Rok 1781 był pamiętny dla Nowogródka; w tym roku bowiem był sejmik bardzo forsowny: więcej czterech tysięcy szlachty nas zjechało się na wybory pisarza ziemskiego. Po śmierci pana Marcina Danejki książę wojewoda wileński prowadził pana Michała Rejtena, brata owego sławnego Tadeusza, tak z zacności rodu, jako i z osobistych zasług powszechnie w województwie lubionego; a że zwykle u nas wybory były jednomyślne, nikomu przez myśl nie przeszło, ażeby ktokolwiek mógł z nim o ten urząd emulować. Przecie zrobiło się inaczej. Markotno było JW. Niesiołowskiemu, wojewodzie, a Jeleńskiemu, kasztelanowi nowogródzkiemu (szczególnie wojewodzie), iż najmniejszego wpływu w sejmikach swojego województwa nie mieli i że trzeba było kłaniać się JO. księciu wojewodzie wileńskiemu, ażeby lada urząd od szlachty otrzymać. Na próżno po kilkakrotnie w różnych czasach skakał [wojewoda] przed szlachtą nowogródzką: ona zawsze przy księciu Radziwille niezachwiana stała jak mur. Przyjaciele jego i on sam radzi nieradzi, dla zachowania jakiejś powagi musieli się łączyć z Radziwiłłowskimi, a że Rejteny z licznymi swoimi koligatami rej wodziły w partii Radziwiłłowskiej, usiłując JW. Niesiołowski ich rozdwoić namówił pana Kazimierza Haraburdy, męża rodzonej siostry Rejtenów, a potomka owego sławnego wojewody smoleńskiego, ażeby oświadczył się o ten urząd dla siebie, co niemało zgorszenia przyniosło całemu województwu, okazując szwagrów zawziętych, jawnie jeden na drugiego sławę powstających. Na próżno usiłowali obu stron przyjaciele namówić pana Haraburdy, ażeby tej krzywdy szwagrowi nie robił, iść z nim w kandydacje wtedy, gdy już tamtego po kilkakrotnie zdrowie wypito jako przyszłego pisarza, że on sam z początku nie był jemu przeciwnym, że ta braci niezgoda zagraża zakłóceniem całe województwo, że z tego ciężki grzech mu będzie, a na koniec, że nie ma podobieństwa, ażeby przeciw panu Michałowi się utrzymał. Wszystkie te słowa tyle na nim wrażenia zrobiły, ile garść grochu rzucona o ścianę. Gdy obywatele zjechali się w Nowogródku do klasztoru bernardyńskiego na Porcjunkuły, a między nimi znajdywali się oba szwagrowie, i tam starano się ich pogodzić; ale jak zaczął pan Haraburda wyrzucać szwagrowi, że go ukrzywdził w wypłacie posagu siostry, to, że prawa nie zna i że jemu przystoi nad kartami, a nie nad dokumentami mozolić się i że choć pan Michał zausznikiem nieświeskim, on nie traci nadziei w swoich, a nikomu nie podległych przyjaciołach - pan Michał porwał się do szabli i gdyby bernardyni nie byli wyprowadzili pana Haraburdy, podczas gdy pana Michała reflektowała szlachta, pewnie refektarz byłby zakrwawionym. Już tedy nie było podobieństwa ich pojednać, a czas sejmikowania nadchodził; właśnie nastąpiła pewna okoliczność, z której JW. wojewoda nowogródzki wielkie sobie korzyści obiecywał i która niemało przyczyniła się do uczynienia twardym pana Kazimierza Haraburdy. A to był postępek księcia wojewody wileńskiego z wielmożnym Tryzną, strukczaszym nowogródzkim, który postępek nawet wielu gorliwych przyjaciół Radziwiłłowskich oburzył, a z którego zręcznie umiała korzystać partia Radziwiłłowi przeciwna. Tryzna był ubogim, ale ostatnim potomkiem starożytnego domu, z Radziwiłłowskim nawet skoligaconego. Wszakże Naliboki Tryznianka kiedyś w dom Radziwiłłowski wnie-sła, a większa część funduszów klasztoru żurowieckiego była darem Tryzny, antenata strukczaszego. W kantyczkach żurowieckich jest wzmianka o tym wielkim mężu:
"Któż nie przyzna, że pan Tryzna był pan świętobliwy", etc.
