WIRTUALNA BIBLIOTEKA LITERATURY POLSKIEJ
VIRTUAL LIBRARY OF POLISH LITERATURE

Narcyza ŻMICHOWSKA
Dr Marek Adamiec
Pseudonim: Gabryella. 
Urodzona 4 marca 1814 r. w Warszawie w rodzinie drobnomieszczańskiej; wcześnie osierocona przez matkę wychowywała się u krewnych na Podlasiu. W 1827 oddana została na pensję Zuzanny Wilczyńskiej; w latach 1833-1835 naukę kontynuowała w Instytucie Guwernantek (Instytut Rządowy Wychowania Panien), gdzie wykładała m.in. Klementyna z Tańskich Hoffmanowa. Po ukończeniu instytutu w r. 1837 została nauczycielką u Zamoyskich, z którymi wyjechała w 1838 do Paryża. Pod wpływem demokratycznych poglądów brata Erazma (działacza Gromad Ludu Polskiego i Towarzystwa Demokratycznego Polskiego) doszło do zerwania z chlebodawcami; w 1839 powróciła do Warszawy , gdzie blisko związała się z  gronem młodych pisarzy, z którego wyłoniła się późniejsza grupa tzw. Entuzjastek (m.in. A. Skimborowiczowa, K. Ziemięcka, B. Moraczewska). W roku 1843 wyjechała w Poznańskie w celu założenia zakładu naukowego dla dziewcząt, projekt ten nie został zrealizowany z powodów materialnych, a także ze względu na trudności stawiane przez pruską policję. Zajmowała się kolportażem nielegalnej prasy i wydawnictw oświatowych. Pod koniec 1846 powróciła do Warszawy, poświęcając się pracy literackiej i działalności konspiracyjnej. W 1849 aresztowana i osadzona w klasztorze karmelitanek w Lublinie, zwolniona w 1852 skazana została na przymusowy pobyt w Lublinie pod nadzorem policyjnym.. Zachowane pisemne zeznania dowodzą, że podczas śledztwa wykazała się wspaniałą postawą. W tym okresie dochodzi do zerwania burzliwej przyjaźni z Pauliną Zbyszewską, ekscentryczną i bogatą sawantką, która najprawdopodobniej została sportretowana w postaci Aspazji z Poganki. Do Warszawy pozwolono przenieść się jej w roku 1855, gdzie pracowała jako nauczycielka prywatna, następnie wykładała geografię w Instytucie Panien. W 1862 zorganizowała w swoim mieszkaniu cykl wykładów pedagogicznych.  Manifestacje patriotyczne witała z radością, wybuch powstania styczniowego powitała z przerażeniem, śpieszyła z pomocą skazanym i uwięzionym. W latach 1863-1874 mieszkała u rodziny na wsi, skłaniając się coraz bardziej ku poglądom pozytywistycznym. Zmarła w Warszawie 25 grudnia 1876.

Poetka, powieściopisarka, autorka podręczników i prac pedagogiczny, działaczka demokratyczna, związana z kwestią emancypacji kobiet, przetłumaczyła 6 i 9 tom Dziejów Anglii T. Macaulaya.

W 1846 w warszawskim "Przeglądzie Naukowym" ogłoszona została Poganka. Powieść przy kominkowym ogniu opowiadana (pierwodruk nie zawierał Wstępnego obrazka, pełny tekst - 1861) - powieść w formie typowej dla literatury romantycznej spowiedzi bohatera, podejmującej kwestie poglądów filozoficznych drugiej generacji polskich romantyków krajowych. Wstępny obrazek prezentuje ze względów cenzuralnych w formie ezopowej poglądy i sylwetki przyjaciół i znajomych (m.in. Edwarda Dembowskiego, Hipolita Skimborowicza, Bibiannę Moraczewską); zarówno interpretacja poszczególnych postaci, jak i interpretacja całej powieści wzbudzała i wzbudza nadal sporo kontrowersji.  W roku 1847 ukazuje się Książka pamiątek. Znaleziona przez Gabryellę i czytana przy kominkowym  ogniu, napisana na zlecenie organizacji spiskowej.

Na uwagę zasługuje rozległa korespondencja Żmichowskiej, w tym listy do Bibianny Moraczewskiej, będące zapisem wieloletniej przyjaźni.

