XXXVII

Wu wostatnigo Kaszubë v Pomorsce. 
Malorz cze też Czernjik?

 

Długjimi domovnjikami provadzeł naju służka do svojigo pana. Ku reszce wodemknął vesokji dvjerze, vpusceł nas, vstąpjił za nami, stanął, jak żołnjerz na varce i rzekł.

— Panje! Tu wonji są!

Pon sedzoł na vesokjim krzasle. Bjołô broda jimu pjerse przëkrivała, a jak jem sę jimu przëzdrzoł tero dobrze, vëglądoł won barzo vjekovi. Vstoł, jak nas wuzdrzoł, doł ręką znak służce, chturen vëszedł i rzekł:

— Vjitejtaż Kaszubji! Czuł jem, że moji ludze vama psotę robjilë. Vszetkjimu vjinjen ten vjisus Derda, chternigo va tak polubjita, jak jô, żeli sę z njim bliżij zkamrocita: Meszlę, że mu ten żort vëboczita, bo je to dobri Kaszuba, a co vjęcij, pjisorz i poeta kaszubskji.

I podoł nom rękę i pitoł:

— A tero povjedzta: zkąd vaju Pon Bog provadzi? Jakji vasze mjona i jakjim sposobem va sę jaż tu, tak daleko, zapusceła?

Na to wodrzekł Trąba.

—  Panje! Vszetkjtmu vjinjen ten mój druch Remus. Vjedno jimu po głovje szemarzi vëbavjenjé zapadłich zomkóv. A mje won rzekł, że chce zvjedzëc godkji kaszubskji wostatné granjice. Nje chcoł jem go samigo puscëc, że won to mô wod wurodzenjô skażoną godkę, a po njemjecku godac nje potrafji. Jakużbe sę tu domovjił wo kavałk chleba?

Pon na mje vezdrzoł z wuvogą i rzekł:

— A z jakjich va stron, bracô?

Tak Trąba jął mu vszetko wopovjadac dokumantnje, a kjej skuńczeł wo naszich wosobach i wo Lipnje i wo pustkovju Zobłockjigo, tej rzekł:

—Panje! Vërzasł jein sę srodze, jakżesce wob drogę mje rzeklë, żebe tak naju v butelkach ze szperetusem zapropkovac. Ale gorżij jem sę wurzasł nigo morusa, bom beł poprovdze wudbë, że to djobeł z pjekła. Ko volołbem rovnak sedzec zapropkovani v butlë szperetusu, njiże dostac sę v pazurë Złego. Ze strachu mje jesz serce bjije.

— No, to sę zmocnji tim dobrim trunkjem! Nalij sobje z ti butelkji duńskjigo jeden kjeliszk i vjęcij  — kuli żadno. Tvój tovarzesz bodej nje pjije, bo bem go też przëroczeł.

— Jô za njego vëpjiję, panje, żebe vas nje wobrazëc. V jego latach jô też jesz nji mjoł bjałkji i njepotrzebno mje beło vëpjic na dzirżkosc. Njechże vëpjiję i dva, panje, bo vrocom sę z pjekła i mom duszę na reminju.

Pon sę smjoł:

— Vëboczë, że jô pjic nje będę. Jô jem gvesno vjele starszi njiże të, a moja głova njestrzimje mocnigo trunku Ale rzeczë mje: Tvój tovarzesz chce vëbavjic zapadli zomk i chce vjidzec wostatné granjice godkji kaszubskji?

 —Tak won so wudboł, panje! Zkąd mu do głovë strzeleło, Bog to vje! Dosc jem so gębë napsuł, żebe mu to vëbjic z głovë.

Pon na te słova dzivno na mje pozeroł całą chvjilę. Tej, jakbe mu jinszé mesle przëszłë, povjedzoł tak:

— Dzivno vama będze, żc jô, pon tile vsi vkoł na Pomorsce, roczę do sebje vaju bjednich vanogóv. Rod bem to vom vëłożeł: Boczta tede: Chdzes daleko v kraju Ruskóv są takji borë, przez chterne wod novju ksężeca do novju pjechti nje przevandrujesz. A chocbe cę nogji przenjosłë dzirżkjim marszem, dzekji zvjerze cę wusmjerca, skorno nji mosz nanjich sposobu. Tam żije rod vjelgjich rogatich zvjerząt, zvanich żubroma, zvjerząt, chterne vszędze jindze ju wod set lôt vëmarłë, bo naszłë jicli jinszé zvjerzęta, a ludze jich do negji vëtępjilë. Boczta: Strzod ludzi nad tim morzem bołtickjim ma Kaszubji jesma timi żubroma, a v tich stronach jô, pon Młotk na Sorbsku, jezdem wostatnim Kaszubą...