Otóż pan strukczaszy, prócz sumy zastawnej na Radziwiłłowskim Kołdyczowie, nic nie posiadał; zastawa była, jak może być najtańsza, i kto inny mógłby z niej wyjść na szerokie dziedzictwo; ale pana Tryzny pieniądz nie umiał się trzymać: Maciek zrobił, Maciek zjadł, a często nawet więcej zjadł, niż zrobił. Już to tam i moich parę tysięcy na tamten świat z sobą zaniósł, o które na ostatnim sądzie pewnie upominać się nie będę, bo jeślim nie zjadł z nim beczkę soli, to pewnie z pół antała z nim wypiłem jego własnego wina, nie rachując miodu. Że on nie miał prócz jedynaczki córki żadnego potomstwa, że na nim dom jego się kończył, a że panna z urodą i tak dobrego gniazda nie potrzebowała posagu, aby w dobrym małżeństwie się usadowić - jakoż później za bardzo możnego Witebszczanina Syrucia, starosty czuchłowskiego, wyszła - więc poniekąd był wymówionym nasz strukczaszy, że o przyszłość nie pamiętał. Pan Tryzna był ludzki, wesoły, ale czasami popędliwy. Otóż razu jednego w same żniwa książę wojewoda wileński, nie obwieściwszy jego, ale właśnie jak piorun wpadł z licznym myśliwstwem, aby spolować lasy kołdyczowskie. Pan Tryzna dawał rozporządzenia swoje podstarościu, by żniwiarzy naglić do roboty, i sam się w pole wybierał, gdy do niego wpadli dojeżdżacze księcia, wymawiając, by natychmiast obławę do lasu posłał; i że to byli ludzie prości i nieroztropni, jakoś tak cierpko dopominali się u niego, iż go w niecierpliwość wpędzili. Odmówił im ludzi, ofuknął ich i miał niby powiedzieć, wedle ich relacji, że tylko szaleni w czasie żniwa polują. Jak wrócili dojeżdżacze, a ich relacja zaczęła biec po szczeblach dworskich, a ciągle rość - ile że pan Mikuć, sekretarz księcia, miał żal do pana Tryzny z powodu, iż konkurując o jego córkę, w swoim domu nakarmił go arbuzem, więc dogadzając zemście udał go przed księciem. Książę tak to uczuł, że jak twierdzili mnie przytomni, przez kilka Zdrowaś Maria mowę mu było odjęło, a potem jak zaczął krzyczyć, to aż lasy kołdyczowskie zatrzęsły się, a w niepohamowanym popędzie rozkazał natychmiast odebrać posłuszeństwo gromady panu Tryznie i wypędzić go z majątku - co się natychmiast dopełniło, z nieludzkością, bo pan Tryzna, lękając się o skórę, uciekł z tym tylko, co miał na sobie. To jeszcze szczęście, że strukczaszyna z córką były wyjechały na odpust do Pińska, uczcić błogosławionego Boboli; zgoła, że piechotą gospodarz uszedł i aż w okolicy Pacynów się oparł, a stamtąd udał się wózkiem do Nowogródka, gdzie manifest zaniósł przed grodem a razem i pozew wydał po księciu o irytację kontraktu i ekspulsję.
Kiedy przyszło do sprawy, musiałem atentować od księcia i przed strukczaszym samym łzami się zalałem, błagając go, że tak powiem, aby mnie odpuścił, iż z obowiązku muszę o jego krzywdę się starać, bo znałem dobrze, że nasza sprawa była brzydka. Ale cóż? Czyj się chleb je, tego bronić trzeba. Jakoż pan strukczaszy nie miał mi to za złe i gdy się to wszystko skończyło, nie przestał mnie zaszczycać swoją przyjaźnią, a może i podwoił dla mnie szacunek, widząc, jak dla wywiązania się mojemu panu i dobroczyńcy z własnego przekonania czyniłem ofiarę. A i przekonaniu przecie umiałem zadośćuczynić, bo gdy przytomny byłem na konferencji poprzedzającej kroki prawne, odezwałem się przed wielmożnym Radziszewskim, chorążym staroduboskim, a generalnym księcia plenipotentem, że niewiele ufności mam w prawności naszej; jeno on mnie zaraz zwrócił na drogę mówiąc: "Waćpana rzecz atentować i bronić sprawy księcia i na to jesteś płatny, a nie, żeby przede mną ją krybrować" - i tym mnie zamknął gębę. Kiedy przyszło do sprawy, nam o to szło, aby ją wprowadzić do ziemstwa, a nie do grodu, bo gród jurysdykcją wojewody, który w nim przez swoich subdelegatów sądzi (przynajmniej tak jest w wielkiej części Litwy), a siakie takie nadzieje mogliśmy mieć w ziemstwie. Ale nie było sposobu wyrwać się od grodu, gdyż do niego poszły pozwy powodowe; a na koniec sprawa ekspulsyjna i uczynkowa w rzeczy samej właściwie do jurysdykcji grodzkiej należy. I tak lubom stawał na tym, że illacja podana już została z naszej strony do trybunału pro determinatione fori, nie zważając na to sąd grodzki kazał sprawę wprowadzić. Jam odstąpił, a pan strukczaszy zyskał na księciu Radziwille kondemnatę. Ale cóż? - Nieborak cieszył się kondemnatą, na bruku osadzony, a książę, jak zajął Kołdyczów, tak go trzymał. Na następnej kadencji, widząc, że nie ma sposobu utrzymać się w zaprzeczeniu forum, innego skoku próbowałem. Podałem obmowę na jednego z członków sądu (aby zerwać komplet), zadając mu, iż jest krewnym strony powodowej. Pokrewieństwo było dalekie, bo pan Kajetan Uzłowski, sędzia grodzki, miał za sobą Ancutównę, a nieboszczka krajczyna Tryznina, macocha strukczaszego, primo voto była za Ancutą. Jednak takowa obmowa zastanowiła sędziego Uzłowskiego, iż składając się zbytnią delikatnością, że ponieważ książę wojewoda w nim zaufania nie ma, a nie wypierając się zaszczytu takowej koligacji wstaje; a że już kompletu nie było, sprawa w non sunt poszła i kadencja spełzła na niczym. Było trochę krzyku za to na sędziego i strukczaszy mu na ustępie wymówił, że dlatego uchylił się, bo sędzina chce być na świętego Karola w Nieświeżu, aby córki produkować, gdzie jej być nie wypadało, gdyby mąż podpisał się na dekrecie przeciwko księciu. Mówiono także, że pan Leon Borowski w imieniu księcia ofiarował mu za to szubę rysią. Ale Bóg świadek, że to była obmowa.
