Elżbieta Ostrowska

Obecnie o papierach wartościowych dużo mówi się i pisze, ale mało osób zna długą i ciekawą historię sztuki graficznej dawnych papierów wartościowych, a jeszcze mniej widziało je na własne oczy.

Papiery wartościowe to dokumenty stwierdzające istnienie określonego prawa majątkowego utrwalanego w takiej formie, aby prawa tego bez dokumentu nie można było ani dochodzić, ani przekazywać. Papiery wartościowe jako instrumenty rynku finansowego dokumentują uprawnienia do roszczeń pieniężnych (akcje, obligacje, listy zastawne, weksle, czeki). Określa się je jako walory, ponieważ ich wartość jest wyrażana bezpośrednio w pieniądzu. Realizacja prawa majątkowego, przenoszenie tego prawa na inną osobę oraz płynność to podstawowe cechy papierów wartościowych.

Rodowód papierów wartościowych w Europie sięga aż XVI wieku, a największy ich rozwój wystąpił w XIX wieku. Istotę i rolę grafiki tych papierów należy rozpatrywać w dwóch aspektach. Po pierwsze jako element sztuki artystyczno-użytkowej, co znajduje odzwierciedlenie w pięknie i różnorodności szaty graficznej głównie obligacji, akcji i listów zastawnych. Po drugie w aspekcie zawartych w papierach wartościowych cennych treści (informacji) o ich emisjach i obrocie, a zarazem o ich roli w burzliwej historii gospodarczo-społecznej Polski. Popularyzacja tej wiedzy jest szczególnie ważna w okresie dematerializacji papierów wartościowych i wprowadzania systemów informatycznych na giełdy. Wraz z pojawieniem się komputerowych wydruków zniknął dawny dyskretny urok papieru wartościowego. Dawniej bowiem, jako papierowe dokumenty, akcje i obligacje charakteryzowały się atrakcyjną szatą graficzną, która przybliżała cele ich emisji nie tylko finansowe oraz wywoływała wrażenia artystyczno-estetyczne. Uzasadnione zatem jest przypominanie długiej i pięknej tradycji polskich papierów wartościowych w analogii do współczesności.

W historii polskiego życia gospodarczo-społecznego od wielu lat duże znaczenie miały lokacyjne papiery wartościowe i obrót nimi na giełdzie. Akcje i obligacje jako podstawowe kategorie papierów wartościowych reprezentują bowiem określone kapitały, a na giełdzie ustalane są ich ceny. Zakup akcji oznacza ulokowanie w spółce akcyjnej pewnego kapitału (czyli udział w jej majątku) oraz uprawnia ich właściciela do otrzymywania dywidend i uczestnictwa w walnych zgromadzeniach akcjonariuszy. Natomiast zakup obligacji, a więc tytułu wierzytelności, jest dowodem pożyczki określonego kapitału, który musi być zwrócony zgodnie z ustalonymi warunkami.

Na rynku finansowym różne papiery wartościowe były i są wykorzystywane do różnych celów gospodarczych przy uwzględnieniu określonych zasad i sposobów ich obrotu. Według kryterium funkcji prawnych przypisanych papierom wartościowym można wyróżnić papiery dokumentujące: udział w spółkach akcyjnych (akcja, kuks), wierzytelności pieniężne (obligacja, weksel, czek, los loteryjny) oraz prawo do zarządzania rzeczami (list zastawny). Z kolei według kryterium korzyści wynikających z posiadania papierów wartościowych można wymienić: papiery zasilająco-lokacyjne i papiery rozliczeniowe. Pierwsze z nich przynoszą pewien dochód zależny od kapitału ucieleśnionego w dokumencie. Są wśród nich papiery dywidendowe o dochodzie zmiennym (akcje) zapewniające dochód zależny od efektów gospodarczych emitenta, a także papiery procentowe o dochodzie stałym, zależnym od pożyczonego kapitału (obligacje, listy zastawne, skrypty dłużne). Papiery rozliczeniowe zaś usprawniają obrót pieniężny (czeki) lub usprawniają kredytowanie (weksle). Ważna jest również analiza omawianych dokumentów według kryterium domicylu wystawcy papierów wartościowych, czyli umownego miejsca wypełnienia zobowiązania pieniężnego (np. weksla). Można zatem wyróżnić: papiery krajowe wystawiane przez osoby krajowe i papiery zagraniczne wystawiane przez osoby zagraniczne. W danym państwie z różnych przyczyn papiery wartościowe mogą być wystawiane w walucie krajowej lub obcej. Ten drugi przypadek występował w historii polskiego rynku kapitałowego (denominacja papierów w różnych walutach).

