I

Wobeczaje Remusa i ludzkô wo njim wudba.

 

Kjej dziseszé pokolenjé jesz chodzeło na dzecinnich nożkach, chtuż tej na Kaszubach nje znoł Remusa? —

Naksztołt tego smjecocha, chternigo zema vënekô na wuliczkji vsóv i mjasteczk, kanął won kożdą razą v przedednjé jarmarku, wodpustu abo i vjelgjigo svjęta mjedze ludztvem. V svojim vampsu foliszovim sztoperczeł won tej głovą, wokretą mucą barankovą, vesoko nad gromadą, zebraną na jarmarku v Brusach abo vestrzod bogato i bestro wobleczonich bjałk na wodpusce Matkji Boskji ve Vjelu: vsach, co berło trzimją żezni, vjesołi i spjevni Zemji Zaborskji. Nje wodbełë sę bez Remusa targji i wodpustë v zelonim, wod svojich lip tak przezvanim Lipuszu, chdze dravim prądem bjeżi Czornôvoda, spjeszącô sę do vjelgjich Vdzidzkjich jezór. Znała Remusa przesvjetnô Koscerzna, chdze podług stari ludzkji godkji Judosz sę mjoł wurodzëc, i zemja Skarszevskô, chdze potomcë sprovadzonich przez biskupóv kujavskjich za czasóv ksążęca Sambora kolonjistóv dzis jeszcze movją godką polaszącą. Navetk i daleko na połnjé za Charzichovskjim jezorem żijąci Gochovje ricerskjigo rodu kupalë jego tovarë: szkapłerze, różańce, ksążkji i pjesnjikji, — v czestim i chędogjim ale srodze zjnemczałim Betovje. Kosznjedrzë, godką nom cuzi, krevją blizkji — bo bjałkji z Kaszub bjerzą — vjidivelë Remusa pod Pękatą Vjeżą abo i przë Czervjoni Karczmje przedającigo svój tovor bjedni. Znałë Remusa wobjedvje Stężece: krolevskô i szlacheckô, po wobu brzegach Redunji wusadłë, tak że jich chędogji budinkji, czervjoni z ceglë, szaro-zelonavi v srąb, jak v zvjercadle szklą sę v ji vodach. Znałë jego i Serakojce, vjes głovnô Czestich Pól a przë tim przemeslnô i pełnô zëcô, i Chmjelno, wonegde głova całigo zemstva, chterne mjono vzęło wod chmjelu, co vërosł po wobu stronach koscoła z grobóv porë ludzi kochającich sę za żëcô v dovnich vjekach minjonich. V Parchovje, vsë zataconi za dużimi lasami, przedovoł Remus svoje ksążkji i pjesnjikji Kaszubom parafiji Parchovskji i tim, co sedzelë nad Vjelgjim Moluszem, i tim, co z Pomorskji ze za granjice provinceji zazerelë do svojich braci za mjedzą. V Suleczinje, chdze koscoł nji mô zvonnjice, jakji bełbe jarmark bez Remusa? Wu njego bo też nabivac beło możno książkji, jakjich nje przedovelë v njiżodni kscgarnji, jak: "Płacz i narzekanjé Wojcóv Svjętich v wotchłanji", "Róża z Tandeburga", "Ali Baba i szterdzesce rozbojnjikóv", "Skorb kaszebsko-słovjińskji movë" naszigo Cejnovë, Mjoł won na svoji karze frantovkji Jarosza Derdovskjigo: Poceszną povjostkę wo bjednim "Jasku z knjeji", płaczlevé i poceszné przigodë pana Czorlińskjigo, chturen do Pucka jachoł sece kupac a przez pjekjelnigo mula, co mu go zadoł mscevi żid, dalek i szerok vanożëc muszoł po kaszubskjim kraju, jaż go vjernô bjałka navroceła do dom. Ksążkji, jakji le jeden Fijałek v Chełmnje mjoł v svoji ksążnjicë, Remus wobvozeł po vsach i mjastach kaszubskjich: "Valek na jarmarku" i "Vëmarsz żedóv do Palestinë", zełgané przez psotnjika Derdę. Wu njego jedinigo nabëc beło możno marsz, wułożoni przez kaszubskjigo ksędza Kelera: "Marsz, marsz, me serce na Kalvariją!", chturen spjevają v Mjirachovskjim lese, kąde jidą naszi kompanjija do Vejherova.

