Obróciło się koło dziejów, to też z tego użyczenia losu, trzeba co tchu korzystać, nie tracąc czasu na czcze przechwałki i napawanie się pychą. Oto na język polski tych, co zostali poza linią graniczną, nastaje Niemiec na Śląsku, nieodkupionym jeszcze świętą powstańczą krwią, - na Mazurach, w Malborskiem, Sztumskiem, w Gdańszczyźnie i za granicą zachodnią,- pobratymiec Czech w Cieszyńskiem i Litwinisko tak stare, a tak wciąż głupie. Ale już drugi swój Grunwald przemoc niemiecka znalazła i nigdy już Moskal nie nastąpi na Polskę. Można więc, nie lękając się posądzenia o szerzenie rusycyzmów, cofnąć się wstecz i podejmować słowiańskie nazwy i formy, brzmiące w "Bogurodzicy" i w tych szczątkach, które uczeni nasi niestrudzoną, a prawdziwie zbożną pracą nam odsłonili i wciąż odsłaniają. Nie chodzi o to, ażeby te wyrazy i formy na gwałt i ogółem wcielać do mowy potocznej, - lecz o to, żeby te wyrazy, nieznane Lindemu, mieć w zasobie języka i używać ich w dziełach naukowych i literackich, jako synonimów, tudzież dla wypełnienia braków nazw i pojęć, a zwłaszcza, jako zastępstwo wyrazów, później wtrąconych, niemieckich. Nie chodzi również o to, ażeby rugować z języka jakikolwiek wyraz niemiecki, który weń wrósł i przystał do rzeczy jako jej znak widomy, przyrósł do tego miejsca i ma już swe dzieje po prostu z tutejszymi rzeczami i sprawami. Nie rugowałbym takich nawet koczkodanów, jak od czasu wprowadzenia poczty przez Austriaków w "Zachodniej Galicji", grasujący wciąż jeszcze w Kielcach bryftrygier (listonosz), banhof, tudzież foksal (dworzec kolejowy), zdobiące słownictwo innych okolic, i mnóstwa nieprzebranego germanizmów na Pomorzu, w Poznańskiem i na Śląsku. Mają one swe miejsce w dziejach języka. Lecz jeśli ktoś użyje zamiast wyrazu kielnia (die Kelle), nazwy starej korzkiew, - zamiast wyrazu dyszel (die Deichsel, dolno-niemieckie die Diessel) starej nazwy oje, - zamiast wyrazu sala (der Saal) wyrazu samborza, (który, zapewne, jest źródłem nazwy wsi sandomierskiej Samboborzec, czyli dworzyszcze pełne sal), - zamiast, a raczej obok wyrazów, bać się, lękać się, postawi trzeci stopień, najwyższy - zrzasnąć się - (Krzysztof Radziwiłł pisze do króla, przedstawiając mu sytuację polityczną: "Najjaśniejszy panie, trzeba się nie tylko bać, trzeba się lękać..."), - ażeby tego rodzaju nowacje nie były poczytywane za wykroczenia przeciwko czystości języka, za neologizmy, rusycyzmy i t. p. Gdy wyjdzie słownik mowy staropolskiej, opracowywany i przygotowany już, pono, do druku przez prof. Jana Łosia, niezmierzone bogactwo, przepych, piękno i dostojeństwo starych wyrazów stanie przed literaturą polską.

1) wilga, (wywielga, zofia, boguwola, żołna); 2) nietoperz, (mętoperz, szętoperz, latoperz, gacoperz, gacek, wieczorek, zaskórlak, cholewiarz); 3) kogut, (kokot, kohot, kogut, piejak, kur, krrak); 4) przycieś, (podwalina, spodek, tram, podrąb, próg, szwela); 5) krokwie, (kozły, koźliny); 6) banty (jętki, pęta, hembałki, kokoszki)i; 7) kalenica, (kalonka, warst, siodło, strop, wierzch); 8) klepisko, (bojowisko, bojewica, gumno); 9) zapole, (przyczółek, zastronie, zasiek, sąsiek, ćwierć, wach, zabłąże); 10) sworzeń, (sierdzeń, zworzeń, szpernal); 11) ryczan, (obartel, kierownik, kołowrót, dreszmel).

Drugim powodem konieczności jak najszybszego spisywania gwar jest tworzenie słowników specjalnych. Pragnąc wydźwignąć język z objęć terminologii fachowej niemieckiej, w najrozmaitszych dziedzinach techniki poczęto tworzyć słownictwo, spisywać słowniki i ogłaszać je drukiem. Te spisy narzędzi i czynności, wyrażone po polsku, o ile miałem możność zapoznać się z nimi, w przeważnej mierze składają się z neologizmów. Są to zbiory nazw, ukutych nieraz bardzo trafnie i pomysłowo, nawet w zgodzie z językiem, ale mają to na sobie piętno, iż są nowotworami, nieistniejącymi w mowie polskiej. Dobrze jeszcze, gdy nowa nazwa jest imioniskiem nowego zgoła przedmiotu. Tymczasem większość wyrazów tak wyrobionych z niczego,- na przykład w budownictwie, ciesielstwie, stolarstwie,- istnieje od wieków w mowie ludowej, lecz, wskutek swego ukrycia w mroku życia jest nam nieznana. Już ta cząstka wyrazów w geografii prof. K. Nitscha, którą ogłosił w "Roczniku Slawistycznym", wskazuje, czego mogłaby dokonać masowa praca inteligencji. Cóż uczynić z wyrazem, który przez wieki istniał w dialekcie, gdy nowy wyraz, neologizm, wtłoczony zostanie w pamięć ucznia szkoły technicznej? Na nowo skazać go na zapomnienie? Logicznie przedstwiała by się ta sprawa w ten sposób, by człowiek, układający jakikolwiek słownik techniczny, miał przed oczyma wyrazy ludowe, określające przedmiot, który on ma do słownika, a przez słownik do szkoły i warsztatu wprowadzić,-a z liczby synonimów, uwidocznionych na mapie kraju, wybierał ten, któryby był najbardziej odpowiedni, najłatwiej wpadał w ucho, najpiękniej brzmiał i najobszerniejsze terytorium obejmował w żywej, gorącej mowie.

