AKT DRUGI

SCENA I

Aryst i Fircyk

ARYST

Masz dziewięćset dukatów, szeląga nie braknie.
Ale już mię drugi raz nie ułowisz tak, nie!
Od moru, głodu, ognia, wojny, starościca
Broń mię, panie! Kiedy chcesz, szukaj sobie fryca!
Daje mu pieniądze z kapelusza

FIRCYK
Nie chcesz grać więcej?

ARYST

Masz-li mało na tej stawce?
Dobierz sobie równego, jak sam, marnotrawcę!

Przegrać tyle pieniędzy na dwie tylko płatki!
A toś mi dwa ładowne pszenicą wziął statki.

FIRCYK

biorąc garść dukatów
Nie z chciwym masz interes, znaj duszę szlachetną.

Bierze garść złota
Możesz na mnie wetować. Czy licho czy cetno?²

ARYST

Dlaboga, starościcu! Czy też to jest ładnie,
Że podła gry namiętność tyle tobą władnie?
Dobra gra dla zabawy, takiej gry nie ganię,
Grać dla zysku? Choć złe jest, lepsze próżnowanie.

FIRCYK

Tylko byś nie mędrkował; bądź, braciszku, szczerszym.
Sam szuler...

ARYST

Gdybyś nie waść, byłbym może pierwszym,
Lecz gdy się zastanawiam, wiem, że to niepięknie.

FIRCYK

„Kiedy się zazdrość krzywi, niechaj zazdrość pęknie!”
Powiedział Marcyjalisz i za nim [ja] idę.

Każdy człowiek, jak może, swoją łata biédę.
Lecz nareszcie chcę mówić, filozofie, z tobą,
Jak z pełną wielkich maksym, wielkich zdań osobą.
Powiedz mi, co są ludzie, co ten świat nasz znaczy,
Jeżeli nie szulernią mieszkaną od graczy?

Wyższe i niższe stany, panowie i kmiecie...

Tej różnicy nie znano w pierwiastkowym świecie.
Los ślepy zrodził szczęście, od szczęścia dopiero
Równi ludzie naturą tę nierówność bierą.
Każdy ma z swoją stawką wstęp do jego banku,

Lecz równie tak niepewny zysku, jak i szwanku.
Tym próżne, tym zyskowne wypadną bilety:
Są tam flinty, kaptury, ordery, mucety,
Drogi szarłat, gronostaj, kożuchy i gunie -
Więc kto co weźmie, samej winien to fortunie.

Całym światem przypadek i los rządzi ślepy:
Temu dał łokieć, temu szablę, temu cepy,
Ci się pocą w usługach, ci w przemocy tyją.
Oddajże wszystko to, co własnością jest czyją,
Niech swe słuszność w dział ludzi wda pomiarkowanie,

Wielu by się w przeciwnym mogło znaleźć stanie.
Co gdy tak jest, formuję sobie entimema:

Gra świat cały, więc żadnej w grze zdrożności nie ma.
Z ogólnego podania do szczególnych wnioski
Wszak są prawe? Wszak taki wyrok filozofski?

ARYST

Więc?

FIRCYK

Więc wszystkim grać trzeba, a stąd to wynika:
Kto przegrał, niech nos zwiesi, kto zgrał, niech wykrzyka!

ARYST

Co też to się za chaos temu we łbie miesza:
Cep do szabli przyrównał, łokieć do lemiesza!
Nie krzywdź ludzi i cnoty, nie powstawaj na nię,

Ma ona w sercach prawych swą część, swe władanie.
Ty sam, jeśliś krwie zacnej nie wziął przez ażardy

I cnoty swoich przodków, czemuś z niej tak hardy?
Czemu się tytułujesz starościcem? Czemu
Tym puszysz, co losowi winieneś ślepemu?

Nie, bracie, pobłądziłeś w swoim zdaniu mocno:
Los możnym, cnotę nadto czynisz bezowocną.
Lecz wreszcie słuchaj, chcę cię przekonać zupełniéj:

Człek, który powinności swoje zna i pełni,
Który próżen ambitu, bojaźni, nadzieje,

Na wszystko obojętnie patrzy się i śmieje,
Czy kto stanął wysoko, czy osiadł na dole,
Który gotów na szczęście, tak jak na niedolę,
Który ma dość sam w sobie, aby był szczęśliwy,
Który w tym wszystko zamknął, że został poczciwy -

Taki człek, prawych czcicieli cnót, nie zna bałwana
Fortuny, ni chimerze losów gnie kolana,
Lecz pan swojego serca, skłonności, obęścia,
Wbrew losom sprawcą oraz jest własnego szczęścia.

FIRCYK

Śliczny morał i nie mniej piękny wzór człowieka!
Któż go to skoncypował, czy pan, czy Seneka?