Vozeł Remus na svoji karze takji pjesnjikji, jakji norod kaszubskji lubjił vëspjevivac. Z jego mizernigo vozedła na jednim kole szłë te pjesnje do chat ludu, chdze wuczilë sę jich przë kominkach młodi wod starich, njepomnąci, że bjedni Remus jim te pjesnje przënjosł na rozvjeselenjé serca...

Zkąd won sę vzął?... Njicht tego nje vjedzoł. Njicht nje znoł jego matkji, anji wojca, anji przejacelstva, anji chatë, v chterni sę wurodzeł, anji vsë, co go vëchovała. Po zemji kaszubskji chodzeł i noseł ludovji pjesnjikji i ksążkji, nobożné i svjatové, a lud je broł, jakbe to tak bëc muszało. A njikomu nje przëszło do głovë, jak to dzivno, że takji prosti, njewuczałi człovjek, vzoru strecha, hańdluje pravje ksążką i pjesnjikjem. Znają na Kaszubach takjich, co ze szopką chodzą kole Gód i Svjętich Trzech Kroli i pokazują Matkę Boską z Dzecątkjem v stanji v tovarzestvje pastuszkóv i njemigo stvorzenjô. Za to jim gburzë dają dobrą kolędę: chleba, słonjinë i mąkji. Znani są też dżadë pod koscołem spjevająci wo Svjętim Jerzim i Svjęti Barbarze. A lud jich barzo wuvożô i chętno vtikô detka v wodemkłą rękę. Są i takji, co v koszu na plecach noszą zobovkji dlo dzeci i jinszi gvoł i przedovają to po checzach i po jarmarkach.

Remus beł jinszi mjarë. Nje proseł won ręką vëcignjętą wo detka i litoscevą jałmużnę, ale chodzeł z głovą vesok podnjesoną, choc ruchna na njim zvjeszałë sę wobdzarté, że rek be sę litovoł...

Kjej Remus sę zjavjił na jarmark abo na wodpust, popichającë svoję karę, to noprzod so vëszukivoł wu gbura mol, chdzebe mogł podjachac ze svoją karadajką i sę vëspac pod wustrzechą. Do karczmë nje zajeżdżoł njigde i njicht nje vjidzoł go njigde gorzołkji pjijącigo. Roz jedini bodejże, jak povjadalë, mjoł won sę njechcąci napjic v żëcu i to na svoje njeszczescé i wutropjenjé. Kożdi gospodorz doł jimu z kuchnji miskę bulev a won so dokupjił sledza. To beło jego jedzenjé.

Pokąd Remus drzemoł na sanje, kara jego z ksążkoma żdała na klcpjisku, wokretô voskovaną przëkrivą, chterna chronjiła ksążkji jego i pod gołim njebem wod deszczu i słuńca. Na vjechrzu leżoł stoł. Ale nje beł to stoł z deli zbjiti jak jinszi stołë, le sztołt kratë ze zbjitich i zrzeszonich przek i spak szlig leszczenovich. Modło do tego stołu wodpatrzeł znadz Remus z kratë, jaką trzimô Svjęti Vavrzińc ve vołtorzu v koscerskjim koscele. Stoł takji nje czężoł, nje zavodzoł, a kjede szedł v perzenë, tej v kjile pocerzi Remus sobje v lese zmestrovoł novi.

