevjonka: Przed tim straszedłëm mjij sę na bocznoscë. Nogorszé wono a jimję jego: Njevorto. Vezdrzoł jem na njevjadomigo pana i rzekł:

— Vorto dac żëcé i szczescé za vëbavjenjé zaklętigo zomku!

— Vjedzoł jô, że tak wodpovjesz. Bo i të jezdes z tich, co ze sebje robją wofjarę, choc wo tim nje vjesz som.

A jô povjedzoł po chvjilë:

— Panje! Vasza wosoba i vasze słova są dlo mje, co zdrovje dlo chorigo człovjeka. Moc ve mje vchodzi njeznanô a vjid jakjis, jak rzozô po nocë, vschodzi v moji duszë. Chcołbem bëc przë vas i słóv vaszich słuchac kożdigo dnja i kożdi godzenë!

A won wodrzekł:

— Robji to, co dusza tvoja cë koże. Tej nasze mesle i nasza procô pudą jedną drogą. Com cë rzekł v nę noc na Zomkovi Gorze? Przëboczë sobje.

Ale jô dobrze pamjętoł te słova: Nalezesz mje vszędze, chdze skrë Ormuzdové sę żolą, nalezesz mje vszędze, chdze duch Kaszub podnoszô vjeko svoji trumë...

Ruch sę tero zrobjił v morzu ludzkjim, chterno szeroką falą bjeżec zaczęło ku pjerszim kaplicom Kalvariji. Ta fala nas rozdzeleła.

Va kalvarijskji gorë! Kjileż razi jô tam wobnoszoł po vajich przidkjich chrzebtach mój czężor ludzkji i kozoł duszë moji rozmiszlac wo wofjarze Zbavjicela svjata. A jednak tę moję pjerszą pjelgrzimkę zapjisała pamjęc v moji duszë novjększimi literami. Bo co na nowuce wopovjodoł dzecku dobri ksądz, to mje tu na woczach stanęło javno. Tak jak be wod nich dzejóv litoscivego Boga na zemji nje beło wuszło do vjecznoscë bezmała dva tesące lôt. Z gorë v doł a z dołu v gorę czężkô vjodła droga, ale jô nje czuł ti czężkoscë. Kurz jak doka płinął nad nobożnim ludem, ale mje belo jakbem chodzeł v porenni mgle porenku młodigo vjarë naszi. Jak kamjanni svjodkovje ze svjęti zemji, kaplice stojałë strzod starodovnich bukóv naviżach i wotmikałë svoje bramë i roczetë: Pojta, dzecë Vjarë! Vëlękłô v dolinach, zkąd vasza jidze droga, dusza vasza wodpocznje i vesoko z gorë vezdrzi na vasz trud tam v dole.

Na vesokji gorze stojikaplicaWukrziżovanjô, vjelgô, spanjalô jak koscol. Tam po wobu stronach wukrziżovanigo Pana Jezusa stoją krziże vjelgji. Na njich vjiszą z rękoma skrępovanimi v teł wobaji łotrzë. Pod tim iotrem, chturen sę navroceł v godzenę smjercë i wod samigo Zbavjicela dostoł rozgrzeszenjé, wuzdrzoł jem krola jezora. Klęczoł won, szczudło pod pochą, z głovą do zemji zgjętą, bjił sę v pjerse i załomivoł ręce nad szczudłem. Vëchodzilë ludze a jinszi przëchodzilë z prosbami i dzękovanjim, a won jak klęczoł tak klęczoł. Ju komudno sę robjiło v kaplicë a nocnô doka pobjegała gorë kalvarijskji, kjej won ku reszce vstoł. Ale jô żdoł na njego, bo mje njico trzimało, jakbem mu beł potrzebni. Wuzdrzoł mje przed kaplicą i rzekł:

— Dobrze, że cę vjidzę, Remus! Żevi dusze mje potrzeba, bo czuję sę wopuszczoni wod Boga i ludzi.

Tak żorotno krol jezora sę do mje jesz nje wodezvoł, dlotego jô vezdrzoł na njego z wuvogą i vjidzoł, że mô lica bladé a woczë jakbe zgasłé. Ale won vzął mje pod remję, szedł kjile krokóv, stanovjił sę i rzekł:

— Zdrzë jak sę tu cecho zrobjiło. Njedovno jesz sę rojiło ludzi jak mrovk po tich szadich gorach. Tero rozeszlë sę jak rozlotają sę ptochë vjeczorem do svojich gnjôzd.