ARYST
z gniewem

To najpewniej, że nie waść.

FIRCYK

Słyszałem o sławnych
Dziwiących wieki swoje, siedmiu mędrcach dawnych.

Wielbię ich rozum, wielbię uczczone imiona,
Ale czy za ich czasów grano w faraona?

ARYST

A zawsze w faraona?

FIRCYK

No, to w maryjaża.

ARYST
Nareszcie mnie już twoja pustota uraża.

FIRCYK
A propos maryjaża, czy wiesz, że się żenię?

ARYST

z podziwieniem
Ty się żenisz?

FIRCYK
Nie wierzysz temu?

ARYST

Pewnie, że nie.

FIRCYK
Na poczciwość, żenię się.

ARYST

Idź, klito, dziwaczysz!

FIRCYK
Mówię, jakem poczciwy. Wkrótce to zobaczysz.

ARYST

Żenić się nie jest to zjeść z masłem kawał chleba
I, żebyś nie żałował, długo myślić trzeba.
Pamiętaj, przestrzegam cię, są różne przypadki...

FIRCYK

O przypadki, przypadki! Są to próżne gadki.
Przypadków umartwieniem nikt cofnąć nie zdoła.
A od czegóż w tym wieku są miedziane czoła?
Jeśli mi się co trafi, jak wielom przede mną,
Czyż mam się przeto trapić zawiścią daremną,
A bardziej jeszcze wczesną bojaźnią? Nie myślę
Bynajmniej z moją żoną kalkulować ściśle.
Zysk, czy strata, jak padnie. Będę-li w tym cechu,
Że się ze mnie śmiać zechcą, pierwszy dam ton śmiechu,
I, mówiąc prawdę, rzecz ta niewarta niesnaski.
Wiwat Francuz! Ten pokój ma świat z jego łaski!

ARYST

Mogęż wiedzieć nazwisko tej ślicznej bogini,
Dla której pan ofiarę swego serca czyni?

FIRCYK

Co to, to jeszcze sekret. Z rzeczą, co na dwoje
Być może i nie może, wydawać się boję.
Co, kto, jak, gdzie i kędy - mnie to wiedzieć, nie wam.
Ale że się ożenię, pewnie się spodziewam.
Niech to będzie do czasu sekret, przyjacielu,
Potem ci powiem.

ARYST
A ja będęż na weselu?

FIRCYK

Owszem, przed tobą nie dam pierwszeństwa nikomu.

ARYST

Jeśli łaska, wesele odpraw w moim domu.

Na niczym ci nie zbędzie. Mam dobrą piwnicę,
Smaczną kuchnią, sąsiedztwa pełną okolicę,
A nade wszystko więcej gospodarz ochoczy
Kontent będzie, że z twoją żoneczką wyskoczy.
Przynajmniej tym się pomszczę - ale bez pokusy -

Za te, coś mi waść nieraz wyplatał, psikusy.

FIRCYK
Mniejsza o to.

ARYST
ściskając go

Ale już proszę bez zawodu.

FIRCYK
I owszem.

ARYST
ściskając go

Żebym próżno nie czynił zachodu.
Odchodzi

FIRCYK
z miną protekcji

No, no, no, bez zawodu.

SCENA II

FIRCYK
sam

Ot, zwyczaj wieśniaczy,

Że się gościom naprzykrzy, mniema, że ich raczy!
I prosi, i całuje, i za ręce chwyta,

Jak gdyby ponieść miała szwank Rzeczpospolita
Albo hordy tatarskie wpadały nas łupić -

Koniec końcem interes, żeby się z nim upić.
Bodaj miasta stołeczne! U nas na tym dosyć,

Nie wypchnąć, gdy kto przyjdzie, ale na co prosić?
A propos tego, póki mi się w głowie kręci,
Muszę sobie w pulares wpisać dla pamięci:
„Kiedy cię gdzie nie proszą, chybaś bardzo znany,
Strzeż się cisnąć do stołu, zwłaszcza między pany”.

Notandum tę ostrożność mam z własnej przygody,
Doznanej u pewnego pana wojewody.
Jest to z starożytnego jeszcze człowiek świata,
Zacny, ludzki i grzeczny, lecz się nierad brata.
Otóż, że mnie w rejestrze proszonych nie mieli,

Wyprosili zza stołu, jednak nie wypchnęli.
Ale to będzie wina dworskich...

SCENA III

Fircyk, Świstak

FIRCYK

Jesteś to tu,

Świstaku? Trzeba mi dziś twojego obrotu.
Chcę tu wydać hulankę z uroczystościami
Wszystkimi, z maszkaradą, z koncertem, z tańcami
I właśnie w tym zakładam moje punkt honoru,
A to wszystko dziś jeszcze i tego wieczoru.