Aż tu sejmik na pisarstwo ziemskie nadchodził, gdzie książę wedle zwyczaju swojego zjechał, tym więcej, że chciał utrzymać pana Michała Rejtena, co był Radziwiłłowskim z duszą i ciałem. Zjechał książę w trzydzieści pojazdów do klasztoru bernardyńskiego, którego był syndykiem, i całkowity swoim dworem zajął, oprócz kilku cel, w których jak mogli, zakonniki się ścisnęli. Sam książę stał w celi gwardiana, jako najobszerniejszej; ale w nocy w niej ledwo kotowi przecisnąć się można było, bo prócz księcia, pokotem obok księcia leżał pan Michał Rejten. Burgielski, szatny, ojciec Idzi, który był wielkim egzorcystą (a że książę złych duchów mocno się obawiał, wymówił sobie, aby on w celi koło niego spał), i do tego Nepta, ogromna wyżlica, faworyta księcia. Opowiadał nam pan Michał Rejten, że przez dziesięć dni, co trwał sejmik, oka nie zmrużył: takie okropne było chrapanie księcia, ojca Idziego i Nepty. A szlachta okoliczna, która za księciem piechotą przyszła, na dziedzińcu klasztornym spała, na którym kilkanaście stało fur z krupami, mąką, słoniną i gorzałką; ciągle kurzyły się kotły na dziedzińcu, a w rzeźni co dzień woły rżnięto; a książę (co na zdrowie mu) dwa razy obiadował na dzień: pierwszy ze szlachtą okoliczną na dziedzińcu z kotła zajadał krupnik i flaki, a potem w refektarzu z magnatami i obywatelami województwa, których u siebie częstował, albo u jakiego urzędnika, do którego się zaprosił.
Otóż to pan Michał, co by rad widział koniec interesu z Tryzną (bo szlachta taki na to krzyczała), a sam nie śmiał otwarcie z tym się księciu odezwać, podmówił ojca Idziego (którego książę, w łóżku leżąc, przed zaśnięciem co dzień wypytywał o czyśćcu, jakie tam są męki i jak z nich najskuteczniej się wywinąć, co mu ojciec Idzi, jak umiał, tłomaczył), aby mu bąknął, iżby dał się przekonać i był sprawiedliwym dla pana Tryzny. Jakoż się wziął do tego bernardyn i to było tak, jako mnie pan Burgielski, szatny, co do słowa opowiedział jako naoczny świadek.
Otóż po odbytych pacierzach, gdy się wszyscy pokładli i czas niejaki panowało milczenie, książę odezwał się:
- Ojcze Idzi, niech będzie pochwalony Jezus Chrystus!
- Czy nie słyszy wasze, jak moja Nepta warczy? Zapewne nieboszczyk Wołodkowicz mnie nawiedza. Na to pan Michał Rejten przeżegnawszy się:
- Co też się marzy waszej książęcej mości? Ludzie się szastają po korytarzu, a Nepta warczy; już zaraz ma być pan Wołodkowicz.
- Milczałbyś waść, panie kochanku! Że umiesz grać w francuskie karty, to już się masz za mędrka. Ja nie do waści mówię, ale do ojca Idziego. Ojcze Idzi, wszak prawda, że dusze z czyśćca wychodzą, aby krewnych i przyjaciół o ratunek prosić? Żeby temu przeczyć, trzeba być biskupem Massalskim albo Marcinem Lutrem.
- Tak jest, JO. książę! Bywa to, bywa.