Początki znaczenia papierów wartościowych w działalności gospodarczej człowieka, a zarazem początki powstawania spółek akcyjnych, sięgają prawie 300 lat. Z tego powodu akcje i obligacje jako instrumenty rynku finansowego stały się ważnym świadectwem (dowodem) rozwoju historii gospodarczej świata. Pierwsze prototypy obecnych spółek akcyjnych to duże towarzystwa handlowe, które powstawały w Europie na początku XVII wieku w celu eksploatacji nowo odkrytych krajów zamorskich. Działalność tych towarzystw wymagała dużego nakładu kapitału, którego nie mógł zgromadzić tylko jeden kupiec lub bankier. Było to przyczyną gromadzenia wkładów kapitałowych przez coraz większą liczbę udziałowców (partnerów). Motorem ich działania było dążenie do podziału ryzyka między siebie oraz chęć jak najszybszego pomnożenia swoich udziałów w zyskach. W pierwszym okresie wypłacane udziały w zyskach notowano w księgach, a ręcznie pisane pokwitowania nie zawsze były wydawane. Pierwszą w świecie drukowaną akcję imienną (z ręcznie wpisanym tekstem) wydała w 1608 roku Kompania Wschodnio-Indyjska utworzona w Holandii w 1602 roku. Był to początek rozwoju giełd, szczególnie giełdy w Amsterdamie, a później w Londynie¹. W praktyce okazało się, że tworzenie kapitału w formie akcji jest bardzo korzystne. Większa liczba posiadaczy małych zasobów pieniężnych bowiem mogła organizować się w celu efektywniejszego wykorzystania zebranego wspólnie kapitału dla realizacji dużych przedsięwzięć gospodarczych.

Okresem przełomowym w historii giełd była pierwsza połowa XVIII wieku, ponieważ niezależnie od unowocześniania technik transakcji i pojawiania się nowych papierów wartościowych zdarzały się wielkie spekulacje. W kodeksie handlowym Napoleona, wydanym we Francji w 1807 roku, dokonano pierwszej kompleksowej regulacji dotyczącej tworzenia i funkcjonowania spółek akcyjnych. W nawiązaniu do tego kodeksu kolejne kraje w podobny sposób dokonywały ustawowych regulacji funkcjonowania spółek akcyjnych i obrotu akcjami. Regulacje te dotyczyły głównie tworzenia władz spółki, praw akcjonariuszy i warunków sprzedaży akcji2. Dalszy rozwój giełd wystąpił w XIX wieku (głównie w drugiej jego połowie), ale zasadniczą rolę odgrywała giełda w Londynie z uwagi na duże znaczenie Wielkiej Brytanii w gospodarce światowej. Szczególny zaś rozwój emisji akcji i obligacji nastąpił w ostatnim stuleciu.

W Polsce tradycje emisji i obrotu papierami wartościowymi mają ponad 200 lat³. Jedną z pierwszych akcji emitowanych na ziemiach polskich była akcja dywidendowa Kompanii Manufaktur Wełnianych wydana w Warszawie w czerwcu 1768 roku (wyemitowała ona 120 akcji o nominale 360 czerwonych złotych). Wśród udziałowców pierwszych kompanii akcyjnych przeważała szlachta i magnateria, poza tym byli to mieszczanie: bankierzy i kupcy. Natomiast pierwszą obligacją była pięcioprocentowa obligacja królewska. Wypuścił ją w lutym 1782 roku król Stanisław August Poniatowski, który dążył do uniezależnienia się od Rosji przez reformy oraz odbudowę gospodarki i kultury kraju.