ŚWISTAK

Nic milszego jak hulać. Ale skąd osnowa
I wątek na te rzeczy?

FIRCYK
W tym też twoja głowa.

ŚWISTAK

Otóż to zwyczaj panów! Na hulanki radzi,
A gdy worka pociągnąć, jak w dym do czeladzi.
Wieczór tuż, tuż za pasem, w kieszeni suchoty,
Pasz czasu, pasz pieniędzy, jakie tu obroty?...

FIRCYK

Kto ma jedno, może się obejść bez drugiego.
Na, masz tu przewodnika.

Daje mu pieniądze

ŚWISTAK

A, to co innego!

FIRCYK

Weź konie i drapnąwszy co tchu do Warszawy
Przywoź nam tu uciechy, rozkosz i zabawy.
Lecz wara wygadać się, bo wziąłbyś po boku;
Tę ucztę myślę dla nich dać na kształt uroku.

ŚWISTAK

Jeśli o prędkość, samym nie dam naprzód wiatróm,
Lecz gdzie szukać tych zabaw?...

FIRCYK
Głupiś, na teatrum.

ŚWISTAK

Prawda, jest to rozrywek nieprzebrane źrzodło.
Ale niech wiem, z kim tu się panu tak powiodło?
Razem tyła pieniędzy lada traf nie zdarza.

FIRCYK

Ograłem tutejszego domu gospodarza.
Lecz co stracił w pieniądzach, to zyska w zabawie,
Tu pieniądze wygrałem, tu je i zostawię.

ŚWISTAK
Ale czas bardzo krótki...

FIRCYK

Ale worek długi.

Spraw się dobrze, nie będziesz żałował usługi.
Do koncertów chcę głosów. Na, masz sto dukatów.
Zabierz wszystkich, co ich jest w Warszawie, kastratów.

ŚWISTAK
Bardzo dobrze, wypełnię wszystko do litery.

FIRCYK

Jeśli można aktorów do grania opery
I tych sprowadź. Jest też tu teatronik w sali,
Będziemy się, jak można, na wsi zabawiali.
Nade wszystko pamiętaj, że ci to nadgrodzę.

ŚWISTAK

O, jeśli tak, na jednej uwinę się nodze.
Wychodzi.

SCENA IV

FIRCYK

sam

Szczęśliwe dusze podłe! Mimo stan swój niski
Lepszą dolą i prędsze od nas mają zyski
I gdyby przyszło wejrzeć w klasy ludzi, która
Najszczęśliwsza, ja bym dał kryskę na rajfura³.

SCENA V

Fircyk, Podstolina
już na głowie ubrana i w sukni ustrojonej, ale żałobnej

FIRCYK

A, moja Podstolina! Cóż to za odmiana?
Co widzę! Takeś mi dziś gustownie ubrana:
Te kwiatki, te kosztowne fraszki, te trzęsidła!
Niech mi się godzi spytać: na kogo są sidła?

PODSTOLINA
z miną obojętnej
Pewnie nie na waćpana.

FIRCYK

Pozwól, że nie wierzę.

Cóż ma znaczyć to śmierci ze światem przymierze:
Ta żałoba z jasnymi zgodzona kolory?
Ten włos gwoli zwycięstwom utrafion w kędziory?
Te oczy, na serc zapał dane od natury,

Pełne zmyślonej buty, pełne ciężkiej chmury,
Którymi, mimo przymus, przez skryte tajniki
Serce miękkie, nie umysł znać się daje dziki?
Co znaczy to zmieszanie wstydu i rzewności,
Łagodności i grozy, męstwa i słabości?

Wszystko to tysiąc wdzięków jedna twej osobie.
Stokroć ci jednak będzie lepiej nie w żałobie.

PODSTOLINA
udając gniewną

Pókiż to tych waćpana żartów i swywoli?

Nie widzę w nich ni piętna dowcipu, ni soli.

Nie ten, mospanie, z naszą płcią zabaw gatunek
Jedna wam przywiązanie, względy i szacunek.

Zamiast co byś pokorny, powolny i cichy

Miał szukać wzajemności, idziesz drogą pychy.

Porzuć waćpan tę miłość własną, te obcesy,

Te śmiałe z pokrzywdzeniem płci naszej karesy.
Służ, nadskakuj i bój się, i wahaj w nadziei:

Te są drogi do serca, tym się miłość klei.

Na to mało lat dziesięć, nie żeby w momencie...

FIRCYK
przerywając bardzo prędko

Prawda, sam to czytałem w Starym Testamencie.

Co więcej powiem: dziesięć lat nie będzie wiele,
Kiedy Jakub czternaście służył za Rachelę.

Ale to, Podstolino, stara czasów data,

Inne były zwyczaje, inna postać świata.