Vjidzoł jem, jak wostatni zchodzilë v doł do mjasta, a nowostatnjeszé szło porę ludzi młodich: nen chłopok z pod kapliczkji pod Vigodą i no dzevczę, co boso v kompanjiji vędrovało. Szlë wokoma sebje trzimjącë sę za ręce. Gvesno dobri Bog jich tam na kalvariji pojednoł ze sobą.

A krol jezora rzekł:

— Poj! Sadnjema tu z boku gorë, bom zmęczoni barzo! A kjej ma wusadła, vëcignął do mje svoje czężkji szczudło i movjił:

— Zvoż to szczudło v ręce a doznajesz sę, że nji mogłobe bëc takji czężkji, kjejbe v njim nje beło żelaza.

Zvożeł jem v ręce a vëdovało mje sę barzo czężkji. A won je wodebroł i zacignąvszë z kuńca vëcignął do połovë łiszczącą kolbę strzelbë.

— Vjidzisz! — rzekł — to dżadovskji norzędze mô duszę ricerską. Chcoł jem szczudło i duszę jego povjesëc v kaplice na krziżu i poddac sę voli Boskji. Ale nji mogę. Trzë dnji drogji przez gorë i lase tu ztąd jisc trzeba do mojich jezór i do gnjozda wojcóv mojich, ale jô tu vjidzę te modré vodë i czuję vonją lasóv, belem woczë przëkreł ręką. Vëjim ribkę z vodë, a wutchnje sę. Zamknji mje v murach, a wumrzę v trzech dnjach. Ko chcołbem żëc, jaż sin mój podrosnje i będze mocni dosc, be spôdk po wojcu vząc na sę.

Jô nje rozumjoł dobrze, dokąd won svoją godką provadzi i sedzoł cecho. A won chvjilę przemiszloł, tej povjodoł dalij.

— Rzeczë mje, przejacelu, jak cebje wuczilë: Kjedeż mô człovjek volą zabjic człovjeka?

Tak jô sobje przëboczeł, co mje wuczeł ksądz na nowuce po moji pobjitvje z Golijatem:

— Le za vjarę i za wojczeznë svobodę mosz wuchvecëc bronją i bjic i nje będzesz mjoł grzechu. A zokon ricerskji koże i v tim razu bjic, kjejbe njepotcevi człovjek nastovoł na cnotę bjałkji, na żëcé bliznigo, abo i na żëcé tvoje. I v tim razn nje będzesz mjoł grzechu.

I to jô povjedzot krolovji jezora. Ale won zvjeseł smutno glovę i movjił po długji chvjilë:

— Povjem cë: Jô zabjił człovjeka. Ale nje beło to anji za vjarę, anji za wojczeznę, anji z ricerskjigo przikozanjô. Le naszedł mje — lesni pruskji to beł— moji krijovce na Glonku, do chtcrni żoden człovjek nje vje drogji. Navetk sin mój sę dovje, jak dorosnje, nje prędzij. Bełbe mje lesni vëdoł i ju bem nje beł mjoł sposobu zatacëc sę przed njimi, co mje przesladovelë jak dzekjigo zvjerza. Naszedł mje, jesz dzis nje vjem jakjim sposobem, v moji jomje na Glonku i podnjosł flińtę, be mje zastraszëc. Ale jô go wurechleł. — Trup jego poplinął na vjelgji vodë. Ale kjej przë knjeji vëpłinął, tej po kulë v głovje sę doznelë, że to nje topjelc, le vëstrzałem zabjiti. Tak zrobjilë mje pravo. Ale jô sę skreł, a bjałka doma zastąpjiła mje vjernje. Jesz dziso nje vjem, jak ten Czernjik mje mogł vëszczekac taką letką karę: Pjęc lôt sodze! Choba z pomocą Złego wosamętoł sąd i sędzich.

Ale jô ti karë przëjąc nji mogę a nji sę dac zamknąc v sodzë, bo to moja smjerc. Trzech dnji nje vëżiję. A tam doma mój sin jesz nje vërosł z knopjęcich lôt. A chcołbem go vjidzec jesz takjim Zoborskjim jak jô i moji przodkovje i doznac bem sę chcoł, że won v naszi rozdze wumje wutrzimac svój brzeg jezora i krolestvo na njim.

Porvoł sę vaspon na nogji i vstoł:

— I dlotego jô nji mogę povjesëc tego szczudła na krziżu i jisc muszę na moje jezora bez rozgrzeszenjô. Tej vezdrzoł na mje wostro svjecącimi woczoma.