Z kurami Remus vstojoł. A jak jimu beł czas, tej vzął v wobje ręce svoję karę i karovał na renk abo pod koscoł i wustavjił sę, chdze nalozł mjejscé. Nje kłoceł sę njigde i nje vadzeł, jak to robją hańdlarze, wo lepszé mjejscé. Vjedzoł, że mu Pon Bog przësle kupającich.

I tak też beło. Navkoł Remusovi karë hańdel szedł wod samigo zavjitra...

Ludze jesz timi czasi vjerzilë wu naju v żedóv. Bez targovanjô njicht nje kupjił kavałka blevjązkji. Wu Remusa targovanjô nje beło. Bo jakuż mjelë sę targovac, kjej Remusovi godkji njicht nje rozumjoł? Godoł won, co provda, rzitelnje po kaszubsku, ale Pon Bog mu wod wurodzenjô doł taką skazę v jęzeku, że nje tile chto przëchodni. ale choba le vłosnô matka rodzonô, przë pjersë go vëchovavszë, godkę jego rozumjała.

Czeż to nje beło dzivno, że pravje takji człovjek ze skażoną movą noseł te pjękné povjostkji i pjesnje?...

Ale ludze nje tcą tego, co jim dzeń kole dnja na woczach stoji, a nad novjększim dzivem i cudem nje staną v meslach, kjej won wurosł na wojcovjisti roli.

Bivało navetk i tak, jak toi wu naju potcevich i rzitelnich Kaszubóv sę dzeje, że przëstąpjił człovjek i sę pitoł, co ksążka kosztuje. A kjej vjidzoł, że Remus nje chce sę targovac, przëzdrzoł sę wuvożnje i Remusovji i ksążce i szedł, ksążkę v kjeszenji, zopłatę wostavszë vjinjen.

Remus za takjim nje gonjił, le rzekł svoją skażoną godką: — Bjej z Bogjem! Pon Bog mje krzivdę vroci!

Ale tak postąpjił sobje choba chto z dalekjich parafiji, chdze Remusa nje znelë. Bo ti, co go vjidivelë na vszetkjich wodpustach i jarmarkach, bojelë sę mu robjic krzivdę. Nje wuvożelë go za to, że jim nosi povjostkji i pjesnje, ale vjidzelë v njim tego dużigo chłopa, wobdzartigo i bjednigo, chturen doł sę woszukivac i wokradac, njick nje movjącë le: Bjej z Bogjem! — A jednak mogł won na jich wudbę mjec lepszé żëcé. Zamjast vanożëc po svjece, mogł wu jakjigo gbura ze svojimi mocnimi gnotami dobré zarobjic mito, najesc sę i napjic dobrze.

A że Remus voloł sę tacëc po stodołach, po lasach i chrostach, jak to bjedné stvorzenjé dzekji i njemové, i to zemą i latem v lechich ruchnach, povjedzełë, że Remus je njespełna rozumu.

A bivszë takji wudbë, delë jimu poku i wuvożelë so za grzech, kjejbe jimu, na litosc ludzką wostavjonimu, robjił chto krzivdę abo przespravę.

Taką vjarę wo Remusovim rozumje potvjerdzelë ludze, chternim won bodej czasem takji zadoł pitanjé:

— A chcołbes të vëbavjic zapadłi zomk? Abo takji:

— A chcołbes të przenjesc przez vodę zaklętą krolevjonkę?

Czującë taką godkę ludze sę nad Remusem litovelë. Ale czim jimu lôt przëbivało v pasmje żëcô, tim won bodej mnji błądzeł, tak że ludze kjivalë głovami i movjilë:

—I głupimu na starosc rozumu przëbivô! 

Nje tile takji pitanjô wo krolevjonce i zapadłim zomku kozałë ludzom nje dovjerzac Remusovimu rozumovji. Vjedzelë wonji, żie Remus mjoł wuzbrani talarë wu jakjigos rzitelnigo człovjeka. Kjej go sę pitelë, czimu lepji jich nje wużije i voli sę todrovac wod mjasta do mjasta, do vsë wode vsë, tej won bodej mjoł mavjac:

— Zbjerom na pogrzeb!