Ażeby tę sprawę raz poruszyć, należałoby zacząć od jakiejś czynności. Uważam, iż, na przykład, wędrówki po kraju skautów, studentów i starszych uczniów mogłyby sobie obrać za cel zbieranie wyrazów, jak się zbiera kwiaty, lub motyle. Można by przebywać kraj od Warty po Wilię, notując nazwy poszczególnych części wozu w każdej okolicy i ta jedna próba dałaby już pewien obraz. Gdy się bowiem taki zebrany materiał części wozu oprze o dane, zawarte w zbiorze p. t. "Rationes curiae Vladislai Jagiellonis et Hedvigis regum Poloniae", wydanym w Krakowie w r. 1896 przez prof. Piekosińskiego, gdzie uwidocznione są takie nazwy części wozu, jak - oś, maź, maźnica, połuba (przykrycie wozu), przykoszki, albo półkoszki, podkłady, podośki, szyny, barczce, czyli wagi ( - liczba pojedyncza barczcza, bartcza, barcza), łanwie (niemieckie Lanne), postronki, pokład i t. d., - to otrzymalibyśmy pewien rys historii wozu w Polsce i jego obecnego bytu. W podobny sposób można by zbierać nazwy części składowych narzędzi rolniczych, najprostszych i najpierwotniejszych: - cepów (dzierżak, bijak, gązwy) pługa (klęk, trzusło, lemiesz i t d.), motyki, kosy, grabi, siekiery, wideł. Inne grupy zbieraczy mogłyby gromadzić synonimy nazw przyrządów rybackich, oparłszy się o prace Bolesława Śląskiego ³). Spotykając na swej drodze nazwę odmienną od podanej już, jak gdyby zasadniczej i niejako normalnej, zanotować na kartce pocztowej dokładne brzmienie rzeczy-wyrazu z podaniem miejsca, wsi, osiedla, przysiółka, gdzie taka nazwa żyje w ustach ludzkich, i wysłać kartkę pod następującym adresem: Kraków. Akademia Umiejętności. Ulica Sławkowska dla prof. dra Kazimierza Nitscha. Niektóre gwary, jak to już zaznaczyłem, dostąpiły tego zaszczytu, iż dawniej już spisane zostały, zbadane umiejętnie przez siły fachowe, dopełniane starannie, a nawet wywyższone ponad wszystkie inne, ponad sam język ogólno polski przez poetów i literatów, którzy w tej gwarze właśnie pisali utwory o wysokiej artystycznej wartości. Tego zaszczytu dostąpiły gwary kaszubska i podhalańska. Co do ostatniej, to należy nadmienić, iż w samej już nazwie tej gwary widać wpływ obcy, gdyż wyraz "hala" nie brzmi po polsku, lecz ze słowacka. Gdy po raz pierwszy (po Stanisławie Staszicu) zawitali z dólskiego świata do Tatr poeci polscy Seweryn Goszczyński i Wincenty Pol, góry i lud, życie pasterskie i obyczaje wywarły na nich tak wielkie wrażenie, iż wysławiali te strony w swych pięknych dziełach. Dzieła te pisane są językiem nizinnym, dólskim, krakowskim. Gwara góralska nie przemówiła wcale do S. Goszczyńskiego, choć ją słyszał. Patrząc na górali i słuchając ich mowy, w istocie nie widział ich i nie słyszał. Przyniósł ze sobą nie tylko język, którym niby to jego górale przemawiają, oraz wyobrażenie jakichś górali, których można by nazwać wyśnionymi. W poemacie p. t. "Sobótka" S. Goszczyński przytacza niektóre wyrazy góralskie, jak smerek, juhas, juhaska, guńka, żętyca, koszary, baca, gęśle, gazda, - lecz bohaterowie jego poematu przemawiają iście operowymi ariami i prowadzą dialogi w sposób najzupełniej wymyślony z głowy. Mowa ich jest to najczystsza wielkomiejska polszczyzna, a treść ich przemówień to zacne myśli belwederczyka i czcigodne sny towiańczyka. Tak to język krakowski popłynął nawet w górę rzek, Dunajcem i dosięgnął do szczytu Wyżki. Gdy zaś przed laty Zakopane "odkryte" zostało przez Dra Chałubińskiego, a grono miłośników gór rzuciło się do badania sprzętów, zdobnictwa i budownictwa góralskiego (p. Bronisław Dembowski, dr Władysław Matlakowski, Stanisław Witkiewicz), - podniesiono gwarę podhalańską do wyżyny języka pra-polskiego, entuzjazmowano się nim i stawiano na miejscu naczelnym. Stanisław Witkiewicz tłumaczył na gwarę podhalańską "Fioretti" św. Franciszka z Asyżu, a Kazimierz Przerwa-Tetmajer w gwarze wyrzeźbił swe arcydzieło "Na skalnym Podhalu". O ile pierwsi poeci tatrzańscy za mało przyłożyli uwagi do poznania i wciągnięcia w swe pisma mowy góralskiej istotnej, o tyle późniejsi pisarze uczynili na odwrót: - za wiele. Dla kogóż bowiem Stanisław Witkiewicz tłumaczył Lwa Tołstoja, albo świętego Franciszka na dialekt tatrzański? Ani jeden góral tych przekładów nie czytał i nie mógłby czytać, umiejąc czytać jedynie po polsku, a garstka snobów znała przecie i bez gwary utwory świętego Franciszka i Lwa Tołstoja, Ogół zapoznał się z mową górali i przyswoił sobie z niej bardzo wiele wyrazów. Wszyscy wiedzą już, co znaczy pazdur, płazy, rysie, skrzyżal, żabica, krzesanica, upłaz, a nadto nauczyli się na pamięć od górali wielu wyrazów obcego pochodzenia, jako niby rdzennie polskich: cucha (rumuńskie), watra (rumuńskie), siklawa (węgierskie), kierpce, wirch, kierdel, baca, juhas i t. d. (słowackie).

Same nazwy miejscowości wskazują wyraźnie na to, iż Tatry były wędrowiskiem pasterzy rozmaitego pochodzenia: Rumunów, Słowaków, Węgrów, oraz górników, czy przemysłowców Niemców, a ta rozmaitość przychodniów w te doliny górskie uwidoczniła się w języku, który został, - w języku stałych mieszkańców Podhala. Obok nazw rdzennie polskich - Osobita, Kościeliska, Gubałówka, Świnnica, Kościelec, Krzyźne, Miedziane, Młynarz, Dolina białej wody, Morskie Oko, Czarny Staw, wreszcie Zakopane i t. d. słyszymy nazwy zupełnie obce: Giewont, Gierlach, Waksmundska polana, Matlary, Szaflary, a nadto - Hruby, Hawrań, Krywań, Zubsuhe, Murzasichle i tym podobne. Język podhalański nie jest tedy czystym wzorem języka staropolskiego, jak utrzymywano, lecz jest jedynie nadzwyczaj ciekawym obrazem zazębienia się wzajemnego mowy rozmaitych banitów i pasterzy, którzy ze swymi kierdelami, pod wodzą baców i przy udziale juhasów przybywali w te polskie od wieków pustkowia.

