XLV
Wostatni dnje Remusa.

Grob sę zamknął nad starą Julką a z nją na mojich nodzejach. Smętk dobeł na Łisce i zabroł v ręce vłodzę nad naszim ludem. Mój grzech na modrich vodach Vdzidzkjich zabroł mje moc cudu. Ale jesz cos jinszigo mje tam nje dostovało, wo czimem nje vjedzoł.

Z tegom sobje zdovoł spravę, kjedem, sedzącë v moji jizdebce pod dachem v Lipnje, pozeroł na dużi ladunk tovaróv, z chternimi jô so wudboł tero jisc na długji vanożenjé po Kaszubach.

— Ale cuż będze dalij? — pitoł jem sebje. — Czeż Smętk mô rządzec vjecznje v naszich dzejach, a lud kaszubskji mô gjinąc jak smjeg, chturen taje? Czeż lud nasz mô sę cofac jaż do bromë Smjercë i wostavjic po sobje le zapadlé zomkovjiska i mogjiłë, jak morze wustępującë wostovjô po sobje muł, skarupë i muszle?

Serce mje sę chcało pęknąc i chęc do żëcô mje wodeszła. Bełbem sobje v nen czas wodebroł żëcé bez pokusicela, kjejbem nje beł sę bojoł wobrazëc Boga na njebje, chturen Som je panem zëcô ludzkjigo.

Vjedni takji chvjilë zvątpjenjô wuzdrzołjô przez wokjenko naprocem pjękną głovę moji pjerszi krolevjonkji ze zomkovjiska v lese za woknami pałacu po drugji stronje drogji. Kanęła wona na jedno wuderzenjé serca, ale wod ji vjidzenjô povstoł mje przed woczami mój dzecinni vjek i sen zpod korunovani jarzębjinë. I przëszło mje do głovë:

— Kjej v tobje zapoleła moc Boskô volę vëbavjenjô zaklętigo zomku, czimuż ta sama moc nji mô ji zapolic v 1njannovłosich głovkach tich, co jesz dzecinnimi nożkoma bjegają po svjece?

Ta meslô dodała mje nodzeji i mocë, żebe strzimac dalij to żëcé jaż do kuńca, jakji svjętô volô Boskô mje mjała namjenjoné.

Szedłjem tede v svjat i vozeł ksążkji i bjałkovskji drobjozg wod mjasta do mjasta, wode vsë do vsé. A wob drogę zazeroł jem dzecom pod czuprinë v modri uwoczë, cze v njich nje wuzdrzę skrë Ormuzdovi. Bivało też, że mój duch mje kozoł zapitac tich małich:

— A chcołbe të vëbavjic zaklęti zomk?

— A chcołbe të przenjesc krolevjonkę przez głęboką vodę?

Ale dzecë, wucekalë wode mje na dravoka, bo sę mje bojałë. Starszi jim mjelë povjedzané, że Remus błądzi. A kjej jich chcelë wuspokojic strachem, tej jim zveklë movjic:

— Pożdejle! Przińdze Remus i veznje vas v mjech! Le roz jeden të, dlo chternigo jô pjiszę moje przigodë, dzeckjem bivszë, wodpovjedzołjes na moje pitanjé:

— Chcę!

Nje vjesz som, jak vjelgą pocechę vlołjes mje v nen czas v bjedné zvątpjałé serce. Bo dorosłim moje słovo beło jak granjé vjatru v suchich vjetvjach a namavjac jô jich nje smjoł, bo vjerziłë, że błądzę.

— Njechże ksążka do njich przemovji — rzekł jem do sebje kjej movë moji anji słuchac nje chcą!

Ale takjich ksążk, jakjich jôdlo njich pragnął, v ksęgarnjach nje beło. Dlotegojô vzął i napjisoł svoje żëcé, żebe skra Ormuzdovô sę na tich kartach przechovała, jak v zasepanim wognjisku, dlo cebje i tich, chterni takji skrë chovją v duszë.

Jezdem wudbë, że żëcé ludzkji jidze vkrąg. Zkąd vińdzesz porene dzecinnąnogą, tam sę vrocisz na vjeczor, podparłi kjijemvędrovnim... Chiże po ni spravje na Łisce lata zaczęłë mje mijac, a jô jich mijanjé poznovoł, le po durach v mojim vampsu, tim samim, v chternim jô przeżeł moje novjększé szczescé na Vdzidzkjich vodach i straszni wupodk na Łisce. Bom so wudboł nje zeblec tego vampsa jaż do trumë, bo to mundur, v chternim jô valczeł moję noczęższą valkę.