Bo na żëcé rzitelnim Bogjem njevjele beło mu not. A czim przëwoblec svoje przërodzoné cało, to jimu nje sprovjało vjęcij kłopotu, co zajkovji, chturen go wuvożac muszoł za straszka z kapustë, abo lesovji, stvorom njemovim, chternim Pon Bog litoscevi za darmoka dovô wobleczenjé na zemę i lato.

Naszi Kaszubji są honorni i dbadzą wo vjidzałosc. Kjej chturen z njich v podzartim na woczé ludzom jidze vampsu, tej ju z rzitelni bjedë. Ko jednak vjedzelë, że Remus njeje takji bjedni, jakuż nji mjelë so wubrzątvjic, że jimu Pon Bog nje wużiczeł pevnigo rozumu, kjej sę przëzdrzelë jego wochędovjiznje.

Bo chłopem won wurosł dużim jak stolim, ale woschłi beł jak pesternjok. Na głovje mu sedzała muca starodovnô, czornim barankjem wobrąbjonô. Sukno pod barankjem beło zeloné, ale na vjechrzu krosë jego bes sę nje doznoł. Bo słuńce przez tile lôt poleło na njim kolorë tęgovi, a deszcz i smjeg je pomjeszałë na jedno.

Z pod muce pchałë sę parminje czornich vłosóv na wuszë, kark i skarnje.

Lica mjoł brodaté i vłosaté. Ale tich vłosóv nje stojało gęscij, njiż żetka na polach za Juszkami. Dlotego tile gubóv vjidzec beło na jegu skarnjach jak na wususzonim jabłku. Ale gubë te nje znaczełë wumortvjenjô anji kłopotu. Chto zazdrzoł v jego czorné, małé woczë, ten v njich wuzdrzoł tile vjesołoscë, że jaż mu sę dzivno stało. Bo na woko be sę beło zdovało, że Remus v chvjilë ti płakac będze.

Vdarzëc sobje go mogę dobrze z timi pogubovanimi licami. Vdarzę so, że tich gubóv vësepało sę jesz roz tile, njiż zveczajnje, kjej Remus sę wod smjechu trząsł. Tej mu tak patrzeło, jakbe sę woctu napjił abo barzo dręgjich lekóv. Vjidzoł jem go roz v takjim smjechu, ale ze smjechu przëszło mjedze nama do barzo dzivni rozmovë.

Za młodigo knopa bojoł jem sę Remusa, bo kjej jem co przeskurzeł, tej jizdebnô straszeła:

— Pożdejle, przińdze Remus i veznje cę v mjech!

Vjem, że i jinszi dzecë njim stroszelë. A ma mołi bełasma ti wudbë, że won so choba za nas spravji novi vamps, kjej nas dobrze przedô żedovji. Bo też ten jego vamps, choc długji beł do poł jikjer i z modrigo foliszu zrobjoni, tiloma łatami sę trząsł, że jego pon mogł sę mjenjac z jakjim takjim straszkjem v polu i jesz dodac przid. Nje zapinął won go njigde, bo guzóv nje beło. Vjidovoł jem Remusa zemą v pękanim mrozu, jak svjeceł na vjater gołą piersą.

Nogavjice choba tim sę pesznjic mogłë, że dvuch Remusóv vlazłobe v jednę. Ale dur nji mjałë mnji njiże vamps.

Jediné skorznje mogłë stożëc sę. Bo bełë rzitelnje całé. Ale kjejbe sę bełë chcałë wudavac procemko nogavjic i vampsa, ruchna te wodezvac sę mogłë:

— Dzeń i noc robjima służbę: cze pon naju legnje v gęstim chvarznje, cze v brzedzastim lese, cze też po cecevji vleze pod jaką wustrzechę. Kożdi gozdz, kożdi drzon naju sę jimô i pocornje, pokąd va szkurpë so spjita belno przë "Różë z Tandeburga", "Alim Babje", "Valku" i "Panu Czorlińskjim" na karze.