Të, chternigo tvój tovarzesz zovje Remusem, chcesz duńsc do wostatnich granjic movë kaszubskji?

Żeli pudzesz na zochod słuńca ku Łebje, wuczujesz jesz rebackji norod movjąci godką naszą. Jesz v Głovczecach pastor starim ludzoin pravji co njedzelę kozanjé kaszubskji abo jak më tu rzeczemë: słovjińskji. Navetk jesz dalij rebocë starszi nad jezorem Garneńskjim po naszimu godają. AIe to są rzoze słuńca, chterne za chvjilę zgasną. Młodi ju nje rozumjeją godkji starszich, a ze starszimi pudze wona do grobu...

Va tam za Żarnovską vodą żijeta jeszcze, ale i vaju godzena ju vëbjiła. Va żijeta, choc vaju możni panovje vëmerlë a v jich mole veszlë Njemce, bo tesące sposobnich gburóv trzimają rzecz vaszą. A gbur to mur! Ale tu wu naju sa le vjelgji panovje i bjedni lud rebackji. Lud ten sę rozsepje, jak wostatni pon wumrze, a tim jô jezdem. I dlotego jô rzekł, że jô wostatni Kaszuba...

Czująci taka godkę tego wostatnigo pana kaszubskjigo, wuczułjem czężor na pjersach nje do strzimanjô. Bełbem v ti chvjilë voloł stojec przed sądem pjekjelnim, njiże czuc zvątpjałé słova tego wostatnigo Kaszubë.

Sedzałasma chvjilę cecho, tej pon raptem vstoł i rzekł:

— Pokożę vom, co vas ceszëc będze.

I wodemknął dvjerze do dużi dvornjice, a jô stanął pełen zdzevjenjô. Bo pod scanami stojałë całi rzędë skrziń kaszubskjich, v bestri kvjotkji malovanich. Nad njimi na scanach vjisalë ruchna bjałk i całi sznurë czepkóv szklącich srebrem i złotem, na podstavje rozvjeszonich po scanach dębovich chustk. Dalij vjisałë tam vszelkji wobleczenjô mężkji, gburskji jak i rebackji, vjosła, sece. Na podłodze stojałë starodovni pługji i norzędze vszelkji, chternim nasz lud żivot svój dobivô v czężkji procë. Na policach vkoł v bestrich krosach szklełë sę gronkji, miskji, zbanë: takji chterne nasz svojskji zdun vërobjô i takji, chterne wokrętnjikji z przëmorskjich vsóv poprzëvozilë z dalekjich krajóv.

— Ala! — dzevovoł sę Trąba. — Cużbe rzeklë naszi ludze z Lipna, kjejbe vjidzełë v dvornjicë takjigo vjelgjigo pana v takjim wuvożanju svoje bjedni togle!

— Nje wone bjedné, ale va bjedni, że nji mota v poczestnoscë tego, co vasze. Ve vas też, jak v dozdrzenjałim jabku, roboczk smjercë toczi, bo norodovji, chturen svoją movą, svojim wobeczajem i sprzętem gardzi, timu z woczu smjerc patrzi.

Zavstidzeł sę Trąba, a pon szedł dalij i wodemknął dvjerze do drugji, jesz vjększi, dvornjice. Tam czężkji sukjanné zasłonë na vjelgjich, jak v koscele, woknach le komudni vjid przepuszczałë. Ale pon scignjęcim sznura zasłonë wodemknął, a jô tero wuzdrzoł v pełnim vjidze długji i vesokji scanë, pełne portretóv i sprzętu vojarskjigo. Vjisalë tam szczitë, szołmë, pikji, sekjerë, mjecze, strzelbë, mundurë. Mjedze njimi v rovni dalekoscë jedni wod drugjich zdrzałë na nas z rzędu wobrazóv postacije v wobleczenjach krolevskich z pańskjimi i busznimi woczoma. Jedni trzimelë berła v rękach,drugji mjecze.

Pon sę wobroceł do mje, pokozoł na rząd portretóv i pitoł:

—  A vjesz të, chto to z tich portreróv na nas patrzi?

Ale jô tcgo nje vjedzoł. 