Pragnąc odnaleźć idealnie polską, to znaczy możliwie najbardziej wolną od wpływów zewnętrznych gwarę - macierz, należałoby szukać jej nie na pograniczu, lecz właśnie w głębi, niejako w łonie, macierzystego kraju. Należałoby wynaleźć w Polsce krainę, położoną z dala od wszelkich granic, a więc od wpływu niemieckiego, czeskiego i ruskiego, iście słowiańską od samego początku, wreszcie nieobfitującą w miasta i mało uprzemysłowioną. Takim krajem, według mojego rozumienia, będzie obręb terytorium, na którego jednym krańcu leży miasto Opatów, na drugim miasteczko Przedbórz, - na północy Ilża, na południu Stopnica. Jest to więc mniej więcej obszar gór i lasów świętokrzyskich. Okolica ta ma, - w przeciwieństwie do Tatr, które reprezentują pasterski sposób życia mieszkańców z niejaką domieszką rolnictwa (owies, grule),- wszystkie stopnie rozwoju: pasterski i leśny w okolicy samych Łysogór, rolniczy, jak we wszystkich innych okolicach kraju, (uprawa wszystkich zbóż i nasion, z wyjątkiem pszenicy), ogrodnictwo, wysoko postawione na południowym zboczu gór świętokrzyskich (w Bielinach, Porąbkach, Słupi, Krajnie), oraz w średniowieczu wszczęte, w jednych miejscach zamarłe, legendarne, w innych do dziś istniejące kopalnictwo rud żelaza, miedzi, marmurów w Miedzianej Górze, Karczówce, Chęcinach, Suchedniowie. Ten to leśny kraj, przegrodzony trzema równoległymi łańcuchami wzgórz i wyniosłości świętokrzyskich, był w zamierzchłych czasach granicą naturalną dwu plemion macierzystych - Wiślan i Mazowszan. Mazowszanie "zajmowali ⁴) dolną Pilicę, średnią i dolną Sandomierzę, ostatnie ich placówki sięgały aż po dolną Chotczę. Stykali się z nimi od południa Wiślanie, - ale, zdaje się, pierwotnie nie bezpośrednio. Góry Świętokrzyskie, które idą w tym kierunku, co i osadnictwo mazurskie, dzieliły ich od siebie. Dziś, potomkowie owych Wiślan - Krakowiacy i Sandomierzanie, przeszli i na północne ich skłony. Nie sądzę jednak, aby w plemiennej, przedpolskiej jeszcze dobie. Zgodnie z tym przypuszczeniem widzimy stoki południowe Świętokrzyskiego pasma silniej i dawniej zaludnione, północne zaś, szczególniej od wschodu, jeszcze w XV i XVI wieku były prawie puste. Można więc z tego wywnioskować, że Wiślanie dopiero w czasach historycznych zajęli je, posuwając się od silniej zaludnionego południa. W każdym razie byli oni pierwszymi ich osadnikami i ubiegli Mazowszan, którzy od północy szli ku nim, - ale do nich nie dotarli. Pasmo gór owych, widocznie stanowiło niegdyś międzyplemienną puszczę. Grzbiet ich, najeżony gęstym, czarnym lasem długo, dla obu plemion niedostępny, podnosił się pusty i bezludny. Wiślanie jednak postąpili bliżej ku niemu i zaczęli go przechodzić na drugą stronę, podczas kiedy Mazowszanie bardziej się z daleka trzymali. Trzeba więc przyjąć, jako granicę północną Wiślan w dobie plemiennej: źródła Warty, część przynajmniej, jeśli nie całą górną Pilicę i góry Świętokrzyskie, które idą skośnie z północno-zachodu ku południo-wschodowi. Za ich wierzchołkami mieszkali Mazowszanie. Przeszli oni dalej za Wisłę i znaleźli się na prawem jej porzeczu". Widzimy z tego rozmieszczenia pierwotnego osadnictwa tych okolic, iż święty Świerad, idąc w kierunku dzisiejszego Opatowa, spotykał na swej drodze lud, mówiący tym samym co on "wiślańskim" językiem. Szczep wiślański wdzierał z południa w głębokie jodłowe lasy, bukiem i dębem przetykane, z siekierą i sochą, wyrąbywał polany, na których, lasem ze wszech stron otoczone, istotnie osadnicze do dziś stoją sioła, jak na przykład, Klonów na południowym zboczu góry Klonowej. W obrębie elipsy, którą zaznaczyliśmy na mapie kraju, jedno tylko leży miasto - Kielce, - równie, jak wsie tej strony, lasami otoczone, które niemal do jego przedmieść docierają. Było to miasto biskupów krakowskich, nie posiadające ludności napływowej, niemieckiej, a nawet nie dopuszczające poza swe bramy Żydów, którym aż do początków XIX stulecia (do 1819 r.), nie wolno było osiedlać się w tym mieście. Sterczą po górach ruiny zamków, w Bodzentynie, Chęcinach, Podzamczu, Iłży, Mokrzku. Kryją się po leśnych wyniosłościach ruiny ariańskich świątyń, jak między Gruszczynem i Krasocinem. Lasem gęstym tak otoczone, iż na drogach, prowadzących ku szczytowi, grube jodły stanęły, zieją mchem i tarniną zarośnięte przepastne otwory porzuconych kopalń rozmaitej rudy, a nawet pod ozdobą z dzikiej róży rozsypują się w gruzy dawne, poniechane fabryki. Tam i sam istnieje dworzyszcze, przerobione z ariańskiego kościoła, jak w Jelenowie pod Nową Słupią, - albo w żydowskiej, piaskami od świata odgrodzonej mieścinie Rakowie - snuje się niewiarygodne wspomnienie, iż pracowały tutaj niegdyś liczne ariańskie drukarnie, wyrzucając na świat w polskiej mowie bezcenne dziś polemiczne pisemka.

Ludność tego obszaru jest do dziś dnia najrdzenniej polską, gdyż nigdy nie była wystawiona na żaden wpływ ościenny. Całkowite stuletnie panowanie rosyjskie nie zostawiło w mowie ludowej prawie żadnego śladu, oprócz może kilku "kriepkich" wyrazów, które z wojska przynieśli chłopcy wzięci do żołnierki z tych wiosek. Pamiętam chłopa z Mochowic, Piotra Dulębę, który "na Kapkazie" za Mikołaja pierwszego dwadzieścia pięć lat wysługiwał, jak w dworskiej stodole miarowym głosem wylicza nazwy miesięcy - Janwar, Fiewral, Mart, Apriel, - a wszyscy inni, opuściwszy na boisko cepy, z podziwem niezmiernym słuchają tej cudzej mowy. Wyraz sądowo-policyjny - wzyskat', czyli pobrać, a najściślej po polsku mówiąc, wyegzekwować, chłop świętokrzyski przerobił na swojskie a zrozumiałe, no, i narodowe - wyiskać. "Przyjechał wójt z pisarzem, strażnikami i wyiskały ze mnie ostatnie trzy ruble". Kraina ta, daleka od świata, wskutek nadzwyczajnej pierwotności swych dróg, ocaliła swe lasy nawet przed najbardziej ostrą i podcinającą w korzeniu, austriacką siekierą w czasie wojny ostatniej. Jak za czasów legendarnego królewicza Emeryka, który w borach pod Kielcami, spotkał świętego jelenia, - przepuszcza wonny, wiosenny wiatr, w przedwiośnie z południa lecący, poprzez spławy swych jodeł w łysogórskiem paśmie, kołysze zimowe chmury i mgły w światach buków Łysicy - obyż na wieki! Jak dalece polską była i jest ta dziedzina, świadczą nazwy gór: Królewska, Książęca, Witosławska, Jeleniowska, albo Zamkowa, Chełm, Łysiec, Łysica, Miejska, Strawczana, Kamień, Radostowa, Bukowa, Klonowa, Stróżna, Józefka, Święta góra,