Jak modrô krosa mojigo vampsa bladła wod deszczu i słuńca, tak lata mazałë v moji pamjęcë dovné chvjile njedole i szczescô. Ale z początku nji mogł jem minąc stari, vesokji chojnë pod Lizokami, żebe mje żol nje scesnął serca za mojim vjesołim tovarzeszem Trąbą. Kjej jem z daleka z poza lasóv wuzdrzoł vesoką Bożąmękę na Zoborach, krev mje gorącim varem spłivała do serca. Jô vjedzoł, że tam matka — krolevjonka jezora — chovała potomka z rodu stolimóv — mojigo sena — na vojnę i bolenjé serca, bo jinszé przeznaczenjé rodovji stolimóv kvjitnąc nji może. Ale jô tam wobchodzeł z daleka, bo njico mje nje dozvolało dac pojigji bjednimu sercu.

Roz jô zabłądzeł nocą v lasach. Kjej jem vëszedł z lasa v komudnim vjidze napole nalozł jem sę pod trzema chojnami. Jedna stojała krzevô, jakbe chcała wucekac a nji mogła, a dvjeprosté. Ta krzevô mjała czubk jak mjotłę, jedna z tich prostich korunę jak kopjicę sana. Ta trzecô mjała jakbe szadą czuprinę gorą a pospode kozą brodę. Wudało to tak, jakbe trzë wukozkji na njeludnim molu sejmovałë. Ale mje na ten vjidok stanął przed woczoma mój żivot przed długjimi latami na Pustkovju. Ko to beł nen mol, chturen Mjichoł njeboszczik i naszi ludze na pustkovju zvelë studnją.

Tede jô sodł pod tirni chojnami i żdoł rena. A słonuszko vëchodzącé nad lasem wotmikało przede mną pjerszi kartë mojigo żëcô, jak sę wotmikają po długjich latach zapisané kartë zaboczoni ksążki z wobrozkaini i bojkami.

Tam v dole vëzeroł ze za gorë dach pustkovjô. Dalij szkleło sę jezoro a za njim czorni stojoł las. Tam v pravo szło pole pod bor, v chternim płinęła rzeka. Na nji splinęłë do mje ne bjołi kołpje. Za rzeką stoji zomkovjisko. Vedle njego vjedze starodovnô droga, zaboczonô przez dziseszich ludzi i chronjonô strachem, chterną ma z Mjichalem vërąbjilë dlo wostatni jazdë pana Jozva na smętorz v Lipnje. Cze tam też jesz nad jezorem stojała na dzekô jabłonka, chterna patrzeła na moję pjerszą bjitvę z Golijatem? Gvesno brzidem ju zarosł v lese nen mol, na chternim mje dobrô Marta zavjeseła szkaplerz na szeję i z płaczem wostała slode. Jak długo to beło, żem nji mogł zaboczëc krevavjąci sę przez zelenjiznę czervjoni stążkjiv ji vłosach, kjej jem mjedze nją i sobą wostavjił płenącą vodę ? Długji chvjilejô tam sedzoł skarnjev rękach wukreté, a spomnjenjô szlë ku mje, jak karno skorcóv woblotô jesinją jarzębjinę v polu. Przëszedł mje na woczë mój pon ze szligą leszczenovą nade mną stojąci, be mje vëdzelëc karę, pjes mój Gnjota, spjevanjé Mjichała v checzë, jak grzib stari sedząci v sadze, trąbjenjé jego rogu na zbłądzonigo i most, z chternigo mje strąceł v zemną vodę, be mje vëlekovac wod żołti choroscë. I gozdz v chlevje, chternim Złi Duch mje kuseł, jażem go sekjerą vbjił v scanę. I to zeloné wokjenko nad moją leżą, chdze jô moję pjerszą ksążkę czetoł Lizë i Gnjadimu i v zelonim vjidze wuzdrzoł krolevjonkę, chterni mova beła wodjętô, be nji mogła przëvołac retunku.

Kjej jem ręce wodjąl wod woczu, vjidzoł jem, jak dvu knopjikóv gnało dobetk na pastvjisko. Podeszlë ku mje i patrzilë na mje czekavimi woczoma. A mje beło, jakbe z woczu jednigo z njich patrzeła na mje Marta, jak no wona mje wobjod przënjesła na pole, kjej mje gbur tak srodze vëkoroł. Ale kjej jô dzecom kjivoł, tej vzęlë wucekac. Bo dzecë mje sę bojałë.