W późniejszym okresie intensywnego rozwoju kapitalizmu państwa zaborcze (Austria, Prusy, Rosja) znacząco rozwinęły mechanizmy rynkowe, w tym rynek papierów wartościowych. Powstawały budynki bankowe i giełdowe, a Polacy pracujący w instytucjach bankowych i maklersko-giełdowych pozyskiwali od zaborców wiedzę i doświadczenie w zakresie funkcjonowania rynku kapitałowego. W rezultacie po 1918 roku stało się to fundamentem rozwoju polskiego rynku kapitałowego.

Pierwszą giełdę papierów wartościowych (zwaną Giełdą Kupiecką) otworzono 12 maja 1817 roku w Pałacu Saskim w Warszawie na podstawie postanowienia Księcia Namiestnika Królewskiego⁴. Minęło zatem ponad 180 lat od założenia pierwszej polskiej giełdy papierów wartościowych, która prowadziła działalność do września 1939 roku.

W XIX wieku na giełdzie warszawskiej handlowano głównie wekslami, listami zastawnymi i obligacjami. Większy obrót akcjami wystąpił dopiero u schyłku XIX wieku i dość szybko nabrał cech spekulacyjnych. Kompleksowej regulacji zasad i mechanizmów funkcjonowania spółek akcyjnych w Polsce dokonano w kodeksie handlowym, który został wprowadzony w życie zgodnie z rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej w czerwcu 1934 roku. W okresie między pierwszą a drugą wojną światową niezależnie od giełdy papierów wartościowych w Warszawie działały również giełdy w Krakowie, Katowicach, Lwowie, Łodzi, Poznaniu oraz Wilnie. Jednakże wiodącą rolę pełniła giełda warszawska, na której w 1938 roku notowano już 130 papierów wartościowych (obligacje, listy zastawne i akcje) oraz dokonywano obrotu obligacjami państwowymi, komunalnymi i prywatnymi⁵. Na uwagę zasługują istniejące wówczas obligacje pupilarne, czyli gwarantowane przez skarb państwa (lokowano w nich majątek osób nieletnich i ubezwłasnowolnionych) oraz obligacje konwersyjne (gdy dana pożyczka przekształcana była w drugą, różniącą się np. poziomem oprocentowania). Wybuch drugiej wojny światowej spowodował zamknięcie giełdy w Warszawie. Po 1945 roku dokonywano nieskutecznych prób reaktywowania działalności giełd papierów wartościowych w Polsce. Dopiero od września 1989 roku w wyniku zmian ustroju polityczno-gospodarczego i budowy gospodarki rynkowej podstawowym motorem przemian strukturalnych w Polsce stała się prywatyzacja i reaktywowanie rynku kapitałowego. W związku z pięćdziesięcioletnią przerwą w funkcjonowaniu rynku kapitałowego w Polsce istotnym problemem było tworzenie infrastruktury tego rynku – głównie instytucjonalno-prawnej.

W polskiej historii papierów wartościowych można wyróżnić cztery podstawowe etapy rozwoju.

Wskutek kolejnych rozbiorów Polski i powstań narodowych zrywane były istniejące więzi gospodarczo-społeczne na ziemiach polskich i wykształcały się odmienne warunki rozwoju w zaborach. Wpłynęło to na emisje papierów wartościowych. Niezależnie od wcześniej wymienionej pierwszej akcji i obligacji – w aspekcie ich walorów artystycznych – na uwagę zasługuje wydanie między innymi akcji: Towarzystwa Wyrobów Zbożowych (1825 r.), Towarzystwa Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej (1839 r.), Współki Parowej na Rzekach Spławnych w Królestwie Polskim (1861 r.), Spółki Domu Zleceń Rolników Nadwiślańskich.

przy rozróżnieniu okresu do 1924 roku i okresu po reformie walutowej (1925-1939). Po odzyskaniu niepodległości Polski cele emisji papierów wartościowych były związane głównie z rozwojem różnych gałęzi przemysłu. Jednak narastająca inflacja obniżała zaufanie społeczeństwa do wszystkich papierów wartościowych – również emitowanych przez państwo. Przeprowadzona przez W. Grabskiego reforma walutowa zahamowała inflację i ustabilizowała walutę. Zatrzymano emisję pieniądza w celu pokrycia deficytu budżetu i zastosowano interwencję giełdową. Rozpoczął się dobry okres dla polskich banków, kas oszczędności i spółdzielni kredytowych. Ten okres charakteryzuje się wielką różnorodnością i pięknem papierów wartościowych. Na uwagę zasługuje szata graficzna między innymi akcji: Spółki Akcyjnej “Bory Nadniemeńskie” (1921 r.), Pierwszej Fabryki Lokomotyw w Polsce (1919 r.), Zakładów Przemysłowych “Merkury” (1921 r.), Fabryki Porcelany i Wyrobów Ceramicznych (1922 r.), Spółki “Polska Ruda Żelazna” (1922 r.) i Zjednoczonej Fabryki Maszyn “Unia” (1927 r.).