— Spovjodoł jem sę dziso dva raze: Bogu i tobje. Nje vjem, zkąd mom tę vjarę v cebje, choces młodi i droga tvoja provadzi v svjat a moja ze svjata. Ale tak mje na duszë, jakbesma sę mjała v żëcu przë vożni worędzë spotkac. Ale tero mje czas v drogę. Vrocec sę jutro przë kompanjiji nji mogę, bobe mje jednak wupjilovelë i tede bem ju nje vroceł do mojigo podzemnigo pałacu na Vdzidzkjich vodach. Ale tu v lese znaję vęglovnjika, chturen mje wob noc wotrzimô i dô stravë.

Po tich słovach stanovjił sę chvjilkę, vezdrzoł na mje i rzekł:

 — Vjesz co, Remus? Poj ze mną! 

A kjej jem rozmiszloł jak to zrobjic, povjedzoł tak:

— V kompanjiji të sę też vrocec nji możesz, bo i na cebje czotują. Po tvoji karze vszędze cę poznają. Lepji njech cë ję zavjezą nazod do Koscerznë, a tovarë tvoje ponjesesz na plecach. Może cë też do Lipna przëvjezc tvoję karę Trąba. A jô tu naju wobu poprovadzę takjimi knjejami, chdze żevé woko naju nje woboczi.

Mje sę vjidzała takô rada vaspana. Ale jednak jô sę muszoł vrocec do mjasta, żebe z Trąbą spravę wobgadac. Krol jezora zgodł moje mesle i rzekł:

— Jidzle spokojno do mjasta, chdze sę cebje pevno spodzevają. Jô tu wostanę pod kaplicą i mogę żdac, jaż przińdzesz. Jô cë też zaru povjem, czimu jô som jisc nje chcę. Jô sę boję, żebe mje wob drogę Złé nje wosamętało i nje kozało sobje żëcô wodebrac! Jak jô będę na naszich jezorach, tej dusza moja vëzdrovjeje. Ale movji mje, może të sę bojisz tovarzëc takjimu, co człovjeka wubjił ?

— Jô sę le Boga na njebje boję  — wodrzekł jem. — Ludzi jô sę nie boję. A moją spravą nje je sądzëc vas. AIe kjejbem z wurzędu beł sędzą, to bem wuvożoł, żesce strzelilë v wobronje vłosni!

— Żeli tak — rzekł vaspon — to zańdzesz po mje tu pod kaplicę.

Kjedem z gorë zchodzeł na doł do mjasta, z cemnoscë vëstąpjił człovjek. Patrzę: Trąba.

— A cuż të tam tak długo pokutovoł na Kalvariji? — vadzeł won. — Vejta go! Noprzod go trzeba szandarom ze zębóv vëcigac, a tej won wodsami nobożnoscë veznje i po nocach vanożi, cobe go jak norechlij policejô złapjiła.

Tej vzął mje za rękov i cignął ze sobą. Wob drogę zos robjił vimovkji.

— Remus! Të jesz nje znajesz wobeczajóv svjatovich. Żeli të chcesz sę wukrëc, to muszisz sę vjedno krącëc v nogrebszi gromadze ludzkji, a nje łazec po nocach som. Ale jô vjedno movję: Dovno be cę psë zjadłë, kjejbes nji mjoł mje.

Cuż jô mjoł rzec? Pevnje won mjoł provdę. Won też i nje żdoł na moję wodpovjedz, le godoł:

— Tero ju je po wodpuscë, a ludzeska sę vjeselą, kjej svoje grzechë zładovelë na tich przidkjich gorach. Stach ju z wucechë przepjił svoje wobraznjickji mito, a zkąd chłopa veznje, żebe mu njosł wobroz nazod, tego jô nje vjem. Bo Leon ze stenką zrobjił nożka pon. Mje sę zdaje, że Klerik i jesz jeden z njich sprelë go v jakjim norciku za to, że won to njibe jim kobjołkę zplądrovoł i Klerikovji pod Luzinem zgnjité jajo v woczë cesnąL Za to won jim znjikł jak żid po cemnich nocach. — Ale pojle ze mną! Kamrot Veber chce vëdac tego talara, chternigo mu jegomosc doł v Mjechucenje za jego pjękné granjé.