Bo Remus zveczajnje chodzeł na przërodzonich nogach boso. Le jak do mjasta karovoł, wobuvoł botë. Ale nje ze vzglądu na ludzi. Mjoł zveczoj, że v mjesce abo też i ve vsë koscelni vstąpjoł do koscoła podzękovac Bogu i zdac sę na Jego volą. A tam przed tim novjększim Panem nje chcoł sę pokazac boso, bo vjedzoł, co sę słuchô.

Za wostatnim budinkjem Remus zebuvoł botë i ceskoł je na karę do "Różë z Tandeburga", "Ali Babë" i "Valka", chveceł v gorsce drążkji svoji karë i pchoł dalij boso. Tej jego woschlé nogji v szerokjich jak młinarskji mjechë nogavjicach vjerzgałë drogą taktem, jak bjijokji v dvuch zvonach, chterne nadprzërodzonim cudem zlazłë ze zvonnjice, abe chodzëc po zemskjich stegnach.

Kjej sobje dzis przëboczom dzecinni strach przed Remusem, to vjem, że to bel strach takji, jak go dzecë mają przed Gvjizdem i Gvjozdką.

Straszno jim, ale ceszą sę v ten czas na te snożé rzecze, jakji Gvjizd i Gvjozdka przënoszają: katarzinkji z Torunja, worzechë, pjiszczołkji bestro malované, pjistolikji, co głosno strzelają. To vszestko zvjastovoł Remus, kjej jego foliszovi vamps na jarmarku kanął.

Ale na długosc reminja nje bełbem sę do njego przëbliżeł. Povjadelë bo, że won mô njedobrze v głovje i że zadovô pitanjô wo zaklęti krolevjonce i wo zapadlim zomku. A kjej jimu dobrze nje wodrzecze, tej won sę może straszno rozgorzëc.

Ale jednigo razu tak sę stało, żem na chvjilę zaboczeł strachu przed Remusem.

Zakarovol won svój tovor do sąsada na woborę. Tam beł srodze złi pjes, chternigo Freszą vołelë. Fresza i jô: ma żeła v dobri zgodze, ale Remusa wona srodze nje lubjiła i rvała sę na lińcuchu jak szolonô, kjej go dostała na woczë. Jak won tero na woborę ze svoją karą zaszedł, tej Fresza tak szarpała za svój lińcuch, że ku reszce go wurvała i dopadła do Remusovich nóg. Ale Remus sę razu nje wobezdrzoł, tak jakbe mucha abo gzel vkoł njego lotalë.

— Szczescé, że Remus mô svoje botë na nogach — tak jô mesloł sobje. — Ale tero Fresza mu je vëszekuje, że durovati vamps i nogavjice nje będą darvałë sę vstidzëc.

Ale Fresza, jak sę doznała, że Remus sę nje bronji, dała mu poku i nje robjiła żodni przespravë. Wobecknęła le jego nogji, mruczała z njedobrim pomeszlenjim, ale pozvoleła jimu z woboré vińsc. Kjej ju Remusa nje beło, tej Fresza zaczęła revidovac jego karę. Vjidzoł jô, jak wona łeb vetchła pod przëkrivę i całi szturk tam gospodarzeła, jaż sę ku reszce cofnęła z dużą tutką v pesku. Tej sę położeła, vzęła tutkę v pazurë i ję rozervała z vjechrzu. Terom vjidzoł, że v nji bełë skvarkji. Gvesno Remus je sobje zachovot na wokroszenjé wobjadu. Jô żiczeł Freszë lepji njiże Remusovji; dlotegom njick nje rzekł, le sę przëzeroł, jak Fresza ne skvarkji zjodała.