Wietrznia, Karczówka, Kadzielnia, Zgórsko, Ołowianka, Miedzianka, Kozi grzbiet, Miedziana Góra, Chełmce i t. d. Jak daleko sięgał las, głucha puszcza rozpostarta po garbatej ziemi między dolinami Pilicy i Wisły, - świadczą nazwy osad ludzkich, przypominające bór, jego dzieje i sprawy: Bieliny, Brzezinki, Brzezie, Bukowiny, Cisów, Dąbrowa, Dębno, Gaj, (dziedzictwo niegdyś Wespazjana Kochowskiego), Garbacz, (filozofa Józefa Gołuchowskiego), Grabków, Jaworzno, Jeleniów, Klonów, Leszczyny, Łomno, Napieńków, Nowiny, Ociesęki, Podleszany, Porąbki, Psary, Siekierno, Śniatka, Strawczyn, Tarczek, Trzcianka, Wilków. Inne nazwy o brzmieniu dawnym wskazują swymi imioniskami na pierwotność małopolskich dziejów: Bodzentyn, Bogoria, Chęciny, Gnieździska, Iłża, Jachowa Wola, Kurozwęki, Lechów, Łagów, Małogoszcz, Oblęgor i Oblęgorek, Oleśnica, Piekoszów, Radoszyce, Radlin, Rytwiany, Słupia, Strawczyn i Strawczynek, Szczukowice, Swiętomarza, Staszów, Szydłów, Zborów i inne.

Niektóre z tych miejscowości mają swe legendy dawności, jak Święty Krzyż, Tarczek, Swiętomarza. Kościół w Tarczku miał powstać w roku 1067. Osada ta, należąca wraz z całkowitą niemal ziemią świętokrzyską, z górami, puszczami i osadami do biskupów krakowskich, - położona wśród głębokich lasów, w zaraniu organizacji państwa posiadała dworzyszcze biskupie, gdzie ci potężni władcy, pośredniczący między ziemią a niebem, potrącający nieraz dynastów krakowskich i rywalizujący z nimi skutecznie, aż do zegnania ze stolca władzy i wypędzenia w kraju, - zabawiali się w sposób ówczesny myślistwem, a mieszkali zbrojno, wspaniale i żyli hucznie. Sąsiadująca z Tarczkiem Swiętomarza, której nazwa w wieku XV brzmiała Szwiantha Marza, czyli Święta Maria, posiada kościół na cześć Matki Boskiej, którą dawna mowa tutejsza zwała Świętą Marzą.

W samem pobliżu świętokrzyskiego trzonu wzniesień najwyższych, obok Łysicy i Łyśca, czyli Łysej góry, nazwiska wieśniaków mają brzmienia rodzime: Janic z Krajna (zdrajca spisku księdza Ściegiennego), Marek, (chłop dowódca własnej jego partii powstańczej chłopskiej w roku 1863-im), Bozowski, Kołomański, Szafraniec, Cedro, Boś, Kozioł, Michta i Michcik, Kmieć i Kmiecik, Dulęba, Obara, Piątek, Radek, Łakomiec, Pulut, Zalesiak, Zagozda ⁵) i t. d. Długie wsie, "kolonie", o chatach dużych, niebielonych z zewnątrz, dachu gontowym, oknach szerokich, z podłogą, niekiedy u zamożniejszych włościan przybierające postać dworków z gankami (w Psarach), - wrąbały się w lasy biskupie, wtargnęły na same przełęcze gór i rozpostarły się na ich zboczach, zwłaszcza południowych, jak Bieliny, Porąbki, Krajno, Bęczków, Mochocice, Dąbrowa i wiele innych. Ludność w tych zdrowych, zaiste kuracyjnych, osiedlach żyje długo. "Pod sto lat" wieku to nie dziwota w tej stronie. Dwa klasztory na Łyścu u jednego krańca gór i u podnóża Łysicy, rozszerzyły tu sztukę czytania od dawna, a tak dalece, że za moskiewskiego panowania, gdy szkół nie było niemal wcale - (jedna szkółka w Psarach pod Bodzentynem na całe te góry)- wszyscy w kościele trzymali w ręku książki do nabożeństwa. U podnóża Łysej góry w Bielinach i Porąbkach zaprowadzone zostały przez mnichów benedyktyńskich najrzadsze i najpiękniejsze drzewa owocowe przy chatach. Kwitną tam również najpiękniejsze zapewne w Polsce dziewczęta i kobiety, o oczach połyskujących, jak u Włoszek, kruczych włosach i regularnych rysach.

Osady te siedzą na przedwiecznych popieliskach. Między wsiami Radlinem, Wolą Kopcową i Leszczynami znaleziono swego czasu w wydmie piaszczystej cmentarzysko, które badał i opisywał ks. Władysław Siarkowski.

W niektórych miejscach tej okolicy rozwinięte było od dawien dawna kopalnictwo rud, oraz działały fabryki swojskiego typu. Potężni biskupi krakowscy, władcy olbrzymich przestrzeni leśnych od Kielc niemal po Opatów, zaprowadzili w Bodzentynie rozmaite fabryki i sprowadzali specjalistów. Potężne figury, jak Bodzanta, Florian Jelitczyk Morski, Zbigniew Oleśnicki, Jan Radlica, Jakub Zadzik i inni szerzyli tutaj według zachcenia, dzieła kultury. Florian Morski sypał zamkami, w Mokrzku, w Bodzentynie, - jak wstęgi wysnuwał mury dokoła tego grodu, który miał wówczas fabryki luster, blachy i żelaza, posiadał bruk, wspaniały ratusz i potężną kolegiatę, pełną dzieł sztuki a dziś jest zapomnianą pełną błota, nędzną mieściną.