- Słyszysz, panie Michale? Otóż to aż miło spać z teologiem, bo i oświeci, i uspokoi. Mój ojcze Idzi, zawsze nieboszczyk Wołodkowicz mnie w oczach stoi. Co to był za przyjaciel! Żebym go mógł wskrzesić, oddałbym wszystko, co mam. a sam do bernardynów bym wstąpił. To za życia nieboszczyka księcia pana najechałem był po pijanemu na pana Piotra Kotwiczą i dom mu podpaliłem. Na mnie pan Kotwicz namalował sto tysięcy pretensji i kazał mnie oświadczyć, że jeżeli mu nie wyliczę tej kwoty, to mnie zapozwie. Ja był goły, bo nieboszczyk pan był skąpy, a do tego tak groźny, że raz mnie kazał dać pięćdziesiąt batogów, chociaż już byłem miecznikiem litewskim i orderowym panem; a za taki zbytek, jakby się o tym dowiedział, toby mnie ubił. Co tu było robić? A mój Wołodkowicz dwa folwarki swoje własne zastawił i zagodził Kotwiczą (tu słychać było, jak książę zaszlochał). I czy to jeden raz za mnie się poświęcił? Kiedyś to mnie (pan Wołodkowicz jakby przeczuwał, że niedługo będziemy z sobą) powiedział: "Książę Karolu, ty dłużej ode mnie żyć będziesz; jak mnie przeżyjesz, pamiętaj o mojej duszy." Otóż kiedy partia, którą ten łotr w infule, ten hipokryta Massalski prowadził, zdradą i podstępem porwała Wołodkowicza i w trzy godzin potem jego rozstrzelała tu, w Nowogródku, gdzie tego samego wieczora przybyłem, ale za późno, przysiągłem pomścić jego krew na głowie waszego biskupa i ruszyłem do Wilna; byłbym mu sakrę zdjął na pierwszej sośnie za Wilnem; a potem pojechałbym do Rzymu przeprosić Ojca świętego i ofiarować mu pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Ale przybywszy do Wilna, we śnie mi się pierwszy raz pokazał Wołodkowicz, prosząc mnie za biskupem, i powiedział mi, że mu jeszcze gorzej będzie tam, jak biskupa powieszę. Ojcze Idzi, wszak prawda, że on dotąd w czyśćcu?
- JO. książę, a któż to przemknie sądy Boże? I sprawiedliwość, i miłosierdzie wielkie u Niego. To wiemy, że jak się dusza rozstanie z ciałem, to Bóg ją posyła wedle jej zasług do nieba, do czyśćca albo, uchowaj nas od tego Jego miłosierdzie! - do piekła.
- Jużci Wołodkowicz do piekła nie poszedł, panie kochanku! Daj Boże wam wszystkim zakonnikom być tak gorliwymi jak on katolikami. On za życia nieboszczyka pana trzech popów w Słuczczyźnie do unii nawrócił, a czwarty, uparty, pod batogami umarł. To było, nim ta przebrzydła konfederacja słucko-toruńska, by ją bies pokąsał, przywileje wytargowała dla dysydentów, za które ja, jako pierwszy senator prowincji litewskiej, Panu Bogu nie odpowiem, bo z bronią w ręku siedm lat temu bluźnierstwu się opierałem. Ale Panu Bogu tak się do czasu podobało: nie mieliśmy szczęścia. To, co ja, ojcze Idzi, za spoczynek duszy Wołodkowicza robiłem, to by wystarczyło, aby całkowity czyściec wypróżnić. Grzebałem na Mołdawie trupów z dżumy poległych, za jego duszę, a dzień jego śmierci co roku suszę. Wieś dałem dominikanom wołkowyskim, u których groby Wołodkowiczów; a co mesz, egzekwiów, jałmużn, lamp, to tego i pan Michał Rejten, choć wielki rachmistrz, nie doliczył! A jednak dusza jego nie przestaje mnie nawiedzać. Moja Nepta tak jego zna, że jak tylko się przybliża, zaraz się odzywa, jak na grubą zwierzynę, bo jej matkę od niego dostałem w dzień moich imienin. Ojcze Idzi, daj mnie ku temu radę, a ja za to wasz klasztor czerepicą gdańską pokryję.
- Niech Bóg odpłaci waszej książęcej mości uczynność jego dla nas; za przyczyną Najświętszej Panny i świętego Franciszka każdy dar dla Niego jest miłym; ale im większa ofiara, tym skuteczniejsza. Niech książę pan zrobi na intencję nieboszczyka jaką ofiarę z gniewu; na przykład: niech poda rękę takiemu, co go obraził, a tym uwolnisz duszę przyjaciela.
- Oto już do mnie waszeć mówisz językiem księdza Kantenbrynga, co całe życie u mnie za kiepskimi sprawami patronuje. Tamtego tygodnia najlepsza moja charcica, Wiatrówka, zdechła z łaski Grzesia, psiarza; kazałem go zabić w łańcuchach; po sprawiedliwemu warto było ze skóry go obedrzyć. A ksiądz Kantenbryng jak zaczął mnie prawić antyfony z ojców świętych, a straszyć, a prosić -a diabli mi nadali, że ktoś mnie wmówił, że on wielki teolog - a choć wyrzekłem: "Nie odpuszczę, jakem Radziwiłł", to tyle mi nadokuczał, że taki kazałem Grzesia wypuścić bez kary. Ale przynajmniej dobrze złajałem księdza Kantenbrynga; on by rad, żeby mnie we własnym domu bezkarnie rozbijali. To już i waszeć tą drogą zachodzisz? To już i bernardyni filutują jak jezuity? Tylko tego przed księdzem Kantenbryngiem nie wypaplaj: ale szczęście, że u mnie furdyga próżna i na nikogo się nie gniewam.
- Ja bym się odezwał z czymś przed waszą książęcą mością, ale nie śmiem.
- Mów śmiało, mów śmiało, ojcze Idzi; wszak to na swoim dziedzińcu i wióry biją, a ja u was na gościnie: mnie o waszą łaskę, nie wam o moją dbać, bo jak mnie wypędzicie z klasztoru, to gdzie ja się udam na nocleg?
- Kiedy mnie książę pan pozwala do siebie śmiałości, to niech wasza książęca mość sobie przypomni, czy kogo nie ukrzywdził.