A pon rzekł:

— Ko të, żelim tvojigo tovarzesza dobrze rozumjoł, jesz vjerzisz v svój lud i wodvjedzosz jego wostatné granjice i chccsz vëbavjic zapadłi zomk. A jednak nje vjesz, czije to vizerunkji na tich scanach. A cuż wodpovjedzą ti, co po zemji chodzą le jak mrovkji z jediną starą wo jedzenjé i vigodę... Boczë: Ti, co długą regą z tich scan na cebje patrzą, to są naszi ksążęta kaszubskji. Mosz jich tu vszeskjich: wod Vartisłava począvszë, chturen v gromadze ze svjętim Otonem i krolem polskjim Bolesłavem wochrzceł zemję naszą vkoł Wodrë jaż po Łebę, jaż do wostatnigo Bogusłava Czternostigo, chturen wumarł v roku pańskjim l637. Z drugjigo kuńca mosz vaszich gduńskjich ksążąt wod Svjętobora jaż do wostatnigo Mestvjina. Prędzij wonji vëmerlë, njiże ti ze Szczecena, ale mocnji zbudovelë fudamańtë svojigo norodu. Zdrzë na tego v liszcząci zbroji: to Svjętopołk Vjelgji. Szesc set lôt wubjegło do vjecznoscë, jak go pochovelë v Wolivje, a va tam jesz żijeta przez jego mjecz i procę. Vjelgjigo rozumu beł jego sin Mestvjin. Z njim, co provda, vëmarł rod, ale won zrobjił to, czimu Smętk przeszkodzeł wu ksążąt szczecińskjich: złączeł sę na vjekji z Polską. Vjidzisz, kjejbe ta Polskô jesz beła svobodnim krajem, gvesno bem sę nje nazevoł wostatnim Kaszubą. Bo wona be jinaczi nji mogła, jak retovac nas, svojich nobliższich braci. Tede be i nasze zdrzemjałi rodë wożelë. Ale to prożnô nodzeja!... Tak tede, co va tu vjidzita, bracô, to reszta całi naszi chvałë po tesącu lôt dzejóv. Jinszi norodë też zbjerają takji pamjątkji po chvalnich przodkach i jich dzejach a na njich wuczą svoje dzecë mądroscë i dzirżkoscë wojcóv. Ale tich pamjątk na scanach jim navetk nje not, bo je noszą v duszë, a jich żijącé pokolenjé je jak fala ti jistni rzekji, chterna jednim prądem płinje z minjonich dovno czasóv a v njevjadomo przëchodni dążi czas. Ale wu nas fala v rzece vëschła, a te tu pamjątkji są jak kaminje v żłobje vëschłi rzekji, na chternich dovni mocni prądë vëpjisalë svoje znakji.

Krom ksążąt naszich vjidzita tu skarnje wuczałich, vojevodóv i ricerzi. Ten, na ten przikłod, to Kancov, pjisorz dzejóv naszich. Ten, to pastor Krofej v Betovje, chturen vëdoł pjesnje koscelné po kaszubsku. A ten, chternimu bjołô broda do pasa spłivô, a rękę trzimjąci na Pjismje Svjętim, to Mostnjik, chturen zakłodoł słovjińskji koscoł v Smołdzinje, kol stopë gorë Revekoła.

Va dvaji pochodzita z ti częscë Kaszub, chdze Kaszubji jesz żiją. Ale chdziż va vjidzała wu vas pomnjikji, postavjoni vaszim vjelgjim vodzom, a przë jakjim wognjisku spominają wo jich dzejach? Bo i na vaju smjerc norodóv kosę klepje...

Serce mje krevavjiło na te słova, a v ten som czas przëboczel mje sę stari koscelni v Wolivje v ti chvjilë, jak jô dovoł na wofjarę za dusze Subisłavóv, Samboróv, Svjętopolkóv i Mestvjinóv.

Ale pon naju tero zaprovadzeł do trzeci dvornjice, novjększi a barzo długji. V nji le z jednigo kuńca dva — ale za to barzo vjelgji wokna vpuszczałë vjid tak, że rum bliżij wokjen beł v pełnim vjidze, ale dzel z drugjigo kuńca le polvjidni. Jednę z ji długjich scan pokrivałë wustavjoné regami na policach ksążkji. Na procemni scanje vjisoł długji rząd portretóv pesznich bjałk v starodovnich suknjach i ricerzi v pancerzach i bogatich strojach. V ti vjidni częscë stojoł krotko wokjen człovjek v dużim kapeluszu przed rozcignjętim v dużich łożach plotnje  — jak mje sę zdało malovoł.

Sorbskji pon pokozoł na rząd portretóv, chterne v czężkjich krosach z połvjidu ku nama zdrzałë, jak z komudë minjonich set lôt, i rzekł:

— Vjidzisz tam pokuńc tego rzędu starich wobrazóv kavalk scanë prożni. Tam vjisałë będą portretë mój i mojigo dzecka, bo wono mje nje przeżije. Ale ti, co długjim rzędem — ricerze i damë —  ze scanë na naju zdrzą, to są moji przodkovje. Jô z njich będę wostatni.