Pseudonym: Gabryella. 
Born on 4 March 1814 in Warsaw into a lower middle-class family, Narcyza Żmichowska was orphaned early by her mother and brought up by relatives in Podlasie. In 1827  Żmichowska  was sent to Zuzanna Wilczyńska’s boarding school for girls, then in the years 1833-1835 continued her studies in the Governesses’ Institute (Government  Institute for the Education of Young Ladies) where Klementyna  Hoffman, maiden name - Tańska, lectured.  After graduating from the Institute in 1837, Narcyza Żmichowska became a teacher at the Zamoyskis and went with them to Paris in 1838. Under the influence of the democratic opinions of her brother, Erasmus (an activist in the Communities of the Polish Nation and the Polish Democratic Society), she severed the connection with her employers. Narcyza Żmichowska came back to Warsaw in 1839 where she entered into a close relationship with a group of young writers who later formed the group of so-called Female Enthusiasts (Entuzjastki)  with  A. Skimborowiczowa, K. Ziemięcka, B. Moraczewska and others.  In 1843 she left for the Poznań area in order to found a scientific institution  for girls. However, this project  was not realised for financial reasons and because of the difficulties made by the Prussian police. Narcyza Żmichowska was involved in the distribution of illegal press and educational publications. At the end of 1846 she came back to  Warsaw where she engrossed herself in literary work and conspiratorial activities. In 1849 she was arrested and placed in  the Carmelite nunnery in Lublin; released in 1852, she was sentenced to an obligatory stay in  Lublin under police surveillance. The remaining written evidence proves that during inquiries she revealed a splendid attitude. At that time she broke off a stormy friendship with Paulina Zbyszewska, an eccentric and  wealthy bluestocking who  was most probably portrayed as Aspazja in Poganka. Narcyza Żmichowska  was allowed to return to Warsaw  in 1855 where she worked as a private teacher, then lectured in geography in the Institute for Young Ladies. In 1862 Żmichowska organised a series of pedagogical lectures in her own flat. She greeted patriotic manifestations with joy, and though she was terrified at the outbreak of the January Uprising, she hurried with help for those convicted and imprisoned. Between 1863 and 1874 she lived with a family in the country, inclining more and more to the opinions of the Positivism. Narcyza Żmichowska died in Warsaw on 25  December 1876.

A poetess and novelist, the author of manuals and pedagogical works, a democratic activist connected with the women’s emancipation movement,  Narcyza Żmichowska translated the sixth and the ninth volume of T. Macaulay’s "History of England".

Poganka  was published in 1846 in a Warsaw magazine - "The Scientific Review". Powieść przy kominkowym ogniu opowiadana ( the first edition did not contain  Wstępny obrazek, full text in 1861) - a novel  in the form of confessions of a hero, typical of Romantic literature,  with discussions on philosophical outlooks of the second generation of Polish national Romantics. Wstępny obrazek presents, in an Aesopian form as a result of censorship, the opinions and profiles of friends and acquaintances (e.g. Edward Dembowski, Hipolit Skimborowicz, Bibianna Moraczewska). Both the interpretation of each figure and the interpretation of the whole novel have excited quite a lot of controversy. In 1847 Książka pamiątek. Powieść przy kominkowym ogniu opowiadana appeared, written on commission from a conspiratorial organisation.

Attention should also be paid to Żmichowska’s extensive correspondence, including her letters to Bibianna Moraczewska, the record of a long term friendship.

BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY
N. Żmichowska, Poganka. Oprac. T. Żeleński (Boy), Wrocław 1950.
N. Żmichowska, Listy. Oprac. M. Romankówna, t. 1-3, Wrocław 1957-1967.

S. Kieniewicz, Dramat trzeźwych entuzjastów. O ludziach pracy organicznej, Warszawa 1964.
M. Romankówna, Sprawa entuzjastek, "Pamiętnik Literacki" 1957, z.2.
M. Woźniakiewicz-Dziadosz, Między buntem a rezygnacją. O powieściach Narcyzy Żmichowskiej, Warszawa 1978
T. Żeleński (Boy), Ludzie żywi. Warszawa 1929 (i wyd. poźniejsze)

POGANKA

BIOGRAMY

OPRACOWANIE: MAREK ADAMIEC