Ale jô wostoł, jakbe mje njico zatrzimało i zdrzoł dalij na ten pustkovjovi svjat. To won beł ten som, le tak małi mje sę tero zdovoł, kjej za dzecka beł mje dużim svjatem. Za chvjilę naszła bjałka a jô poznoł że to Marta. Tak jô vstoł i szedł ji naprocem. Dvaji knopjicë trzimelë sę ji szertucha. — Nje bójta sę! — rzekła wona do njich. — To je Remus, co jak va rosł tu na tim pustkovju. Nje povjadałam jô vama tile razi, jak won, małi bivszë jak va, dobeł na Golijace?

Tej dała mje rękę. A ma sobje zdrzała v woczë, ale nje vjedzała, co povjedzec. Bo mjedze nama stojała długô droga żecô, a ma na ji dvuch procemnich kuńcach. Rękę podac sobje mogłasma, ale dusze stojałë daleko wod sebje.

 — Remus! — rzekła wona. — Z tich, cos të znoł na pustkovju, żije le pon i panji. Krom njich jô i mój chłop Morcin. Ale tobje sę jesz słuchô zopjisem stari zegar z czeladni. Marcijanna przed smjercą zleceła, be go tobje dac. Ale won z ji smjercą woprzestoł chodzec. Jô cë go przenjesę, żeli chcesz.

— Przenjesë mje go, Marto! Jô go postavję v moji jizdebce, żebe dalij połikoł czas i mje przëboczeł lata na pustkovju. Chto vje, cze wone nje bełë krom vszeskjigo noszczeslevszé v mojim żëcu!

Zegar ten tero vjisi v moji jizdebce i połikô czas zaredzevjałą gordzelą, jak dovnji. Ale z njim przenjosł jem so chorosc, chterna mje na długji tidzenje polożeła na łożko, jakbe mscëc sę chcoł za to, żem przez te długji lata wo njego nje dboł. Pozeroł na mje, jak dovnji na pustkovju, a pokąd jô leżoł v gorączce, wopovjodoł mje dovné moje dzeje na pustkovju.

Po długjich tidzenjach wustąpjiła gorączka. Panji z naprocem pamjętała wo mje i posełała mocnjącé jedzenjé. Przëszedł dzeń, chdzem vstoł i zaczął chodzec po vsë.

Z jedni stronë budinku, v chternim mjeszkô szkolni, je gołi plac, chturen mjoł do rzekji wurzmę długą, leżącą do słuńca. Na ti wurzmje zabovjałë sę dzecë ze vsë. Leżało też tam vjele dużich korczi, vëkopanich przez bjednich ludzi wob zemę v lese, kjej jinszi robotë nje beło. Wob lato wonji na potrzebę je rąbjilë. Mjedze timi korczami zabovjałë sę dzeceska v zchovanigo i v zbłądzonigo, jak jim fantazejô dzecinnô do głovë njesła.

Tam i jô po moji choroscë vëgrzevoł sę na słuńcu. A dzecë — jak no dzece — pomału przëvekłë do mje i nje wucekałë. Ku reszce navetk wobsodivałë vkoł mje na wurzmje jak rój, bo jô jim wopovjodol bojkji.

I doznoł jem sę tede, a serce mje sę redovało, że dzecë moję godką rozumjeją, pokąd jô ze starszimi żodną mjarą sę nji mogł dogadac. Tak jo nim dzeckom wopovjodoł wo krolevjonce, chterną smok strzeże na vesokji vjeżë. Pjęknô wona i njeszczestlevô, ale ji godkji njicht nje rozumje, anji lud anji ricerze. Dlotego ji vëbavjic nji mogą Tej jô povjodoł wo zaklętim zomku godkę, zomku, chternigo strzegą trzë straszlevé wukozkji: Trud i Strach i Njevorto. Bjednimu pasturkovji wukoże sę krolevjonka tego zomku roz jeden na sto lôt i prosi, be ję przenjosł przez rzekę i przez ne straszedła. A kjej będze mjoł ducha i sełę, tej vëbavji zomk i będze krolem przë krolevjonce... Rosł na pustkovju za lasami pasturk małi, bjedni i bosi, i jimu sę krolevjonka wukozała. Won sę nje bojoł nich trzech straszedeł, ale ji jednak nje przenjosł, bo mu nje dostovało... Czeguż to?... VJARË.