Wobec wielkich zniszczeń polskiej gospodarki i inflacji w celu poprawy finansów państwa (niezależnie od wymiany pieniędzy w 1950 roku) wyemitowano obligacje państwowe w 1946 roku i 1951 roku. Potem zaniechano emisji i obrotu papierami wartościowymi z wyjątkiem akcji Banku Rozwoju Eksportu S.A. (1987 r.) i obligacji Wewnętrznej Pożyczki Państwowej (1989 r.).

IV etap: dematerializacja papierów wartościowych emitowanych w Polsce od 1991 r.  

Od tegoż roku papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu przybrały formę zdematerializowaną, tzn. że informacje dotyczące tych papierów (łącznie ze zmianami praw własności) są zawarte w zapisie komputerowym. Wcześniej papiery wartościowe miały formę fizyczną (materialną), czyli zawarte w nich prawa były zapisywane na papierowym dokumencie. Nowe tendencje w świecie niejako wymusiły dematerializację obrotu papierami wartościowymi. Dawniej w równoważeniu rynku papierów wartościowych i ustalaniu ich kursu (zgodnie z prawem popytu i podaży) królowali ludzie w czasie seansu giełdowego, a dzisiaj królują komputery.

Piękno sztuki graficznej, czyli zdobnictwa dawnych papierów wartościowych, znajduje odzwierciedlenie w ilustratorstwie i liternictwie treści przekazywanych przez emitentów na papier wartościowy. Treści te miały różnorodny charakter, ponieważ emitentami bywały spółki akcyjne reprezentujące różne dziedziny życia gospodarczego, różne miasta i gminy oraz instytucje. Szatę graficzną dawnych papierów wartościowych można zakwalifikować do grafiki nie tylko użytkowej, ale nawet artystycznej. Do użytkowej, ponieważ poprzez projektowanie ilustracji i liternictwa na tych papierach, oddających idee różnych przedsięwzięć gospodarczo-społecznych, zwiększała się komunikatywność między emitentami a inwestorami. Natomiast do grafiki artystycznej – ponieważ poprzez bogatą symbolikę idealistyczno-realistyczną papiery te wywoływały różne doznania estetyczne.

Zachowane – pomimo burzliwej historii Polski – papiery wartościowe są dowodem bogatej tradycji polskiego rynku finansowego (kapitałowego) i wieloletniej tradycji inwestowania na tym rynku. Zbiory zachowanych akcji i obligacji intrygują swoją ciekawą i różnorodną grafiką, zwłaszcza w latach między pierwszą a drugą wojną światową. Szczególny artyzm i piękno papierów wartościowych ujawnia się w prezentowanych na nich nie tylko herbach polskich miast i zmieniających się wizerunkach godła państwa, ale także w prezentowanych pejzażach, widokach miast i fabryk oraz towarzyszących im postaciach i scenkach rodzajowych. Ta różnorodna grafika papierów wartościowych była ściśle związana z rozmaitymi przedsięwzięciami szeregu instytucji, które były finansowane dzięki emisji tych papierów.

Powszechnie uważa się, że polskie papiery wartościowe emitowane w okresie dwudziestolecia międzywojennego były najpiękniejszymi i najbardziej oryginalnymi papierami wartościowymi emitowanymi w tym okresie w Europie. Wraz z powstaniem Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych (PWPW) w Warszawie w 1926 roku w sposób wyjątkowy bowiem zadbano o szatę graficzną akcji i obligacji. Wykorzystywano umiejętności utalentowanych, znanych plastyków, którzy projektowali wzory akcji i obligacji, np. Józef Mehoffer w Krakowie, Zofia Stryjeńska w Warszawie. Niektóre projekty artystów są dziełami sztuki plastycznej. Autorzy często starali się utrzymać właściwe proporcje między symbolami a realizmem, czyli praktyczną oceną rzeczywistości związaną z danym papierem. Uprawianie przez plastyków tej specyficznej twórczości (tzn. projektowania papierów wartościowych) miało pewne znaczenie zarówno dla jej ogólnego rozwoju, jak również w zakresie wzrostu rangi emisji papierów i wzrostu zainteresowania nimi wśród społeczeństwa (inwestorów).