Rozmaite miejsca w górach świętokrzyskich noszą nazwy Ruda, lub Huta, wskazując na istnienie swojskiego przemysłu. Za naszych czasów istniejące kopalnie marmuru w Chęcinach i fabryki żelaza w Suchedniowie, Białogonie i Sielpi zatrudniały i dawniej ludność okoliczną. Jeżeli do Bodzentyna sprowadzeni byli przez biskupich władców jacyś obcokrajowcy-specjaliści, to się spolszczyli i zostali na miejscu, wytwarzając ludność miejską zwaną przez okolicznych chłopów "gulonami", lub "kaszkieciarzami". Nazwiska tych gulonów, nieraz sławne, jak Szermentowski, albo, przeważnie, księże, proboszczowskie: Matyskiewicz, Pałysiewicz, Zegadlewicz i t. p., nie wskazują na obce pochodzenie. Ludność ta, jak cała zresztą chłopska ludność tych gór, odznaczała się w ciągu panowania rosyjskiego żarliwym i gorącym patriotyzmem. Jednym z najwznioślejszych epizodów powstania sześćdziesiątego trzeciego roku była bohaterska obrona mieszczanina bodzentyńskiego Zegadlewicza we własnym domu i jego śmierć męczeńska w walce z Moskalami. W lasach tych żyje nieśmiertelna legenda tego powstania, gdyż tu głównie miało ono najpiękniejsze swe dzieje. Cały lud sprzyjał powstaniu. Nie byłoby w tak strasznych warunkach przetrwało, gdyby nie pomoc ludowa.

Strój wieśniaków z okolic Suchedniowa jest właściwie dawnym strojem górniczym. Składa się z czapki, otoczonej aksamitnym kołnierzem ciemno-granatowego koloru z amarantową wypustką i wyobrażeniem dwu skrzyżowanych młotów nad daszkiem. Pewne wyrazy ze sztolni i szybów, oraz od pieców fabrycznych musiały wpłynąć na mowy mieszkańców wsi najbliższych, jak fryć (fryc), gruba (piec), szorc i t d. Język dzisiejszych osiedzicieli tych okolic, który można by nazwać gwarą świętokrzyską, różni się od mowy w krakowskiem i sandomierskiem, czyli od mowy powiślan i radomiaków. Przypominam sobie z czasów młodości, iż do przysiołka Mochocice sprowadził się był człowiek "obcy", chłop z dala, spod samej Wiślicy. Kupił "kolonię" od jednego z posiedzicieli i zamieszkał wśród wsi zgoła cudzej. Ów "Krakowiak", jak go nazywano, chatę swą bielił starannie z zewnątrz i wewnątrz, czego w tamtych stronach nikt nie robi, nasadził w ogródku od drogi moc kwiatków, orał inaczej, siał inaczej, inaczej się ubierał w białą sukmanę z chwaścikami i czapkę rogatą, na której widok jego sąsiedzi pękali ze śmiechu. Otóż "Krakowiaka, człowiek jak złoto, śpiewał przy żniwie takie same krakowiaki, jak tamtejsi poeci wioskowi, lecz po swojemu, odmiennie. Inaczej też nazywał niektóre rzeczy i sprawy. Stąd wnoszę, iż świętokrzyscy chłopi tamtych okolic (górskich) muszą być przychodniami z bliższych osiedzisk, z samego świętokrzyskiego lasu, nie ze słonecznych dolin urodzajnego powiśla.

Nad całym tym krajem i nad dolnymi stronami - płaskowzgórzem sandomierskiem, radomskiem i zawiślem aż po Tarnów góruje klasztor niegdyś benedyktyński na Łyścu czyli Łysej górze, zbudowany na jakichś starych popieliskach przez Bolesława Kędzierzawego w wieku XII-ym. W latopisie wołyńskim znajduje się pierwsza wzmianka o tym miejscu - "W 1261 roku Buranda z Tatarami, gdy mu się Chełm nie poddał, odszedł do Lublina, a potem do Zawichosta. Zdobywszy Sandomierz... Tatarzy... poszli do grodu Łyśca, w lesie na górze, gdzie murowany kościół Świętej Trójcy i wzięli ten gród i wysiekli wszystkich od "mała do wielika". W r. 1286 Leszek Czarny w przywileju dla tego miejsca zeznaje, iż "Kościół Świętej Trójcy zbudowali jego przodkowie". Stąd widać, że klasztor przetrwał zniszczenie tatarskie i że go zmurował monarcha polski. Tym monarchą był Bolesław Kędzierzawy"⁶). Lecz miejsce to otaczają wieńcem stu-barwne odwieczne legendy. Jedną z nich można czytać na tablicy marmurowej, wprawionej w ścianę kościelną w roku 1806. Głosi ona: "Kościół na Łysej górze z nastaniem wiary do Polski. R. P. 966 przez Mieczysława i Dąbrówkę małżonków, pierwszych polskich chrześcijańskich monarchów, na miejscu osławionej bałwochwalni trzech bożyszcz ku czci Trójcy Przenajświętszej został wzniesiony, aby gdzie dla potrójnego biesa Świst, Poświst i Pogoda bluźniono, tam wieczyście Bóg trójjedyny. Ojciec, Syn i Duch Święty chwałę bezustanną odbierał. Naprzód z Dąbrówką przybyłych sześciu Benedyktynów otrzymało tu fundacje. Później w R. P. 1006 Bolesław Chrobry, poprzednich władców syn, a pierwszy król Polski, powiększył kościół, klasztor i uposażenie, gdy zaś pierwsi zakonnicy męczeństwo ponieśli, innych dwunastu Benedyktynów z Cassino sprowadził. Święty Emeryk, syn świętego Stefana, węgierskiego króla, za wolą bożą a rozkazaniem anielskim, drzewo żywota, Krzyż, krwią Chrystusową skropiony, temu miejscu darował"...