- Ja, panie kochanku, nikogo nie ukrzywdził. Mnie wszyscy krzywdzą, a ja im dla miłości Boga odpuszczam. Ja, panie, jeszczem nikogo nie podrapał, chociaż mnie ta małpa wielkopolska, ten Kaszuba Sułkowski, nazywa w Warszawie niedźwiedziem litewskim; ale dam ja jemu, jak do Grodna na sejm przyjedzie, podrapię ja jego dobrze. Ale to waszeci, ojcze Idzi, nie należy, bo waszeć nie wielkopolski bernardyn. A w Litwie kogo ja podrapał? Ja pokorny jak dziecko, panie [kochanku]. Ksiądz Kantenbryng ciągle mnie z ambony wytyka, a przecie ja się na niego nie krzywię. A pan Leon Borowski mało mi figlów napłatał? A pan Jerzy Białopiotrowicz mało mi się worał w moje grunta? A pan filozof, co tu śpi, Michał Rejten, mało mi niedźwiedzi wybił w Nalibokach i bobrów wyłowił w Ła-chwie? A ja się nie odzywam, tylko przed Panem Bogiem zapłaczę. Na nikogo złości nie mam, na nikogo; mnie wszyscy krzywdzą, ja nikogo. Ojcze Idzi, coś chciałeś wystrzelić, aleś spudłował. Słuchaj, bernachu! Tobie się podobał mój pas, com go wczoraj miał na sobie; mówiłeś, że byłby taki z niego ornat, jakiego w Wilnie w zakrystii katedralnej nie ma; jeżeli mnie dokażesz, że mam na kogo gniew (ale w Litwie), to ci go dam; a jeżeli nie dokażesz, to pięćdziesiąt dyscyplin weźmiesz na intencję Wołodkowicza.
- Zgoda, książę panie! Pas będzie nasz, a ja taki dyscyplinować się będę na intencję nieboszczyka; tylko że ja się boję odezwać, bo nuż książę pan się obrazi?
- Mów śmiało, jakem Radziwiłł, będę milczał.
- Kiedy książę pan mnie tak ośmielasz, to powiem, że był zacny obywatel, który przed rokiem wiele nam świadczył. Bywało, fury z jego spichrza do klasztoru przychodzą, a teraz my musimy udzielać mu z jałmużn, boby z głodu umarł, a to dlatego, że książę pan wypędzić go kazał z zastawy i prawie w jednej koszuli do Nowogródka uciekł. Pozywa się z księciem, a kawałka chleba nie ma pan strukczaszy Tryzna.
Tu mu przerwał książę:
- Co ty się wtrącasz nie w swoją rzecz, klecho! Ja cały majątek stracę, a Tryznie nie daruję. On, okryty moimi dobrodziejstwy, on, co półdarmo Kołdyczów trzymał, odmówił mnie ludzi na obławę i jeszcze sług moich z błotem zmieszał i mnie głupcem nazwał' Albo ja, albo on z torbą pójdzie.
- Już on poszedł z torbą, książę panie. Ale niech wasza
książęca mość przypomni sobie, że co dzień mówisz pacierz, a tam stoi: "I odpuść nam nasze winy, jako my odpuszczamy naszym winowajcom."
- Otóż ja odtąd pacierza nie będę mówić, a taki nie odpuszczę.
- Ależ, książę...
- Cicho mnie zaraz! Poszedłbyś precz, bernachu, i nie wędź mi głowy!
Tu milczenie chwil kilka nastąpiło, aż dały się słyszeć kroki.
- Wszelki duch Pana Boga chwali! Co to jest? - odezwał się książę.
- To ja, JO. książę panie, wychodzę na rozkaz waszej książęcej mości; i to trepki moje, co słyszeć się dają.
- Proszę waszeci, panie kochanku, nie odchodź z celi, a śpi ze mną; bo jak do mnie przyjdzie Wołodkowicz, z żalu zachoruję bez ciebie, mój księże. Ja z tym heretykiem Michałem Rejtenem, co z upiorów żartuje, boję się sam na sam być w nocy, a Burgielski śpi jak zabity. Kładź się, ojcze Idzi, i nie gniewaj się. Żeby się przynajmniej Tryzna upokorzył? Ale taki nic z tego nie będzie.
Potem wedle relacji pana Burgielskiego nastąpiła cichość, a zaraz potem koncert zwykły księcia, ojca Idziego i Nepty. Ale pan Burgielski, co znał księcia na pamięć, a dobrze życzył panu strukczaszemu, i pan Michał Rejten już mieli dla niego dobrą nadzieję, tylko szło o to, aby pana Tryzny namówić, by jaki krok sam do księcia zrobił, co nam się nie zdawało łatwo; bo pan Tryzna, choć podupadły, znał siebie być magnatów koligatem i nie był skłonnym do naginania się.