Podczas oglądania akcji i obligacji szczególne zainteresowanie wzbudzają te, które były drukowane w PWPW. Wyróżniają się one nie tylko formą graficzną i techniką drukarską, ale również interesującymi znakami wodnymi, rzetelnym wykonawstwem i dobrym papierem. Z usług PWPW korzystały głównie duże przedsiębiorstwa przemysłowe i państwowi emitenci obligacji – pozostali korzystali z drukarni prywatnych.

Analiza treści zawartych w papierach wartościowych pomaga w zrozumieniu historii gospodarczo-społecznej Polski, w tym historii jej rynku finansowego, głównie kapitałowego. Ponadto przypomina o różnych dawnych celach i tradycjach związanych z zakupem akcji i obligacji począwszy od rozwoju różnych przedsięwzięć gospodarczych i instytucji kulturalnych, a skończywszy na patriotycznych zrywach Polaków.

Instytucje finansowe w Polsce były uznawane w świecie, ponieważ polskie papiery wartościowe były dobrą lokatą wolnych środków pieniężnych nie tylko na rynku polskim, o czym świadczą obligacje denominowane w różnych walutach (w złocie, brytyjskich funtach szterlingach, amerykańskich dolarach, holenderskich guldenach, szwajcarskich frankach)⁶. Dzięki emisji papierów wartościowych rozwijała się gospodarka narodowa, głównie fabryki cementu, jedwabiu i porcelany, browary, cukrownie, przemysł chemiczny, zbrojeniowy, motoryzacyjny, elektryczny, a także domy handlowe i hotelarstwo. Ponadto dzięki emisji akcji zgromadzono środki na budowę kolei dalekobieżnych (Lwów-Czerniowce-Jassy, Warszawa-Wiedeń) oraz elektrycznej kolei podmiejskiej Warszawa-Młociny-Modlin.

Emisje papierów wartościowych umożliwiały powstawanie i finansowanie wielu instytucji finansowych takich jak banki, towarzystwa ubezpieczeniowe (np. powstanie Banku Handlowego w 1870 r., polskiego Lloyda). Również pozwalały na finansowanie instytucji artystyczno-kulturalno-społecznych, jak: Filharmonia Warszawska (akcje z 1930 r.), uzdrowisko Jurata na Półwyspie Hel (akcje z 1930 r.), Instytut Wydawniczy “Biblioteka Polska” (akcje z 1921 r.), a wcześniej dziennik krakowski “Czas” (akcje z 1848 r.), Teatr Polski w Ogrodzie Potockiego w Poznaniu (akcje z 1871 r.), Towarzystwo dla Urządzania i Utrzymywania Publicznych Łaźni i Pralni (akcje z 1874 r.). Na papierach tych można podziwiać obiekty wyżej wymienionych instytucji.

Innym wzniosłym celem emisji bonów i obligacji skarbowych było finansowanie przedsięwzięć patriotyczno-społecznych, np.:

– obligacja Posiłki Polskie, którą wyemitował Bank Polski w Warszawie (1831 r.) zaledwie kilka miesięcy przed rozpoczęciem powstania listopadowego

– obligacja pięcioprocentowej Pożyczki Ogólnej Narodowej Polskiej, której emisja odbyła się podczas powstania styczniowego w 1863 r.

– obligacje pięcioprocentowej Długoterminowej i Krótkoterminowej Wewnętrznej Pożyczki Państwowej Rzeczypospolitej Polskiej z 1920 r.

– trzyprocentowy Bon Obrony Przeciwlotniczej Rzeczypospolitej Polskiej emitowany 3 miesiące przed wybuchem wojny w 1939 r.