Jak psesko ju vszeskji mjało v żoce, naszedł Remus. Fresza, choc dlo psa sodmé przikozanjé njesposob przeprovadzëc, jednak mjała złé sumjenjé i le bokjem na Remusa blészczała. Ale krom tego zabjerała sę, żebe tutkę przevrocëc na rębë. Remus vjidzącë, co sę dzeje, przëstąpjił i ji tutkę vërvoł z peska. Ale jak sę doznoł, że ju po skvarkach, cesnął Freszë tutkę, zaczął sę smjac i rzekł:

— Zjadłas skvarkji, zjedzże i tutkę!

I tej sę znovu smjoł. A gubë i brozdë na jego licach tak trojnje vëstąpjiłë, jak szor vjatru na gładze jezora.

Na to jô so wuvożoł, że Remus nji może bëc takji złi, żeli psa nje wukaroł za svoję krzivdę. Dlotego mje przëszło do głovë zapitac go wo nę krolevjonkę i nen zaklęti zomk. Tak jô przëstąpjił i sę pitoł:

— Remus! Povjedzce mje: Chdzeż to stoji nen zaklęti zomk i chdze sę laci na zaczarovanô krolevjonka?

Remus na takji słova wobezdrzoł sę na mje. Tej wusodł na svoji karze i nje rzekł słova, le dużimi woczoma na mje patrzeł. Jô ju chcoł wucekac, ale won mje pitoł:

— A chcoł të, knopku, przenjesc krolevjonkę przez głęboką vodę?

— Chcę! — rzekę.

— A chcoł të vëbavjic zapadłi zomk?

— Chcę!

Tak won vëcignął rękę i wuchveceł mje za remję i jął chiże gadac. Ale jô njevjele rozumjoł jego skażoni godkji. Ku reszce scesnął mje remję, jaż zabolało i povtorzoł po kjilenosce razi tak, że tego njigde nje zaboczę:

— Ormuzd dobivô!... Ormuzd dobivô! Woczë jego sę stałë dużé a dzevé tak, żem sę srodze wurzasł. Ale won mje trzimoł dzirżko. Tak jô le jesz rozumjoł takji słova:

— Wognje z grobóv bjija! Sovë Arimana sę polą!.. Sovë Smętka sę polą!

Tero jô ju zaczął jimu sę vërivac z całi moce. Won czującë to, pusceł mje i zvjeseł głovę. Tej jô ju nje czuł, co won vjęcij godoł, bom vzął, jak to movją, nogji za pas i wucekoł na dravoka...

V dzecinnich latach ludze i rzecze svjata nje tak chiże mjijają vedle woczu, jak v statecznim vjeku. Postoją, pochłoscą do sebje i rzeczą:

— Stanji, dzecko, i przëzdrzë sę nama! Jak wurosnjesz, tej mjijają na wotmjanë. Jak deszcz i chmurë i słuńca parminje i karna dzekjigo ptastva. Podzevjisz sę jim tile, co serce roz zabjije, a woczë wobrocisz na kuńc dalekjigo drożeszcza, chdzes sobje wustanovjił cel i zdobecz.

Tak i mje, kjile razi na woczë kanął modri vamps foliszovi i kara na jednim kole Remusova i znovu go nje beło.

Roz jem go wuzdrzoł jak wukozkę jaką na Długjim Mosce v Gduńsku. Stojoł przë svoji karze vesokji i dzivni v svojim wobleczenju kaszubskjim, jak jakji stołp sztołtóv ludzkjich, co to je na renkach svojich mjast Njemcë dovnji stovjelë, chdze vëtępjilë naszich przodkóv.

Tak Remus stojoł i zdrzoł na vodë Mutłavë, na wokrętë z cuzich krajóv, na nasze szkutë helskji i na tego vjelgjigo Bocona murovanigo, chternigo to Gdańszczanje na przekorę Krziżokom za bormistrza Letzkaua czasi postavjilë.