Ale bardzo dobrze się nakartowało; bo nazajutrz po tej rozmowie, którą dopiero wspomniałem, a o której pana Tryznę pan Michał Rejten i podobno sam ojciec Idzi uprzedził, kiedy zagaił sejmik JW. Rdułtowski, chorąży nowogródzki (bo JW. Niezabitowski, podkomorzy, był zapozwany de malo gesto officio [o nierzetelność w pełnieniu swych funkcji] przez JW. wojewody Niesiołowskiego i będąc pod tak brzydkim procederem nie mógł urzędowania dopełniać), otóż po zagajeniu JO. chorąży zaprosił urzędników ziemskich, grodzkich, rycerstwo i szlachtę księstwa nowogródzkiego do obierania marszałka sejmikowego. Po całym kościele huknęły głosy:
- JO. księcia wojewody wileńskiego zapraszamy na marszałka!
- Zgoda! Zgoda! - zaczęła krzyczyć szlachta. Aż tu pan Kazimierz Haraburda przybliżył się do koła, prosząc o głos. Na dany mu głos odezwał się, iż on nadto czułby się szczęśliwym dodać swoję i przyjaciół swych afirmatywę, aby zaszczycić województwo tak godnym i ze wszelkich miar najświetniejszym i najcnotliwszym marszałkiem, jakim jest JO. książę wojewoda wileński, ale że jednak sumiennie nie może poświęcić prawa skłonnościom własnym: otóż że prawo wyraźnie mówi, że obywatel pod kondemnatą będący nie może urzędu żadnego sprawować, a zatem książę, będąc pod kondemnatą, marszałkiem być nie może.
Na to my wszyscy za przykładem pana Michała Rejtena dobyliśmy szable i bylibyśmy w puch rozbili partią pana wojewody nowogródzkiego, bo naszych było cztery razy więcej, ale pan Jerzy Białopiotrowicz, co był powszechnie szanowany i w obydwóch partiach miał wielkie znaczenie, temu zapobiegł. Uprosił, aby wszyscy do pochew powkładali szable, ażeby koło rozstrzygnęło zarzut pana Haraburdy, jako do niego interes należny. Zaczęliśmy więc wołać:
- Prosiemy pana Haraburdy o złożenie kondemnaty, jaką uzyskał na księciu wojewodzie! Na to on:
- Ja nie uzyskałem kondemnaty i tegom nie mówił; ale W. strukczaszy Tryzna w grodzie otrzymał nie jedną, ale dwie kondemnat.
Pan Michał Rejten, rozgniewany, odezwał się na to do pana Haraburdy:
- Waćpan z cudzą kondemnatą popisywać się nie masz prawa, a jeżeli ona do waćpana należy, złóż ustępstwo od W. Tryzny; a jeżeli go nie masz, choć na starość milczyć się naucz!
- Waćpan sam milcz, kiedy ci język nie świerzbi, a nie ucz rozumu tych, co i waćpanu ze swego udzielić by mogli. A JW. chorąży niech raczy zapytać W. Tryzny, czy chce się z kondemnatą na księciu wojewodzie wileńskim otrzymaną popisywać - i o to z mojego miejsca dopraszam się.
Tu zaczęliśmy wszyscy krzyczyć, że nikt nie ma prawa o to zapytywać wielmożnego Tryzny, bo on sam wie, co jemu należy, i potrafi o prawa swoje upomnieć się. Książę sam stał pomiędzy nami mocno poruszony i wąsa do góry zakręcał, aż tu W. Tryzna, który jako strukczaszy w kole zasiadał i milczał, powstał i z głosem drżącym, w którego dźwięku silny żal się okazywał, powiedział te słowa:
- Mam ci wprawdzie dwie kondemnat na JO. księciu wojewodzie wileńskim i oto one składam; krwawo czuję się być uciśnionym przez niego, ale jako obywatel niemniej obowiązany jestem moje prywatne uczucia ustąpić dobru publicznemu; przekonany będąc, że nie może być lepszego zdarzenia dla naszego województwa, jak żeby przewodnictwo naszego sejmiku poruczyć JO. księciu, który go do pomyślnego kresu doprowadzi, na boku zostawując moją krzywdę i mimo siebie puszczając, ile uciążliwych dla mnie przewłok z tego kroku wyniknąć może, oświadczam się, że JO. księcia wojewodę z otrzymanych nad nim kondemnat kwituję.
Książę wojewoda przybliżył się do koła i tak był rozczulony, że nie mógł powiedzieć, tylko:
- Ja, chociaż żal czuję do W. strukczaszego, ale ten krok jego dla mnie życzliwości i zaufania będę się starał odwdzięczyć.
A po całym kościele dały się słyszeć liczne, powtarzane okrzyki:
- Vivat książę wojewoda! Vivat Tryzna, strukczaszy nowogródzki!
A tak książę wojewoda został ogłoszony marszałkiem sejmiku, ale że już było koło pierwszej po południu, książę solwował sesją na ósmą z rana dnia jutrzejszego i na obiad się udał do JW. chorążego Rdułtowskiego, gdzie na dziedzińcu stoły na kilkaset osób były przygotowane. Był tam z nami i pan strukczaszy i przy kielichach zaczęto godzić księcia z Tryzną. Książę powiedział:
- Ja pana Józafata kocham; to krew, nie woda, panie kochanku; mego prapradziada Tryznianka rodzi. Oddaję Kołdyczów natychmiast, a o pretensje, jakie mieć może za irytacją kontraktu, niech przyjaciele rozsądzą. Ale mam żal do niego osobisty. On moich sług ofukał i mnie nazwał szalonym. My oboje szlachta, zatem niech nas szable rozprawią, i to natychmiast.