Nabywcy tych specyficznych papierów wartościowych (finansujących działalność obronno-patriotyczną) nie upatrywali w nich zyskownej inwestycji kapitałowej, ale zakup ich traktowali głównie jako patriotyczną potrzebę i obowiązek. W ten sposób mieli oni znaczny udział w finansowaniu wojska polskiego, a zarazem w sposób pośredni mogli przeciwwstawić się zaborcom i najeźdźcom. W stosunkowo długiej historii polskiego rynku kapitałowego zatem ujawniają się różne aspekty moralne zakupu papierów wartościowych, a nie tylko aspekty finansowe.

Polska ma również duże tradycje w emisji obligacji komunalnych. W okresie Drugiej Rzeczypospolitej w obrocie było około 90 różnych typów obligacji i papierów procentowych, które emitowano zgodnie z uchwałami rad miejskich. Najważniejszym czasem dla emisji interesujących obligacji komunalnych w Polsce były lata 1923-1939, ponieważ powstały wtedy 32 inicjatywy emisyjne, a więc przeciętnie dwie emisje rocznie w kilku miastach. Środki pieniężne pozyskane w ten sposób były źródłem finansowania takich obiektów infrastruktury, jak kanalizacja, instalacje elektryczne, oświetlenie i asfaltowanie ulic, a ponadto budowa teatrów i szkół. Przed drugą wojną światową obligacje komunalne w Polsce budziły duże zainteresowanie, a ich potencjalnymi nabywcami była klasa średnia i ludzie bogaci. Przyczyną tego było ich wysokie oprocentowanie i wiarygodność gminy jako gwaranta emisji⁷.

Papiery wartościowe jako przedmiot kolekcjonerstwa zrobiły karierę w Europie stosunkowo niedawno. Jest to zbieractwo specyficzne i kształcące, ponieważ pomaga w studiowaniu najnowszej historii gospodarczej, w tym państwowych finansów i bankowości oraz strategii finansowej przedsiębiorstw. Właśnie w starannej grafice papierów wartościowych zawarte są informacje o emisjach państwowych pożyczek, nominałach i oprocentowaniach obligacji, zasadach ich wykupu, o kondycji gospodarczej państwa i jego zdemokratyzowaniu. Ponadto akcje informują o szybkości przepływu kapitału, celach inwestycyjnych i zaufaniu społecznym do emitentów, o dawnych strukturach gospodarczych i rozmiarach różnorodnych przedsięwzięć gospodarczo-społecznych. Analiza danych papierów wartościowych jest zatem swoistą edukacją w kwestiach życia gospodarczego na ziemiach polskich na przestrzeni wielu lat. Ponadto podpisy dyrektorów i kasjerów na stronie frontowej papierów wartościowych stanowią wiedzę o wielu osobistościach dawnego życia gospodarczego. Po drugiej wojnie światowej w Polsce wiele z tych osobistości objęło różne stanowiska w instytucjach państwowych i uspołecznionych przedsiębiorstwach Polski Ludowej, a więc podpisy ich stały się obiektem zainteresowania również kolekcjonerów autografów.

Piękno i czar wielu papierów wartościowych spowodowały, że oprawiane w ramki stały się dekoracją gabinetów prestiżowych przedsiębiorstw oraz instytucji polskich i europejskich. W Europie Zachodniej już od ponad 70 lat funkcjonują towarzystwa entuzjastów starych papierów wartościowych, które wydają biuletyny i drukują atrakcyjne katalogi oraz organizują aukcje papierów wartościowych. Takie przedsięwzięcia ratują i popularyzują wiedzę i doświadczenie o papierach wartościowych, ich emisjach i obrocie.

* * *

Analiza szaty graficznej polskich papierów wartościowych, czyli ich treści i estetyki, a także ich roli w historii gospodarczo-społecznej Polski, stanowi istotną inspirację dla współczesności. Wraz z dematerializacją papierów wartościowych zniknął bowiem ich dyskretny urok. Obecnie jedynym celem inwestorów jest uzyskiwanie jak największych korzyści kapitałowych przy jak najmniejszym ryzyku. Dlatego przypomnienie o tym, czym charakteryzowały się dawniej emitowane papiery wartościowe i jakim celom służyły (finansowym i pozafinansowym), powinno wywołać refleksje odnośnie do przyszłości szczególnie wśród osób profesjonalnie zajmujących się rynkami kapitałowymi.