Ludzie wtenczas po trzysta lat żyli z okładem,

Jakże nam można teraz pójść za ich przykładem?
Ale, ale, á propos, pani mi mówiła,

Że ją nudzę, że moja bytność tu niemiła,

Jakże to się z zamiarem zgodzi lat dziesięci?

Jednak chcę się stosować do waćpani chęci,

Ale radzę, żeby to mogło być wygodniéj,
Zredukujmy lat dziesięć na kilka tygodni,

Albo też, żeby jeszcze rachować dokładniéj,

Po co czekać lat dziesięć, zróbmy to za dwa dni!

Wszak gdy komu tak miłość, jak mnie, się nie darzy,

Inny bieg czasów, inny pomiar kalendarzy:
Z chwil miesiące, dni z godzin, lata idą ze dni.

Tak na czas utyskują kochankowie biedni!...
Podstolina się uśmiecha

Cóż znaczy ten wzrok pani do śmiéchu skłoniony?

PODSTOLINA
śmiejąc się

Czy podobna się nie śmiać na takie androny?
Ja, co mówię z waćpanem, mówię mu doprawdy,

Waćpana odpowiedzi żartami tchną zawdy.
Starościcu, nie te ma miłość charaktery,
Nie tak z swoją kochanką amant idzie szczery!
Kto kocha, ten się stara z swym nie dzielić celem,
Być jego naśladowcą, mieć go swym modelem,

Mieć te same myślenia, też czucia sposoby -
Zgoła jedną naturą dwie złączyć osoby.
Ale proszę nie myślić, aby te przestrogi
Miały się do mnie ściągać, mój mospanie drogi.
Jeżeli lat dziesięci uczyniłam wzmiankę,

Obojętnie bądź jaką rozumiem kochankę,

Chcąc przez to w nim uniżyć uprzedzenie mylne
Dla kobiet pełne wzgardy, dla siebie przychylne.
Nie takeś niebezpieczny. Nie tak bardzo na twe
Ofiary czucia moje możesz znaleźć łatwe

I jeśli jaka w mojej duszy jest odmiana,

To to chyba, że mam gniew słuszny do waćpana
Za tę jego zuchwałość, za te niepotrzebne,
Jako bym cię kochała, myślenie podchlebne,
Za te zimne umizgi, te ofiary płonne,

To serce obojętne, słowa obustronne,

Które nie czułość duszy, nie umysł otwarty,
Ale nieprzyzwoite oznaczają żarty.

FIRCYK

Czy można tak tłumaczyć? Żarty nie są drwiny
Respekt pierwszy jest u mnie wzgląd dla Podstoliny
I jeśli co się żartem z moją panią mówi,

Folguję tym skromności, twojemu wstydowi,

Ażebyś bez jawnego swej niewoli piętna
Brała więzy serdeczne, jak gdyby niechętna.
Żarty są moje groty, żarty me oręże,
Z tą bronią jeśli wygram, jeżeli zwyciężę,

Tryumf mój będzie słodki bez strony skrzywdzenia,
Mam wszystko od uśmiéchu, nic od zawstydzenia.
Kto tak kocha, zda mi się, delikatnie kocha.

PODSTOLINA

U mnie zaś taka miłość lekka jest i płocha.
Serce, które prawdziwie swoje więzy czuje,
Tyle zna miłość ważną, że z niej nie żartuje,
Owszem, nią zaprzątnione, nią całe przejęte,
Czci ją tylko westchnieniem jako bóstwo święte.

FIRCYK

Czy tak? Nic łatwiejszego, wkrótce się odmienię,
Kończę żarty i nudne zaczynam wielbienie.

Masz mnie, pani, dla siebie odtąd hołdowniczym,
Lecz gdy stracę wesołość, zostanę przy niczym.
Ten tylko miałem w resztach majątek na zbycie,
Żądasz więcej? Mam jeszcze krew w żyłach, mam życie.
Lać ją będę do kropli, ważę się na wszystkie
Razy śmierci, harmaty, spisy, kordy płytkie,
Niech będę postrzelany, skłuty, stratowany -
Dość szczęśliwy, jeżeli od ciebie kochany!...
Aha, panią to nudzi?

PODSTOLINA
Bynajmniej.

FIRCYK
zawsze tonem mocnym

Niestety.

Kiedyż, kiedyż mojego szczęścia dojdę mety?
Kiedy głos mój usłyszan z ludzkości wyzute
Tknie twoje serce, serce z twardej skały kute!
Kiedy patrząc na moję rzewność i rozpacze
Wzruszysz się, sroga, dla mnie litością?

PODSTOLINA
domyślając się w tym afektacji, z gniewem

Zobaczę.

Tymczasem proszę przestać. Nie z dzieckiem, mospanie!
Wiem, żeś wilk w miękkie wełny przybrany baranie.
Znam, co prawda rzetelna, znam, co jest obłuda.
Do Warszawy płeć zwodzić - na wsi się nie uda.