Na próżno się tłomaczył pan Tryzna, że tego nigdy nie mówił, a pan chorąży i pan sędzia Kowieński perswadowali: trzeba było koniecznie panu Tryznie zadośćuczynić woli księcia; i oba do szabel się wzięli przed obiadem w przytomności nas wszystkich. Książę jak natarł, od pierwszego zakładu klinga pana Tryzny pękła, tak silnie po niej uderzył książę wojewoda, a pan sędzia złożył pana Tryznę, rozbrojonego, swoją szablą. Książę odezwał się:
- Mam zupełną satysfakcją - i ucałował Tryznę. Przeglądał szable i powiedział:
- To szabla moja, bo ja ją krwią moją zdobył; przyznaj-że, panie Józafacie, że umiem się składać.
Potem dawaj pić na zgodę. Książę był w przecudnym humorze:
- Panie Michale, bądź spokojny o pisarią ziemską; ja sam jeden z moją batorówką całą partię Haraburdy rozpędzę.
Książę i pan Tryzna zapisali się na kompromis u pana Białopiotrowicza, iż odtąd my tylko sejmikiem byli zajęci.
Szlachta, ucieszona postępkiem księcia, nie mogła do siebie przyjść z radości. Tylko słychać było między nimi, jak rozprawiali:
- A co, nasz książę czy nie tęgi rębacz? Klingę jak masło przeciął. A przecie i pan Tryzna gracz; dwanaście świc łojowych od jednego zamachu kraje. Ale kto księciu naszemu da radę? - Już to trzeba wiedzieć, że pan Tryzna miał szablę turecką z miękkiego żelaza, bo się nie spodziewał, iżby trzeba mu się było bić, ale na tym źle nie wyszedł, bo go książę bardzo polubił, i bywało zawsze - kiedy go widział - to lubił go prześladować, że gdyby nie pan Ignacy Rewieński go złożył, byłby mu głowę odciął.
Po obiedzie wszyscy poszliśmy na dziedziniec bernardynów, gdzie lubo dobrze byliśmy pijani, de noviter reperta piliśmy. Już tam była mieszanina. Jaśnie wielmożni i okoliczna szlachta, magnaci i zaścianki byli brat za brat. Książę, napotkawszy jakiegoś szlachcica z obdartą czapką, zdjął mu ją, na swoją głowę włożył, a dał mu swoją aksamitną. Na to hasło wszyscyśmy zaczęli mieniąc sobie czapki, a pić, ale tak, że co momentu inną czapkę nosiliśmy. Potem książę, dobrze pijany, zaczął się rozbierać, besztając szlachtę z dobrego serca. I tak jednemu dał pas złoty, mówiąc: "Darujęć, durniu!" - drugiemu kontusz:
"Na, świnio!" - a temu szpinkę brylantową: "Trzymaj, ośle!" - a innemu żupan: "Weź, kpie!" - tak że został w hajdawerach amarantowych i w koszuli, na której wisiał ogromny szkaplerz; i tak siadł na wozie, na którym była ogromna beczka napełniona winem. On siadł na beczce, a wóz szlachta ciągnęła po ulicach Nowogródka. Wóz co kilkanaście kroków zatrzymywał się, a kto chciał, kielich lub garnek nastawiał, a książę czop od beczki odtykał i perorował, prosząc szlachtę, aby mu dopisała, żeby pana Michała Rejtena na pisarii utrzymać, a nie dać Radziwiłła na pastwę nieprzyjaciół jego:
- Panie kochanku - mówił - widzicie ten mój szkaplerz? To ja go w sukcesji mam po moich antenatach. Jeszcze go mój protoplasta, Lizdejko, nosił wprzód, nim rewokował Władysław Jagiełło. Sierotka z nim do Betleemu chodził. On wielki jest, bo w nim zaszyta unia Litwy z Koroną. Ja kocham Koronę, panie kochanku, ale nie ma, jak nasza Litwa. Ja i w Koronie mam kawałek ziemi, ale diabeł by tam siedział. Tam łatwiej o kuśnierza jak o dojeżdżacza. My tu niedźwiedzie bijem, a tam z rozjazdem na przepiórki polują. U koroniarzów susły, tu gruba zwierzyna. To, panie, jak zaczął mnie prześladować książę biskup wileński, szwagier pana wojewody nowogródzkiego, co tu usadził się na nas, aby nie pan Michał Rejten, ale pan Kazimierz Haraburda dekreta nam pisał, to już z rozpaczy chciałem się do Korony wynieść. I mnie tam intratne opactwo dawano, za to że piękne wiersze piszę. Już byłem osiadł na Rusi, ale kiedym zaczął się modlić Panu Jezusowi w Boremlu, On się do mnie odezwał: "Radziwille, wracaj do Litwy, bo tu nic nie wskórasz, tu szlachectwo śmierdzące. Ostende patrem patris to wielka filozofia u szlachty wołyńskiej i kijowskiej, nie tak jak u nas w Litwie, co od antenatów każdy na gruncie swoim siedzi (bo moja prababka była Litwinka). Wracaj tedy na Litwę i kłaniaj się szlachcie nowogródzkiej ode mnie. "A ja Mu na to upadłszy krzyżem o ziemię: "Panie! A jak ja mam powracać na Litwę, kiedy mnie Twój biskup prześladuje!" A On mnie:
"To nie mój biskup, to hultaj: ale on naprzeciw ciebie nic nie dokaże. Wracaj, Radziwille, do Litwy, a niech mnie diabli porwą, jeżeli ty nie będziesz Radziwiłłem po dawnemu, a on, jak był kpem, tak będzie kpem." Otóż, panie kochanku, ja, ośmielony takim przyrzeczeniem Pana i Boga mojego, do was wróciłem i Pan mój nadgrodził moją wiarę, bo ja nigdy nie wątpiłem o słowie przez Niego danym; a moje wiersze odstąpiłem księdzu Naruszewiczowi, bo choć on był podupadły, ale Radziwiłłowski krewny, i on za moje wiersze dostał biskupstwo smoleńskie.