Przyczynia się do szerzenia legendy Długosz, pisząc: "Dla zapełnienia klasztoru nowej fundacji udał się król Bolesław (Chrobry) przez umyślnych posłów do opata góry Kassynu, i przysłanych stamtąd dwunastu braci, pochodzeniem i językiem Włochów, z łaskawością przyjąwszy, w klasztorze łysogórskim osadził. Od owego czasu, aż prawie do naszego wieku, na zastąpienie ubywających, nowi bracia na Łysą Górę do Polski z Góry Kassynu przybywali, nim wreszcie zarzucono stary zwyczaj, a Polacy zaczęli wstępować do klasztoru i nim rządzić", Długosz tedy poczytywał kościół na Łyścu za dzieło Bolesława Chrobrego i nadmieniał, że kościół był niewysoki, gruby, sztuką dawną grecką z kamienia postawiony. Żywa legenda utrzymuje, iż z Węgier, przez księcia Emeryka, przyniesiony został Krzyż Święty. Oprawa pięciu ułamków drzewa świętego była z kształtu niełacińska. Był to krzyż podwójny. Struktura dawnego kościoła bizantyńska, a podobno i ubranie przy mszy długo przez mnichów używane, nie łacińskie, lecz wschodnie - gmatwają sprawę. Istnieją przypuszczenia, iż pierwotnie na Łysej górze osiedlili się Benedyktyni sazawscy, czyli słowiańscy, a do nich Bolesław Krzywousty sprowadził Benedyktynów łacińskiego obrządku. Istnieli wówczas Eremici w sąsiednim Opatowie - Żmigrodzie⁷). Jeden z mnichów łysogórskich zapisał podanie, iż pierwsi zakonnicy świętokrzyscy mieszkali w pustelniach i na wzór pustelników żyli, że ponosili prześladowania od kapłanów pogańskich, wybiegali wszelako do miast i wsi na opowiadanie wiary świętej. Jacy to byli "kapłani pogańscy" i do jakich "miast" wybiegali pustelnicy łysogórscy? Nie było w okolicy miast, a pewnie i "kapłanów pogańskich", gdyż sama religia pogańska wydaje się mocno wątpliwą, lecz musieli być wróże, guślarze, znachory, (znachor == noscibilis, nobilis), gdyż ci przetrwali aż do chwili dzisiejszej. Sam widziałem wróża ze wsi Bęczkowa, który odczyniał uroki i uzdrawiał chorych, posługując się rzucaniem na wodę rozżarzonych węgielków, zamawianiem chorób i t. p. Wdrożenie chrześcijaństwa musiało się dokonać bez trudu i protestu, tak jak to przestawia Ks. Kamil Kantak w swoich "Dziejach Kościoła Polskiego:" "Ze zdziwieniem i z niedowierzaniem lud patrzał na nabożeństwa nowe, równie niezrozumiałe, jak dawne pogańskie. Nowe kościoły kamienne stanęły, jakich nie mieli dawni bogowie. W nich odprawiali jakieś nabożeństwa i modlitwy nowi kapłani obcy, przybrani w paradne szaty, wspanialsze od stroju dawnych. Onieśmielony lud patrzał na to, co się działo wewnątrz owych murów, pod dachem, który taką przesądną obawą przejmuje człowieka pierwotnego. Widział dokoła siebie jakieś potężne czary. Nowy Bóg, widać, mocniejszy był od dawnych bogów. Sam książę pokłonił się nowemu Bogu. A przed majestatem, jaki rozwijał najwyższy kapłan tego nowego Boga, sam książę jakoby w cień ustępował. Ci kapłani obcy znali przeróżne czary: "tajemniczą sztukę czytania i pisania". Cóż dopiero mówić o przepychu i wspaniałości władców, którzy zjeżdżali w leśne strony, o których mowa, zbrojno i hucznie, a w swym dworzyszczu w Tarczku polowali i hulali na wzór Pawła z Przemankowa i Gamrata! Osadnicy leśni, poddani biskupów krakowskich z Woli Jachowej, Radlina, Krajna Górna, Napieńkowa, Psar, Leszczyn i tak dalej - byli posłuszni na każde skinienie. Przywilej Leszka, księcia krakowskiego, sandomierskiego i sieradzkiego, z dnia 26 lutego 1286 roku za opactwa mnicha Racibora bierze wszystkich członków zgromadzenia (familiam) i konwersów, czyli nie braci, lecz w zakonnej odzieży zostających w klasztorze, pod szczególną monarszą opiekę... Według świadectwa Krzysztofa Warszewickiego, które ze znacznie późniejszych pochodzi czasów, przy kościele świętokrzyskim osiadali pustelnicy, prowadzący życie ostre, wstrzymując się po lat kilka, w największe nawet święta od pokarmów mięsnych, nie łatwo przyjmujący, i to czasem, jałmużnę.

Ks. Józef Gacki w swej książce o klasztorze łysogórskim pisze o ubytkach z biblioteki tego zgromadzenia: "Pierwszy Załuski, co tylko mogło być rzadszego, sobie przywłaszczył. Rękopiśmienna kronika klasztoru św. Krzyża z XIII wieku przeszła między innymi w jego posiadanie. Czacki przy pomocy Gołębiowskiego i Juszyńskiego, a Ossoliński za sprawą Lindego potworzyli znakomite zbiory z bibliotek, mianowicie klasztornych". Prof. Aleksander Brückner zaznacza w przedmowie do tekstu kazań w "Pracach filologicznych": Z bogatej biblioteki klasztoru Piastowskiego przeniesiono rękopisy do biblioteki uniwersytetu warszawskiego, a stąd przewieziono je po roku 1831 do Petersburga. W roku 1831 skatalogował ten rękopis, jak wszystkie inne uniwersytetu warszawskiego, Ł. Gołębiowski". Rękopis, w którym znalezione zostały kazania, nosił tytuł "Codices latini theologici". Na paskach pergaminowych, podkładanych we środku każdego z papierowych zeszytów tego kodeksu pod sznurek, by ten papieru nie nadwerężył, prof. A. Brückner spostrzegł wyrazy polskie, pisane niezwykłą ortografią. Wyjęto osiemnaście owych pasków, z których trzynaście tworzy jedną kartę podwójną, a pozostałe pięć dolną połowę drugiej karty podwójnej. Jedna ze stronic pergaminowych kodeksu zawiera notatkę historyczną o wybudowaniu w roku 1411 w kościele świętokrzyskim ołtarza przez opata Michała. Nie rzemieślnik w mieście oprawiał ów kodeks - (w wieku XV¹²) - lecz braciszek zakonny, więc w klasztorze świętokrzyskim ową kartę pocięto na paski. Pierwszy raz biblioteka świętokrzyska spalona została przez Tatarów w roku 1260. Drugi raz spłonęła wraz z całym klasztorem w roku 1459.

Jeżeli zapiska, położona na końcu kodeksu "Codices latini theologici", pochodzi z roku 1411 - "Sub anno domini 1411 ecclesia antiqua s. Crucis dicta lissecz est reconciliata etc. - znaczyłoby to, że kodeks ów ocalał z pożaru 1453 roku. Jeżeli kodeks pochodzi z czasów późniejszych, to sama karta pocięta na paski mogła ocaleć. Stanowiła ona przecież rodzaj konspektu dłuższych przemówień, kaznodzieje mieli ją w ręku, przy sobie. Mogła nie być wcale w bibliotece i dopiero później tam się dostała, a jako wzór kazań przestarzałym pisanych językiem, mogła się wydać, jako strzępek nieużyteczny, zasługujący tylko na to, ażeby być materiałem osłaniającym sznurki oprawy.

Zachowały się następujące kazania: O aniołach w dzień świętego Michała (koniec), o świętej Katarzynie (całe), o świętym Mikołaju (początek). Na Boże Narodzenie (koniec), Na Trzy króle (początek i koniec bez środka), Na Gromniczną (początek). Dziwnym zrządzeniem losu zachowało się kazanie o świętej Katarzynie w całości, to właśnie, o którym można by przypuścić, iż było napisane dla eremitów pustelni Świętej Katarzyny i tamże, zwłaszcza 25 Listopada w dniu św. Katarzyny wygłaszane w pierwotnym, pustelniczym kościółku. Kult świętej Katarzyny musiał być żywy wśród benedyktynów łysogórskich, skoro tak dalece rozszerzył się wśród ludu okolicznego i skoro tę nazwę nadali pustelni, zaludnionej przez swych eremitów, z którymi ciągłe i żywe utrzymywali stosunki. Oto całkowite brzmienie kazania, które być może rozlegało się w XIII-ym wieku między jodłami pustelni pod Łysicą:

Język tego kazania jest jeszcze jednym dowodem, iż mogło ono powstać w benedyktyńskim klasztorze. Nie jest to język ludowy. Mnisi klasztorów benedyktyńskich w Polsce nie pochodzili z ludu. "Bulla dla Tyńca r. 1229 pozwalała przyjmować do benedyktynów tylko wolnych lub wyzwolonych, zależni zatem w jaki-bądź sposób od panów ludzie w zakonie miejsca nie mieli. Mało więc z krajowców mogło do zakonu wstępować"¹⁷). Nieliczni krajowcy, ludzie "urodzeni", a więc światlejsi, "nobiles" w najlepszym znaczeniu tego wyrazu, byli zakonnikami na Łysej górze. Że byli to w głównej mierze Polacy, świadczą imiona opatów łysogórskich - około roku 1260 - Stanisław, 1286 - Racibor, 1327 - Strzesko, 1351 - Świętosław, 1372 - Minogniew, 1393 - Sandko i t. d.