FIRCYK

Przebóg, co za dziwactwo! Jakimiż sposoby
Mam mówić? Jakie odtąd serca dawać proby?
Wesoły urażałem, teraz, gdy szalony
W wysokie zachwycenia przechodziłem tony,
Kiedy chcę krwią szafować, iść samej wbrew śmierci,
Mówią, żem przyodziany wilk w baraniej sierci.
Darmo! Widzę dla siebie nieprzyjazne nieba.

[Na stronie]
Gdzie nie można przeskoczyć, tam podleźć potrzeba.

[Głośno]
Los cię srogi na zawsze ode mnie oddala,

Szczęśliwego zapewne lubiącą rywala.

Nie taj się, wyznaj szczerze, jakeś zacna dama.

PODSTOLINA
Może, że waćpan zgadłeś.

FIRCYK

Przyznajesz to sama?
Więc po mojej nadziei! Zakończyłem rolę.
Mam być przykrym dla pani, oddalić się wolę.
Chce odchodzić

PODSTOLINA
Gdzież waćpan idziesz?

FIRCYK

Stały w każdej szczęścia dobie,
Gdy ty myślisz o innym, ja myślę o tobie!
Odchodzi z miną żwawą.

SCENA VI

PODSTOLINA

sama

Jakże mnie ta zmyślona rozpacz jego wstydzi!
Wie o tym, że go kocham, wie i z tego szydzi.
Na cóż mi się przydały utajone skromnie,
Nie przeto mniej poznane, czucia moje po mnie!
Samo nieme milczenie, ta wierna zasłona

Myśli - ach, i od niego zostałam zdradzona!

Tryumfuje nade mną! Swe zwycięstwa lubi -

Gdybyż się nimi cieszył!... lecz się tylko chlubi.

Więc po moim sekrecie! Już ta tajemnica

Wiadoma mu. Daremnie kocham starościca!
Niestety, ja com dotąd w osobności cała,

Na samą o miłości wzmiankę się lękała,

Dziś uznaję zwycięzcę ze stratą honoru

Mojego, z hańbą jarzma, ze wstydem wyboru!

Nie powinnamże była znać jego przywary?
Ten, co liczył kochania przez same niewiary,

Płochy motyl, czasową wabiony słodyczą,

Wbrew moim przedsięwzięciom dostał mnie zdobyczą.

Sroga dla serc, miłości, jak twe prawa grube!

Inne nam bezpieczeństwo, twoje dają zgubę.
Lecz za co nań powstaję i wcześnie troskliwa

Gardzę tym, który w moim sercu przemieszkiwa?

Miłość chodzi z szacunkiem; niewart ten kochania,

Kto swemu, raz wybrawszy, celowi przygania.

Zgrzeszyłam, lecz pokutą chcę ten grzech wymierzyć,
Nadgradzam ci ufnością, chcę ci odtąd wierzyć.

Może, że miałeś serce dla piękniejszych zdradne,

Czuła cię zastanowi, gdy nie mogły ładne.

Często miłość w zdarzenia nadzwyczajne płodna.

Będę może szczęśliwa, chociażby mniej godna.
Tak, luby starościcu, kocham cię, ale ty

Gdybyś nie był wzajemnym!... Myśl mnie ta, niestety,

Zabija!

SCENA VII

Podstolina, Klarysa

KLARYSA

Podstolina samotna? Co to się
Ma znaczyć? Podstolino, w niedobrymeś sosie.
Nic mi nie odpowiadasz? Bądź zdrowa, siostrzyczko,
Nie wartam być tajemnic twoich uczestniczką!

PODSTOLINA

Przepraszam, nie postrzegłam.
Na stronie

Twarz mi wstydem pała.
Głośno
Waćpaniś mię podobno, siostro, podsłuchała.

KLARYSA
Czyż masz dla mnie sekreta?

PODSTOLINA

Każdy człek ma swoje,
Darujesz mi, waćpani, jeżeli mam moje.

KLARYSA

Może kochasz?

PODSTOLINA
rozumiejąc się być podsłuchaną

Pięknież to, gdy kto podsłuchiwa?

KLARYSA

Te rzeczy wyjdą zawsze na wierzch jak oliwa.
Doprawdy kochasz?

PODSTOLINA

zacinając się
Jakżeś waćpani niezbyta!
Na stronie

Wie zapewne o wszystkim, a jak na złość pyta.

Głośno

Tak jest, muszę to wyznać, mimo zamysł stały
Niekochania... czucia mnie moje znać zdradzały...
Ale na co mam mówić? Jestem podsłuchaną,
Waćpani wiesz o wszystkim, znasz mnię zakochaną.