Kole njego zaczęła się zbjerac gromada ludztva, co sę dzevovała jego wobleczenju i wurodze. Ale won żodni na njich nje doł wuvogji — jak wonegde na psa Freszę — i ku reszce sę vzął i karovoł dalij.

Tej jem go vjidzoł na kalvarijach ve Vejherovje v karnje nobożnich ludzi, jak won z njimi pjelgrzimovoł po tich przidkjich gorach wod staceji do staceji, na vjększé wumortvjenjé karę z całim tovarem pchająci. Z daleka go poznac beło, bo głovą, przëkretą barankovą czopką, vesoko nad ludem bjeżoł.

Roz jem go wuzdrzoł v Svorzevje na wodpusce Matkji Boskji Rebackji. Tu won svoją viżavą tak nje podoł na woczë, bo norod wokrętnijkóv to chłopë dużi jak masztë. Modri jego vamps vestrzod tich modrich ruchen rebackijch gjinął, jak duna morskô v dunje. Njicht na njego woczu nje vëtrzeszczoł, znadz Remus tu nje pjerszi roz bivoł.

Kjej jem szedł na vesokji szkołë v svjat, tej mje Remus vjedno przëbivoł na woczë, kjej mje tęchnota brała za dalekjimi Kaszubami, za naszimi lasami, jezorami i morzem. Tej ten bjedni, wobdzarti Remus, takji żorotni i njevjidzałi, zdovoł mje sę bëc provdzevim vizerunkjem naju zaboczoni zemji kaszubskji i ludu, chturen wona żevji. Przëboczeło mje sę też na szkołach no pitanjé Remusové wo krolevjonce i zomku i jego dzevé woczë, jak won vołoł:

— Ojmuzd dobivô! Sovë Ajimana sę polą! — Sovë Smętka sę polą!

Vjedzoł jem, że Remus nji mogł vëmovjic literë "r". Zamjast "r" movjił won "j". Chcoł bjedok gvesno rzec:

— Ormuzd dobivô! Arimana sovë, Smętka sovë sę polą!

Ale zkąd len bjedni, njewuczałi człovjek mogł vjedzec wo bjołim Ormuzdze i czornim Arimanje, bogach-anjołach z vjarë starodovnich Persóv? Czeż v tich lechich ruchnach i streszim cele taceła sę dusza głębokô i dzivnô, jak sę taci chdzeroz v czornim jezerze głębokjigo lasu tajemnjica, wo chterni njicht nje vje?

Dokuczało mje, żem wod woni rozmovë z dzecinnich lôt njigde ju do Remusa sę nje przëblizeł. Bo to stojało wu mje pevno: Remus nje beł takjim, jak go ludze sądzelë!

Kjej jem ku reszce ze szkół na vjedno sę vroceł do kochanich Kaszub, pjerszé moje pitanjé beło: — Cuż z Remusem?

— Remus nje żije! — wodrzeklë mje.

Czężkjim kaminjem padło mje na duszę, żem pjervji nje doł boczenjô na tę dzivną duszę, chterna tero ju vëprovadzeła sę na tamten svjat. Tec uiona ju na zemji chodzeła njeznanô, jak przëchodnô vestrzod cuzich. A gvesno mjała co do povjedzenjô, kjej Pon Bog ję na svjat zesłoł.