Jak ma podeszła do nigo malarza, tak uwon zakreł svój wobroz vjelgą płachtą, zjął kapelusz i przëvjitol sę z panem. Pokąd wonji rozmovjelë, malorz vezdrzoł wostro na mje. A ve mje jakbe pjorun trzasl, bo wurodą jak żevo won przëboczoł mje Czernjika. A bodej njim jednak nje beł, bo nje znoł mje i z panem le godoł po njemjecku. Ale pon sę wobroceł po chvjilë do naju, kozoł nom przëstąpjic do wokna i patrzec. A tam jakbe sę dużi svjat przëmorskji przed nami wotmikoł: Za parkjem, chturen wod palacu vkoł cignął sę długjimi rzędami drzév, jak vojskjem, szłë pjoskji, a za njimi vjelgji jezoro. Za jezorem drugji, za jezorami morzé. A tam, chdze njebo sparło sę na vodach, dużô czervjonô kula słuńca do połovë ju beła zaszłô za vodë. Mjedze vjelgjimi jezorami i morzem modri pas dzeleł ląd i morzé. Z tego wobrazu zdrzała i przemavjała do dusze njezmjerzonô moc Boskô i spanjałosc dzeła Jego rąk. Stojelësma długą chvjilę cecho jak v koscele, a jak wognjistô kula zaszla na podnjebju, chiże komuda vjeczorovô zaczęła zalevac svjat. Pon sę wobroceł do naju i povjedzoł:

— Bjejta tero, bracô, i robjita wob vjeczor, co sę vama vjidzi. Jutro jô po vaju przëslę, bom so wudboł zatrzimac vaju przez dnji kjile v goscenje.

Ale Trąba na to vëstąpjił i rzekł:

— Panje! Kjej vë chcece bëc tak łaskavi i nom bjednim vanogom dac przez kjile dnji vjikt i leżą, to Pon Bog vom za to zapłac! Mój tovarzesz Remus gvesno z chęcą po tim pałacu chadzac będze, podzevjająci tich malovanich njeboszczikóv i staré złoté ruchna i norzędza do zabjijanjô ludzi! Bo wod dzecka jimu sę rojiło v głovje wod zapadłich zomkóv, ricerzi, stolimóv i zaczarovanich krolevjonk. Ale jô jezdem le bjedni muzikańt. Jô jezdem jak smjecoch na polnich drogach, jak drozd na vjetvji v lese, chturen gviżdże svoję pjosenkę. Nje strzimom strzod tich vjelgjich spanjałosci! A choc ten vaju Derda zełgoł, kjej mje rzekł, że je djobłem z pjekła, to won, co sę teczi moji noteré, mjoł provdę. Jô strzod tich spanjałosci v tich vjelgjich dvornjicach czuję sę, jakbem leżoł na żogovkach, jakbe mje skorę scigelë i jakbem muszoł vracac całi ładunk Remusovi karë. Dlotego dozvolce mje, żebem z mojimi skrzepjicami i trąbą mogł vanożec po tich błogosłavjonich pjoskach i grivac po rebackjich vsach, pokąd vom Remusa not będze. Vrocę sę na noc vjedno, jak jozc do svoji jomë, jaż będę mogł z njim jisc dalij v svjat. Pon sę smjoł i rzekł:

— Njech tak będze!

Kjej ma sę na noc kładła v łożka do spjiku, Trąba vëbjivszë sę v pjerse jakji tuzin razi, zaczął sę jiscec:

— Boże, będzë mjiłoscevi mje grzesznimu! To cë tu, Remus, je mol, na chternim za żodne grzechë bem nje wostoł anji pocerza. Com sę wurzasł, to wurzasł nigo czornigo jinszta, chturen to żogovkji na podchlasnjicę zbjerô. Bo jakuż chcesz rozeznac, cze to morus z Afrikji, cze czort z pjekła vëpuszczoni, kjej cë to wuczałi człovjek povjodô, a jinszt som je czorni, jak smoła. A kjej ten njibe malorz kol wokna v pałacu! Mjoł pęzle v ręku, ale bełbem z razu przësigł, że to pon Czernjik, jak won to wonge v Zvadze kuntrakt pjisoł. A rovnak won to bëc nji może, bo bełbe sę do naju wodezvoł.

A jô rzekł im sę przeżegnoł:

— I mje won sę zdovoł bëc Czernjikjem podług wurodë.

— A vjidzisz! — przësvjodczeł Trąba. — Czuł jem wod starich ludzi, że są takji, co na kjile molach v jedni godzenje sę pokazac mogą a to gvesno nje za spravą czego dobrigo.

—A mje sę zdaje — rzekł jem — że Smętk chodzi po Kaszubach: tu won maluje, tam pravo vëkłodô, chdze jindze pjisze gazetë i ksążkji, a chdze jindze mjeczem vojuje, ale vjedno na naju njeszczescé i zgubę!

— Pevno tak będze, jak movjisz! — vestchnął Trąba. — Njech Pon Bog mô naju v svoji wopjece!