KLARYSA

Ale nie wiem o niczym, mam w tym świadkiem nieba.
Wreszcie, choćbym wiedziała, bać mnie się nie trzeba.
Sekret twój będzie moim, jeśli go użyję,
Użyję go na twoje pożytki, nie czyje.
Jeśli kochasz, gdzież miłość jest bez konfidenta?
Wiadome ci są dawno moje sentymenta,
Że z mymi przyjaciółmi wszystko czynię szczerze,
Szkodzić komu nie jest to w moim charakterze.

PODSTOLINA

na stronie

W takim jestem kłopocie!...

KLARYSA

Cóż to za chłopczyna
Zranił ci święte serce strzałą Kupidyna?

PODSTOLINA

na stronie
Mamże wymienić albo zamilczyć Fircyka?

KLARYSA

No, no, dobądź z koperty tego migdalika.
Musi to być zapewne jakiś feniks rzadki.

PODSTOLINA
Waćpani wiesz o wszystkim, po co próżne gadki?

KLARYSA
Jakem poczciwa, nie wiem.

PODSTOLINA
zacinając się

Otóż się przyznaję:

Jest to młodzian... znać po nim dobre obyczaje,
Postać w nim miła, oko żywe, zwrotność chyża...

Nie znasz go, siostro, przybył niedawno z Paryża.
Jeszcze mało widziany... nawet go tu nie ma.
Lecz niech to będzie sekret między nami dwiema.

KLARYSA
W czymże sekret? Nic nie wiem zgoła.

PODSTOLINA

Mianowicie

Przed mężem; wdzięczną będę na całe me życie.
Adieu, siostro!

Odchodzi.

SCENA VIII

KLARYSA

sama

Chwalę tę moc nad językiem.
Miłość człeka najprędzej zrobi politykiem.
Ale żeby sekretem sekret był dokładnie,
Ma być cały jak kamień w wodzie, i to nie na dnie.
Otóż jest ta surowa, co wiecznym rozbratem
Miała się rozejść z ludźmi, wdowa, i ze światem.
Dziś kocha - ani można mówić słowa o to.
Obrzydzenie rozkoszy nigdy nie jest cnotą,
Lecz raczej skazą smaku, zdarzoną niekiedy
Z wielkich trosków, z niedoli, z umartwienia, z biedy...

Niechże chwil pomyślniejszych płomyk błyśnie z góry,
Wraca lubość rozkoszy. Rozkosz - stan natury!...
Ale kogo to ona kocha? Co za dziki
Człek w lesie, z odludnymi schowan pustelniki,
Co za poważny Kato lub jemu podobny

Chciałby z nią wiek przepędzać nudny i osobny?
Jakbym rada co prędzej znać tego sarmatę:
Musi to być coś siwe, stare i wąsate...

SCENA IX

Klarysa, Fircyk

KLARYSA
mówi bardzo prędko
Pódź no tu, starościcu, a prędko, a żwawo.

FIRCYK
Słucham pani.

KLARYSA
zawsze jednym tonem
Powiem ci rzecz wcale ciekawą.

FIRCYK
Na przykład?

KLARYSA
Posłuchaj no!

FIRCYK
Słucham.

KLARYSA

Nasza wdowa...

FIRCYK
Cóż wdowa?

KLARYSA

Dla was, chłopców, dotąd tak surowa,
Co miała całe życie w stanie spędzić wdowim...

FIRCYK
Pewnie się zakochała?

KLARYSA
Zgadłeś.

FIRCYK
śmiejąc się

Toć ja to wiém.

KLARYSA
Któż ci mówił?

FIRCYK
Jej oczy.

KLARYSA

O, jeżeli tylo,
Są to znaki kłamliwe - oczy często mylą.

Ale ja z ust jej własnych, będzie temu chwilka,
Bardzo ciekawych rzeczy wyczerpnęłam kilka,
Które na tym się kończą, że nasza wdoweńka,
Jak pierwej była dzika, tak dziś słodziusieńka.

FIRCYK

Bo się kocha, cóż to jest dziwnego?

KLARYSA

Ale w kim,
Tego zapewne nie wiesz?

FIRCYK

To też bo to, że wiém.

KLARYSA
W kimże na przykład?

FIRCYK
tonem pewnego

Jeśli nie we mnie bez mała,
Alboż waćpani o tym nic nie wspominała?

KLARYSA
Gdyby słowo!

FIRCYK

z zadumieniem

Czy można? A to jest, jak widzę,
Rzecz cała w tajemnicach, w kabałach, w intrydze.

KLARYSA
Czyż się waćpan w niej kochasz?

FIRCYK

Kocham się.

KLARYSA

I ona
Ma to być niby twoja żonka narzeczona?

FIRCYK
To ciekawe pytanie!

KLARYSA
Maszże od niej słowo?