A tu szlachta jak zaczęła się gromadzić, to nie tylko nasza, ale i partii przeciwnej, nawet zaścianki, co Worończy tykają, tak że już można było widzieć, że nazajutrz ani się odezwą przeciw nam, i że na darmo ekspensa senatorów nowogródzkich poszły.
Do dziesiątej w nocy asystowaliśmy księciu, pijąc, tańcując po ulicach i śpiewając, ale tak, że obywatele partii wojewody nowogródzkiego bali się, by ich nie podpalono. Ale wszystko się odbyło porządnie i nikomu gwałtu nie robiono. A odprowadziliśmy księcia, zawsze na beczce, ale już próżnej, aż do klasztoru, gdzie on jeszcze na dziedzińcu dokazywał i stanąwszy przy studni, zrzucił hajdawery i koszulę i tam kazał się zlać wodą. Czym się wytrzyźwił od razu i poszedł do celi, gdzie podkurek zjadłszy i z ojcem Idzim pacierze odmówiwszy, spać się położył, pamiętny, że mu na ósmą z rana trzeba być w kościele dla zagajenia sejmiku.
O samej ósmej nazajutrz zebraliśmy się w kościele, gdzie książę, przybywszy, zaprosiwszy wszystkich urzędników ziemskich i grodzkich do koła, zagaił sejmik tymi słowy:
- JJOO. JJWW, i WW. nasi wielce mościwi panowie i kochani bracia! Z rozkazu waszego objąwszy przewodnictwo wasze w sejmikowaniu w celu wybrania pisarza ziemskiego, mam honor was uwiadomić, że na kandydatów dwóch obywatelów naszego województwa się podali:
jeden - JPan Michał Rejten, niegdyś wasz deputat na trybunał wileński i szambelan JK. Mości, drugi - JPan Kazimierz Haraburda, starosta wiladymowski. Zatem, panowie bracia, raczcie oświadczyć, którego z ich dwóch życzycie sobie na pisarza ziemskiego.
- Pana Michała Rejtena prosiemy! - odezwali się Odyńcowie, Siemieradzcy, Hacińscy i Mickiewicze. - Zgoda! Zgoda! - odpowiedzieli szlachta z zaścianków. - Pana Rejtena prosiemy!
- Nie ma zgody! - krzyknęli Jeśmany, Czeczoty, Słuszkowie, ale głosy były słabsze nierównie. Nikt z naszych szabli nie dobył, bo książę wszystkich nas zaklął, żeby żaden do gwałtu nie dawał pobudki, chcąc swoje urzędowanie odbyć w największym porządku. Książę wojewoda powstawszy powiedział:
- Bywał tu zwyczaj w naszym województwie, że unanimitate wszystko się odbywało, ale nemini vox non est deneganda: zatem zapraszam panów braci do wetowania.
Szlachta zaczęła głosować, ale ledwo parę godzin minęło, już aż nadto był pewny pan Haraburda, że ani podobieństwa nie było się utrzymać: wszystkie zaścianki go zawiedli; więc, żeby jakoś nie objawić słabość swojej partii, przybliżył się do koła, zabrał głos, w którym oświadczył, iż nie chcąc być na przeszkodzie panu Michałowi Rejtenowi, od kandydacji odstępuje. I zaraz wyszedł z kościoła i wyjechał na wieś, mocno zgryziony i nie bez wielkiego żalu na JW. wojewodę nowogródzkiego, iż jego zaryzykował. Ale wkrótce potem tenże wojewoda instrumentował go sędzią grodzkim nowogródzkim - lepszy rydz jak nic - i tym go jakoś ukoił, a pan Michał został pisarzem ziemskim.
Jeszcze sześć dni trwał niby sejmik, ale w istocie hulanka. Jednak i te hulanki nie były bez pożytku: więcej albowiem trzydziestu spraw, za namową szczególnie księcia wojewody wileńskiego, poszły pod sąd kompromisarski; a były niektóre bardzo zawzięte. Większej połowy spraw superarbitrem był pan Jerzy Białopiotrowicz, któren był istotnym pacyfikatorem województwa.