Prof. A. Brückner w komentarzu do wydania kazań świętokrzyskich zaznacza, że "Psałterz Floriański, pomnik małopolski, krakowski powstał w dziedzinie odmiennej tradycji ortograficznej i nieco odmiennej gwary. Wobec tego pozostaje do porównania pomnik wielkopolski, kazania gnieźnieńskie; między nim a świętokrzyskim istnieje związek niezaprzeczony, wyrażający się tę samą tradycją ortograficzną i tę samą niemal gwarą..."

Przytoczyłem tutaj nieco luźnych wyrazów ze słowniczka mowy świętokrzyskiej, zebranego przez ks. Władysława Siarkowskiego, który to słowniczek jest małą i ułamkową cząstką bogatej mowy tamtejszej. Sam pamiętam żywe wyrazy, zasłyszane z ust ludu, których nie ma w spisie ks. Siarkowskiego, jak - pławina czyli pęd, latorośl kaliny, albo akacji, osypana młodziutkimi listkami i pławiąca się w wiosennym powietrzu, - spławy - wielkie gałęzie jodłowe grube, obwieszone mnóstwem igieł, - śniat (źródło nazwy wsi Śniatka) - wielki pień bukowy, - sarn == rodzaj męski od sarna, - wciórnastki, wciórnaści == wszystek i wszyscy, używane w przekleństwach w połączeniu z diabłami, - i t. d. Widać, iż niektóre ze starych wyrazów spłynęły z mowy pańskiej, miejskiej, w danej okolicy ---kieleckiej. "Duskus, okez, śkumo" - to poobtrącane i obdarte resztki górnej mowy. Lecz jakże przeolbrzymie mnóstwo wyrazów powstało w tej gwarze z szumów, szelestów, łoskotów, wrzasków i ryków, zasłyszanych w przyrodzie, - ile wyskoczyło z gorąca pracy, z potu wysiłków! Ile oddaje własnym swym sposobem wewnętrzne męki, troski duszy! Większość wyrazów i określeń tego żywego języka powstała w drodze onomatopei nieświadomej. Armacyć, arkotać == naradzać się tłumnie, - beceć, bełkotać, biegnąć do wyryptu == biec co tchu, - chamrać, pochamrać == poszarpać, - chlać == pić, - chlustać, - chłopotać == dokuczać, - ćkać = żreć, - ciorać === walać, - cmędzić == myśleć o czymś dokuczliwym, - głębościć === niepokoić się, - kurzac = węglarz, - lgi == przyrząd drewniany na sanie do podtrzymania drzewa, - łupnąć == uderzyć, == obdziabać == obedrzeć, obciosać drzewo, - obryknąć == złajać, - ochałacić == obciąć brzozę z gałęzi, - omuskać = obielić dom, obsiepać == spaść zboże w polu, - perkać, perkotać == warzyć kaszę, - piokać = dychać, - poterpać == poszarpać, - rudawina == plwocina suchotnicza, - szczyk == pierwsza trawa na wiosnę, którą bydło szczypie, - trzunąć == ruszyć tłumnie z miejsca, - ukrzyć === oderwać, - upsnąć się == wyśliznąć się, - włoscyna == łupina zewnętrzna na orzechu laskowym, - wytrzesc == ciekawski, - zaskrzyć == dokuczyć, - ziugać = wpadać, (koła ziugają z drogi rozmiękłej do rowu) - i t. d.

Weźmy najpierwotniejszy i najzwyklejszy przedmiot: kamień. Mieszczanin, patrząc na swój "bruk", tworzy wyraz - "brukowiec", zupełnie wieśniakowi nieznany. Oprócz tego zna nazwy takie, jak kamień, głaz, cios. Góral zakopiański ma kilkanaście nazw na najrozmaitsze formy, rodzaje i kształty kamienia: wanta, krzesanica, skalina, skole, piarg, skrzyżal, żabica, kamiusek i t. d. Chłop świętokrzyski najrozmaiciej określa rzuty kamieniem: cisnąć spod ręki, żeby furczał, warczał w powietrzu - to frygać, - odrzucić z drogi między chwasty i pokrzywy, gdy wydaje jakby syk tych roślin, - to sygać, - rzucać z ramienia w drzewo, w mur, - to rypać - bić z całej siły w nieprzyjaciela - to prać, - odrzucić wielki głaz w wodę, czy w dół, - to buchnąć, - nagłym ciosem zdzielić - to trzepnąć i t. d. Gwara ta ma wielorakie nazwy nie tylko na wyrażenie czynności fizycznych, metafory wyskakujące z pracy, jak iskry z żelaza rozpalonego i leżącego na kowadle pod młotem, -- onomatopeje tak nieraz lotne, przejrzyste i wonne, jak same zjawiska przyrody, ma ona również nazwy swe własne dla określenia stanów duszy, zwłaszcza cierpień wewnętrznych, chłopskich stanów cierpliwego trwania, czekania, przewlekłych a bezradnych smutków, na których wyrażenie język warstw górnych nazwy niema wcale. Niektóre pieśni tamtejsze zawierają w sobie wspomnienia histo

Jedwabną wstązecką,
Nie płac, moja, nie płac,
Bedzies kochanecką".