 Jednigo dnia — tak ju bëc mjałc — zaszedł jem do starigo szkolnigo v Lipnje, tego samigo, wu chternigo Remus za żëcô svoje pogrzebovi talarë wukłodoł. Szkolni jimu pjisovoł listë do njemjeckjich kupcóv po tovarë a vszkole doł mu jizdebkę pod wustrzechą, chdze won vrocoł sę ze svojigo vanożenjô, jak jozc do svoji jomë. Beł won jesz z tego szlachu szkolnich, co nje tile abecadła wuczilë dzecë, ale całi vsë dovelë przikłod i nowukę. Sama przëszła godka na Remusa njeboszczika, a stari szkolni mje zaprovadzeł do bjedni jizdebkji pod dachem i rzekł:

— Nje beł Remus jak jinszi ludze. Chto go le znoł tim bjednim hańdlarzem ksążk i pjesnjikóv, wobdzartim i njcmovą, ten sę na njim nje poznoł. Vjidzoł, czego ludze nje vjidzelë, meslił, czego ludze nje meslilë.

Kjej ju smjerc mu zazdrzała v woczë, tej svoje wuskłodani talarë kozoł podzelëc na dva dzele:

— Jeden dzel dejce koscołovji na pogrzeb i za duszę moję grzeszną, drugji dzel dejce tak, żebe jeden abo drugji Kaszuba bjedni mogł jisc na vesokji szkołë, bo noimika to mjccz i vjid! — A to napjisané dejce, komu noleżi.

Vjęcij won njick nje rzekł. Rozdzeleł jem po jego smjercë pjenjędze, ale z timi papjorami nje vjem co robjic. Czetoł jem, co Remus v njich napjisoł. a dusza moja sę redovala i płakała przë czetanju. Ale doznac sę nji mogę, chto jesta ten, komu wonesę noleżą. Czetejce vë, panje, bo może duch jego vas tu sprovadzeł, żebesce sę tego doznelë.

Dreżącimi rękama vzął jem papjorë, svjodkóv ducha. co ju na tamtim beł svjece. Szkolni mje przësunąl stołk do stołu przë jedinim woknje. Njiskô to beła jizdebka, ale przed woknem kvjitłë v wogrodze szkolnigo dzevannë, jak svjece, tulipanë, skoczëpannë, leluje i astrë: bestro i bogato v krose. Naprocem pod gorę szedł dużi sod a nad sadem stojoł dużi pańskji dvor. Słuńce łiszczało v jego woknacli dużich. Jedno wokno beło wodemkłé. V njim stareszka v bjołich vłosach pozerała na vjes, wurodë i vezdrzenjô tak mjiłigo, żem na chvjilę zaboczeł wo papjorach v moji ręce.

Za chvjilę wokno sę zamkło i pjęknô stareszka zgjinęła v pałacu. Zaszemarzelë papjorë, jakbe chcałë sę mje przëboczëc. Sodł jem do stołu a szkolni movjił:

— Tu njeboszczik, kjej ju vroceł sę z vandróv i kjej mu chorosc ju nje pozvoleła vanożëc, lubjił sadivac calimi dnjami i przez wokno vëzerac, jaż mu teii zegar tam vëbjił wostatną godzenę.

Vezdrzoł jem. Na scanje vjisoł zegar z bestro malovanim blatem. Długji bjegas zibotoł sę dotąd i nazod, jakbe dreżoł wod staroscë, a co zamanąvszë v njim sę njico zadzerało, jak v gordzeli starigo człovjeka, chorigo na dichavjicę.

— Ten zegar — rzekł szkolni — Remus mjoł v vjelgjim wuvożanju. Vjem, że go  roz przëvjozł na karze. Muszoł jimu bëc serdeczną pamjątką. Ale nje zlcceł go na njikogo i tak won tu jesz svojim sposobem czas rechuje.

Tej szkolni wostavjił mje samigo z papjorami i starim zegarem. Rozvinął jem pjismo, a beło go sporo. I co dzivno, pjisané beło czesto po kaszubsku, a nje, jak to naszi ludze zveczajnje pjiszą, poł z polska, poł z kaszubska, co je smjechovjiskjem, jak kożdô njedovarzonô rzecz. Pjisovnjô szła za naszim Cejnovą, chturen za granjicami Kaszub spji v zaboczonim przez svojich braci grobje.