FIRCYK

Jużci, przecie do śmierci młodej nie być wdową.
Potem, jak mnie nie kochać? Taki ze mnie cacka,
Talijka smukła, piękna buzia, mina gracka...
Takich też to wy chłopców lubicie, kobietki.

KLARYSA

Tylko byś nie był w swoich domysłach tak letki,
Bo ja mam z ust jej własnych ten dowód widomy,
Że ów, którego kocha, jest ktoś nieznajomy.

FIRCYK
ulękniony
Co słyszę? Nieznajomy!

KLARYSA

A potem, czy można,
Żeby kobieta taka stateczna, pobożna
Miała na koniec kochać ciebie, szaławiłę?

FIRCYK

rozgniewany

Moja pani, zaniechaj te żarty niemiłe!
Prawda, słyszałem od niej o tym kawalerze.

Słowa jej brałem za żart - znać mówiła szczerze!

KLARYSA
Żarty często się prawdzą.

FIRCYK

Los mnie srogi karze.

Pierwsze moje kochanie w małżeństwa zamiarze,
Pierwsze i nieszczęśliwe!

KLARYSA

Tak zawsze w miłości:
Wygrał, przegrał. Myśl sobie, żeś niby grał w kości.

FIRCYK
Ja, ów w moich zalotach chłopiec cudotworny!...

KLARYSA
Znać niewart cudów wiek nasz grzeszny i niesforny.

FIRCYK
z zapalczywością

Ej, pókiż tych urągań! Kiedy ran nie leczysz,
Po co je jątrzysz, po co na nowo kaleczysz?

Gdybym dziś nie miał pociech i wsparcia w rozumie...

KLARYSA
Co ja widzę? Starościc i gniewać się umie?

FIRCYK

obaczywszy się w grubijańskiej zapalczywości

Klaryso, ubliżyłem czci twojej! Niech raczy
Wymówić mię przed tobą zbytek mej rozpaczy.
Miłość, żal, zawstydzenie - trzej srodzy mordercę
Odjęły mi przytomność, udręczając serce.
Ach, jeśli jeszcze można jaką znaleźć drogę,
Proszę, wesprzyj mię u niej!

KLARYSA

Cóż ja w tym pomogę?

FIRCYK

Pomożesz, byłeś chciała. Niech wasza zażyłość,
Przyjaźń i krew nieszczęsną moją wesprą miłość!
Byłażby sroga, widząc łzy moje i modły?...
Ale kto to ten rywal? Niech drży, jeśli podły!
Nauczę go... lub jeśli równe stany nasze,
Gdy chybią pistolety, pójdziem na pałasze.
Klaryso, ulituj się!

KLARYSA

Z duszy bym to rada
Uczynić dla waćpana, ale co to nada?
Przeszkody są tak wielkie.

FIRCYK

Małe będą one,

Jeśli mię szczerze zechcesz wziąć w swoją zasłonę.
Cóż by mogło nie ulec na te wdzięki śliczne,
Ten warg koral, ust róże, te jagody mléczne...
Te oczęta ginące w niebieskim błękicie!

Na to nadchodzi Aryst

Ach, one mi powrócą mój pokój, me życie!
Czyż można, aby piękność była tak zawzięta?

SCENA X

Fircyk, Klarysa, Aryst

ARYST
podrzeźniając

To, to, to... „Te w błękicie ginące oczęta,
Ten warg koral, ust róże, te mléczne jagody...”
No, dalej, nie przeszkadzam, dokończ, panie młody!
O, Boże, co ja widzę! co widzę! Także to
Uczciwie postępują?! Ty, niecna kobieto!
Ty wiarołomna! I ty, zdradny przyjacielu,
Na takimże to miałem służyć ci weselu?!

Ach Klaryso, Klaryso! Kiedy nie krewkości,
Przynajmniej mieć się godzi więcej ostrożności
I chociaż męża nie mieć swych umizgów świadkiem!
Mój Boże, na cóż ja to trafiłem przypadkiem!

KLARYSA
śmiejąc się

A to jest osobliwa scena! Cóż tam daléj?
Gdybyś nie ty, mój mężu, jużeśmy drzymali.
Właśnieś scenę ożywił.

ARYST
w gniewie

Takie żarty słone,
Mościa pani!

FIRCYK

Za cóż ty powstajesz na żonę?

Pfe, wstydź się, wstydź! Możnaż być takim waryjatem
I ją lżyć, i na siebie samego być katem?
Cóżeś słyszał? Coś widział? Z jakiego pozoru
Dochodzisz plamy twego, niebaczny, honoru?
Ja przyjaciel - nic złego nie postrzegłeś po niéj.
Czyż to nas od podejrzeń twoich nie zasłoni?