Jak wod łiskavjice, tak sę mje tero v duszë rozvjidnjało przë tim wopovjodanju dzecom:

— Vjarë! Chterna jak bliza morskô scigô wokrętë v brozdë morskjich dróg, chterna jak pałąg trzimô gromadę i duchom daje moc nad całami. To beło to, co v nen dzeń straszni na Łisce Julka mje kozała mjec, czego mje dac nji mogła sama.

Ale ti vjarë v svoję moc i v svjętą spravę, ti jô nji mjoł ju jako małi pasturk pod wukorunovaną jarzębjiną. Dlotego jô przegrol spravę, a dobeł Smętk.

Ale dzecë, kjej jô sę namiszloł i patrzeł v svoję duszę, budzełë mje vołającë:

— Remus! Povjadej dalij!

 Ale jô sę vzął i szedł do dom, bo mje vjelgô njemoc zmogła, kjej jem dobeł tę provdę.

 

*      *      *

Na ti provdze dobeti skuńczełë sę pamjątkji, napjisané przez Remusa. Tak jem sę beł zaczetoł, żem nje postrzegł, jak noc mje przeszła na czetanju i vdarzëc sobjem nji mogł, kjede szkolni mje postavjił vjidna stole. Kjedem skuńczeł czetanjé, ludze vstojelë do robotë, a stari szkolni vëszedł i zgaseł vjid lampë, chturen sę kłoceł z dzennim vjidem. Vezdrzoł na mje i rzekł:

— Chcece vjedzec, jaksę skuńczeła valka Remusovô ze Smętkjem? Pojce na smętorz a wob drogę vom povjem:

— Wusodł Remus na drugji dzeń po dobëcu svoji provdë mjedze dzeckami na wurzmje, rod, że go lubją i słuchają. Gorąci zeszedł dzeń, jakbe grzemot i burzô jesz nadińsc mjałë. Jak won tam sedzoł, raptem drogą vedle wurzmë kanął voz v porę zbetnich konji zaprzęgłi i dudnjąc po vësuszoni glinjanni drodze jachoł v pole. Sedzoł v njim pon Czernjik, jadąci v jakjis spravje najedno z naszich pustkovji. Cze wod trzęsenjô voza cze też z jinszi prziczinë ruszeł sę jeden z dużich korczi na zberku wurzmë i jął sę kulac prosto na bavjącé sę dzecka. Remus, vjidzącë njebezpjek, zastavjił sę całim całem korczovji, ale wosłabłi choroscą, mogł go le strzimac v ten sposob, że sę doł nim przëdusëc, be wuchronjic dzecë. Na krzik dzeci zbjeglë sę ludze, vëcignęlë Remusa z pod korcza, krevją plującigo i ze złomanimi żebrami. Ledvje ksądz zdołoł zańsc, be mu wudzelëc wostatnich svjętich Sakramańtóv. Nje minęła godzena a Remus nje żeł. Ale ledvje vëszedł ksądz wod njego, doł sę czuc przë svjecącim słuńcu krotkji, ale mocni grzemot. Ludze patrzilë po njebje i pokozivelë małą chmurkę za vsą, z chterni gvesno pjorun wuderzeł. Nje trvało długo a ten som voz, chturen poruszeł korczem i beł przicziną smjercë Remusa, v konje jak szoloni przënekoł do vsë. V njim leżoł czorni jak smoła, zastrzeloni pjorunem z jasnigo njeba, pon Czernjik. Dzevovelë sę vszescë, że anji konjom anji voznjikovji njick sę nje stało.

Dzivné są drogji i sądë Boskji!

Wob ten czas ma stanęła na smętorzu. Krziż stojoł na vëstrojonim kvjotkami grobje z napjisem:

Remus, ricerz kaszubskji

— Ten krziż postavjiła panji Zobór — rzekł szkolni. —Wona też z chłopokjem przë boku dbaje wo grob i przëchodzi modlic sę na njim. Ta, chterną żenjic zmuszilë podstępem gburzë za radą Czernjika, Trąbjinô wumarła v trzecą roczezną smjercë svojigo chłopa. Dzis spomjec gburom wo tim, to jim vstid. Bo po smjercë Remusa jednak jednimu i drugjimu do głovë przëszło, że ten njeboszczik beł czims vjęcij njiż za co go mjelë, i że nje won błądzeł, le jich rozumk beł za letkji, be tę vjelgą duszą rozumjec.

Takji beło żëcé i takjich przigód doznoł, njepoznani za dnji żëcô, Remus.