Tak jô szedł z njim im mu wob drogę wopovjodoł wo naszi wumovje z krolem jezora. Won mje to pochvaleł i rzekł:

— Jô jem ti jistni wudbë. Muszisz robjic, co bes przëszedł do svojigo dodom. Bo jinaczi ti Njemce ze Zvadë będą cę przepłoszelë jak zvjerza. Svoje tovarë veznjesz v mjechu na plece. Karę cë furmon za porę detkóv zavjeze do Koscerznë, a ztąd jô cë ję prożną przëvjezę. Rod bem szedł z tobą i krolem jezora v gromadze, ale mom wumovę dotąd i nazod. Na to nji ma radë. Domav Lipnje povjedzle szkolnimu: won cë to pjismo do Czernjika zrobji.

— Jô bem njerod mjoł spravę z Czernjikjem — rzekł jem. — Ro mom go za Smętka abo jego sługę.

— Ha, ha — smjoł sę Trąba. Cze Czernjik, cze jakji jinszi. Vszescë ti advokacë żiją le z przekrącanjô prava. Za to dlo njich kożdigo djobel mô v pjekle kocełk wustavjoni, smolë nalani, drevka podłożoné: le zapolic!

Muszoł jem sę zdac na Trąbę, bom na pustkovju wo tich spravach sę nje wuczeł. Wob ten czas ma zaszła do karczmë Lemana przë goscińcu pomorskjim. Tam na podvorzu stojałë nasze voze. Jô zjął mój mjech i chcoł jisc. Ale Trąba mje nje pusceł le zabroł ze sobą do karczmë.

— Tec të muszisz sę woddzękovac z kompanjiją — rzekł.

V karczmje wonji sedzelë vszescë. Ti mjeszczanje z berłami, Klarneta ze svoją kapelą i wobraznjicë. Leno Leona ze stenką nje beło. Stach sedzoł smutni naprocem Klerika, a z boku Franck. Trąba do njich przëstąpjił i rzekł:

— Cuż va tak nose pospuszczelë, panovje wobraznjicë, kjej żesta wodpustu dostąpjilë i szczestlevje dotąd zaszlë.

— A vjece vë, Trąbo, że Leon ze stenką vzął sę i wucekł?

— Vjem! rzekł Trąba to go gvesno namovjiła na panna, co to boso pjelgrzimovała jaż do Vejherova. Woboczita! V Koscerznje Leon z nją zańdze prosto do ksędza i dô na zopovjedze.

Zervoł sę Klerik:

— Takji głupstva! Wona i Leon ze stenką! Gołąbuszk bjołi i ten smjecoch przëgłupavi! Jô mesloł, Trąbo, że vë mjelë vjęcij rozumu.

— To vë sę na bjałkach nje znajece — wodrzekł Trąba. — Bobesce vjedzelë: Rele chłop beł kąsiczk pjęknjeszi njiż djobeł, to dzevczę przënęcëc może.

— To je vszetko prożno godka! povjedzoł Stach.— V kompanjiji szedł takji vëstavjinoga, chternigo wona njibe to nje znała. A tero po wodpuscë jidą vjedno v gromadze. To je ten jistni, Kleriku. Nolepji veznjesz i go spjerzesz.

— Do tego noleżą dvaji! — smjoł sę Franck.

— Jakuż to? — rzekł Klerik.

— Bo kjij mô dva kuńce!

Tero vmjeszoł sę v jich godanjé mjeszczon z berłem.

— Młodi ludze! Je to szek provadzëc taką godkę na tim svjętim wodpuscë? Jak jô beł młodi, tej ma też wużivała vjesołoscë, ale njigde nje zaboczeła wo nobożnoscë, statecznoscë i strzemjęzlivoscë przë takji worędzë.

Tak wonji sę tam spjerelë. Ale jô nje żdoł jaż wonji przińdą do jakjigo szeku, lem pochvaleł Boga, vzął mój mjech na plece i szedł. Trąba vëszedl za mną i sceskoł mje rękę.

— Njech cę Bog provadzi, Remus. Polubjił jem cebje jak brata. V naszim njedługjim vanożenju przebeł jem tile v tovarzestvje z tobą, że czężko mje sę rozińsc. Ko ma jednak v Lipnje sę będzema vjidzała, a mom vjarę, że ma jesz njejedną vędrovkę po svjece v gromadze wodpravjima. A pozdrovji też moję bjałkę, kjej ję wuzdrzisz na drodze. Bo zańsc do nji cë nje radzę.

Jesz gotova cę pozdrovjic mietelokjem, kjejbes povjedzoł, żesma tovarzeła. Ko wona vjedno movji, że jô be sedzoł doma, kjejbe mje nje kusilë kamrocë. Tak ma sobje podala rękę i sę rozeszta.