ARYST

Nic złego nie postrzegłem! Alboż to jest mało,
Że się z takim sam na sam bawi świszczypałą?
Albożeś jej nie prawił andronów tysiące,
Czym, jeśli nie najmiększą lubieżnością tchnące?
I ja na te krwią zimną patrzałbym swywole!
Cóż na to mościa pani? Prawda w oczy kole!

KLARYSA

Mój mężu, żal mi ciebie, szanuję twe błędy
I jeśli ci wybaczam, przez te tylko względy.
Wiedz jednak, gdybym nasze chciała plamić łoże,
Lepiej bym cię oszukać potrafiła może.

ARYST
z pasją

Oszukujże, do licha, kiedy o to idzie,
Ale niech mąż o twoim nic nie wie bezwstydzie!

FIRCYK

Ale nie byłbyś dzieckiem i bajów nie prawił!
Zostaw nas tu na moment.

ARYST

Żebym was zostawił!

FIRCYK
Tylko się naradziemy w pewnym interesie.

ARYST
Nic z tego, dobrodzieju!

FIRCYK
Proszę.

ARYST

Obejdzie się,
Obejdzie, dosyć mojej cierpliwości póty!

FIRCYK
Chwilkę jedną.

ARYST
Nie, nie, nie, ani pół minuty!

FIRCYK
do Klarysy
Przyrzekaszże, mi pani, że za twą pomocą...

KLARYSA
Jeżeli będę mogła, bądź pewien...

ARYST

Co? Co? Co?

KLARYSA

do męża
To, o czym waćpan nie wiesz.

Do Fircyka

Że się nie uchylę,
Żebym ci rozkoszniejsze mogła sprawić chwile.

ARYST
Co, co waćpani mówisz?

KLARYSA
odchodząc

Kłaniam uniżenie,
Na tak lekkie pytania najlepsze milczenie.

FIRCYK
do Klarysy

Służę pani.

ARYST
w ostatniej zapalczywości

A wiesz ty, mospanie Fircyku,
Że ja takich wypraszam gości na patyku?

Klarysa odchodzi, Fircyk za nią.

SCENA XI

Aryst, Pustak

PUSTAK
Goście, mospanie!

ARYST

Jacy?

PUSTAK

Po korabiu starym

Poznałem, że ksiądz proboszcz przyjechał z wikarym;
Także dwa o trzech koniach szydłem karawany,
Pewnie księża kwestarze jadą na barany.

ARYST

Idźże sobie do diabła z swymi kwestarzami,
Z kwestą i ze wszystkimi w świecie baranami!

PUSTAK

Ale ksiądz proboszcz! Wszakże to przyjaciel pański.
Należy go przywitać.

ARYST

Ciszej, mi, pogański
Synu!

PUSTAK

Przecież w kościele dla pani i pana
Pierwsza ławka jak sutym kobiercem zasłana!
Pierwszy krok w procesyi, pierwszy ku patynie...

ARYST
A ty za tę zuchwałość twoją, poganinie,

Daje mu policzek z obojej strony
Masz! Nie za „panie bracie” z panem!
Odchodzi.

SCENA XII

PUSTAK

sam

Niezłe i to.

Kochany pan! Kiedy da, to już da sowito!

Choć późno zaczął, ale naddał to w przycisku.
Nigdy jeszcze tak brzydko nie wziąłem po pysku.

Musiała mi twarz spuchnąć przynajmniej pół piędzi.

Strasznie ma ciężką rękę, zekaty mię swędzi.

Lecz mniejsza o ból, gorszy jest wstyd. Jaki taki

Może spytać, skąd mam te na gębie siniaki.
Muszę łgać, nie tak dla mnie, jak raczej dla pana,

Boby go za wielkiego miano grubijana.

Pfe, dać komu policzek! Już ten zwyczaj stary

Ledwie między dzikimi uszedłby Tatary,

Ale nie u nas w Polszcze, w tak grzecznym narodzie,
Nieszczęście! Czasem jeszcze bywa i tu w modzie,

Lecz nie między pierwszymi, i jeśli trafia się,

To się trafia najczęściej w niskich ludzi klasie.

Zawsze jednak, na moje zdanie, nie ten, który

Schwyci, lecz który wytnie, wart by czarnej kury,
A przynajmniej powszechnej wzgardy, jak niegrzeczny,

Podły i w obcowaniach ludzkich niebezpieczny.

Wreszcie nie mnie na cudze wady być bocianem!

Ja sam może bym gorszym był, gdybym był panem.

Lepiej zrobię, gdy trocha przejdę się w opłotki
Wyzierać moich dziewcząt - Basi i Dorotki.

Skoro się zabierają panowie do tańca,

Toć i mnie ze Świstakiem nie mówić różańca.

KONIEC AKTU DRUGIEGO

 

Koniec aktu drugiego