Miłosne:

Ks. W. Siarkowski oświadcza w swej pracy o czarach i gusłach, o zażegnaniach i modlitwach, iż strony kieleckie, zwłaszcza w okolicach gór świętokrzyskich "uważać można za główną dziedzinę guseł i zabobonów, wiernie po dziś dzień z czasów pogańskich przechowywanych" "Czarownice ²⁰), - zaznacza, - dzielą się na dwa rodzaje, jedne, które od samego diabła wyuczyły się czarów; drugie zaś od czarownic, mistrzyń w swoim rzemiośle. Ma się rozumieć, że w zebraniach czarownic uczennica czartowska, a zwłaszcza taka, co szereg lat spędziła na wyprawianiu gracko ludziom psikusów, ma większe poważanie i znaczenie, niż inne jej koleżanki. Jej to przed innymi przynależy się pierwszeństwo na bankietach, czyli gołdach diabelskich, odprawianych na każdym nowiu księżyca w ogrodzie zaczarowanym na szczycie Łysicy. Do niej też z odległych stron gromadzą się inne adeptki, by otrzymać zioła, które li tylko na grzbiecie gór świętokrzyskich rosną. Czarownice od Łysicy pochodzące mają ogromną wziętość u współtowarzyszek, rozproszonych po różnych zakątkach kraju, bo one są w ustawicznym sojuszu z diabłem. Im to wyłącznie służy przydomek - ciota bo inne nazywają się widmy, widźmy. Każda ciota może przelać swoją moc na inną nowicjuszkę, ale nie wcześniej, jak na śmiertelnym łożu; dzieje się to wtenczas, kiedy umierająca poda nowej kandydatce swój średni palec do pociągnięcia (Brzezinki)". W podania, legendy, klechdy o wiekoludach czyli zmachach, o prastarych kościołach, których wybudować zły nie dozwolił, obfitują wsie Leszczyny, Kopcowa Wola, Bieliny, Jachowa i Szczygiełkowa Wola. "Każda prawie wieś tamtejsza ma guślarza, inaczej zwanego wróżem, lub kobietę wróżkę, zabawiającą się guślarskim rzemiosłem. Godność guślarska przechodzi w spadku u mężczyzn: z ojca na jednego z synów, zwykle pierworodnego, (jeśli do tego uzdolniony), u kobiet: z matki na jedną z córek. Charakter guślarski wyłącznie polega na znajomości pewnych formuł wierszowanych, w których nieraz trudno dopatrzeć się jakiej bądź myśli, a które w pojęciu ludu posiadają moc lekarską, to jest, że wymówione nad złożonym chorobą człowiekiem lub zwierzęciem, przywracają zdrowie. W formułach tych... wspominane są góry, jak Szklanna góra, Perzowa, Ulianowa, które w czasach pogańskich musiały być przedmiotem czci religijnej. Formuły te... wymagają pewnych przyborów: splotów włosów widełek nietoperza, kawałków odzieży z wisielaka, mchu z krzyża, stojącego na rozstajnej drodze, wody wrzącej, chleba, węgli i t. d. Lud tutejszy wielkim szacunkiem otacza guślarzy i guślarki, uważając ich za swoich dobroczyńców, którzy radzą w różnych okolicznościach, oddalają choroby i różne nieszczęścia od biednego człeka".

Życie szarpane w okresie moskiewskiej niewoli nie dało tej pracy ani podjąć, ani wykonać. Dziś jest ona do zrobienia. Dałaby pierwszy może wzór książek do czytania dla wszystkich ludzi w danej okolicy, oraz pierwszy przykład łączenia nauk w całość harmonijną. Dziś rzeczy naukowe są rozszarpane, porozdzielane, niedostępne, jedne dla drugich obce i odtrącające się wyniosłością. Chcąc jakikolwiek szczegół znaleźć, trzeba wertować biblioteki, zdobywać niedostępne wydawnictwa, stać się badaczem. Nikt nie może być oświeconym człowiekiem, który po trudzie zawodowym czyta mądrą, pożyteczną i piękną książkę o swojej ziemi. Badanie okolic kieleckich od Przedborza do Opatowa i od Iłży do Stopnicy powinni zacząć sami kielczanie. Inteligencja, nauczyciele, księża, młodzież. Zbierać słowniki gwarowe w każdym zakątku i przy każdej sposobności, najlepiej podzieliwszy sobie zadanie, jak to czyni znakomity zbieracz Stanisław Ciszewski²¹), gromadzący, na przykład, "Terminy, używane do oznaczenia zagłębień i wydrążeń ziemnych przez lud okolicy Sławkowa i Skały w Olkuskiem" Każda dziedzina życia ludowego - pasterstwo, rybołówstwo, uprawa roli, myślistwo, przesądy, legendy, medycyna ludowa, religijność - ma swe nazwy. Te zbierać, notować, układać w alfabet, przytaczając ściśle miejsce, gdzie nazwa istnieje. Każda nazwa z podaniem miejscowości przyda się do wielkiej geografii wyrazów prof. dra Kazimierza Nitscha i każda jest przyczynkiem do wielkiego dzieła p. t. "Nida", które wcześniej, czy później ukazać się powinno. Jeżeli mógł samotny uczony w obcym środowisku, - za co należy mu się od nas niewymowna, narodowa wdzięczność, - wynaleźć strzępek pergaminu pocięty na paski, ocalony z pożarów, z rąk barbarzyńców, z rąk kacapów, którzy go z kraju ukradli i na kraj świata zawlekli, a z tych zuchelków odtworzyć jakoby logarytm prześwietnej i przecudnej mowy polskiej trzynastego wieku, to chyba my wszyscy, ludzie wolni, nie skrępowani w naszej pracy niczym, możemy zgromadzić żywą i ogromną mowę ludu, jeżeli nie taką samą, jak tamta w wieku XIII, to najbardziej do tamtej zbliżoną. Jesteśmy na progu wiedzy o naszym narodowym języku, ale nie przekroczymy tego progu, jeśli szeroki ogół nie uświadomi sobie przy dobrej woli konieczności powzięcia i wykonania pracy powszechnej w tej dziedzinie. Zadaniem wiedzy jest poznanie się w swoim jestestwie i możność postawienia zasady ogólnej. To zaś, w zakresie, o którym mowa, możliwe jest jedynie za pomocą zebrania, zbadania i celowego zużycia szczegółów. Mamy w przeszłości jedno ogniwo tajemniczego łańcucha mowy narodowej, w próżni wiszące. Drugim ogniwem będzie ta praca zbieraczy, która się winna rozpocząć. Znajdą się nieomylne ręce, które sczepią te ogniwa.

1) Słownik języka pomorskiego, czyli kaszubskiego, w Krakowie 1893-4, przez Stefana Ramułta.

2) Rocznik Slawistyczny, wydawany przez Jana Łosia, Kazimierza Nitscha i Jana Rozwadowskiego. Kraków. 1918. Tom VIII.

3) Bolesław Śląski. Rybołówstwo i rybołówcy na Wiśle dawniej i dziś. Warszawa 1917. Z dziejów marynarki polskiej. Poznań 1920. Spław i spławnicy na Wiśle. Warszawa, 1916.

4) Prof. Karol Potkański. "Kraków przed Piastami". Str. 5.

10) Ks. Józef Gałecki. Benedyktyński klasztor Świętego Krzyża na Łysej górze, Warszawa 1873. Str. 85.

12) Prof. Dr Łoś. "Początki piśmiennictwa"... Str. 175.

13) Ks. Józef Gacki. "Benedyktyński klasztor... Str. 149.

21) Prace Filologiczne, 1891. Tom III. Star. 71.