JOACHIM LELEWEL.

Z obawą do ręki biorę pióro, celem nakreślenia sylwety Joachima Lelewela.

Obawę nasuwa mi wielkość modelu.

Emigracya z r. 1831 w łonie swojem posiadała znakomitych mężów stanu, wojowników, uczonych, pisarzy, publicystów, posiadała wielkich, genialnych (Mickiewicz, Słowacki) poetów. Człowieka większego nad Lelewela nie posiadała. Do niego jednego dawałoby się zastosować ecce homo Był on z tych, co:

... i wyższością sławy innych zaćmi,
I sercem spółrodaka żyje między braćmi".
(A. Mickiewicz.)

Górował nad innymi głową i sercem, dając z siebie wzór pracy, w której bezinteresowność aż na dziwactwo zakrawała.

Mówienie w sylwecie o pracy jego nie na swojem byłoby miejscu. Scharakteryzować ją wszakże w krótkości wolno. Była ona, rzec można, dwuimienną: naukową i polityczną. Jedna z drugą się schodziła; jedna drugą przenikała. Pierwsza mu sławę i żywot spokojny zapewniała pod warunkiem, ażeby jej nie kojarzył z drugą i nie wyprowadzał dla tej ostatniej z pierwszej wskazówek, niemiłych tym, co w międzyludzkich, międzynarodowych, międzypaństwowych stosunkach prawdę i sprawiedliwość uważają za rzeczy zbyteczne. On je jako sprawdzian pożyteczności dla człowieczeństwa w przeszłości, jako regułę na przyszłość do prac swoich wprowadzał, przez co stawał na drodze krzyżowej, którą ze spokojem człowieka, obowiązki obywatelskie sumiennie pełniącego, szedł usque ad finem. Na drodze tej nieraz się na szwanki narażać musiał, dzięki niestosowaniu się do wyzwolonych z więzów etycznych sposobów, w działalność polityczno-społecznej, w czasach minionych i w teraźniejszości praktykowanych. O tem wszystkiem sylwetysta wzmiankować jeno może. Do niego należy kreślenie wizerunków w uprawie życia towarzyskiego - w oprawie wspólnej ludziom wszystkim, największym i najmniejszym.

Gdym się mu przedstawił, przyjął mnie dobrze, tuk dalece dobrze, że zdziwiło to obecnego przy tem Lublinera. Zdziwiłoby to było i mnie, gdyby mi był Lelewel na dziwienie się czasu trochę zostawił. Ogarnął mnie uprzejmością od razu tak, żem się upamiętać nie był wstanie. Preliminarya do niej tem się wyraziły, że po usłyszeniu nazwiska mego, do przyległego wybiegł pokoju i wnet wrócił, trzymając w ręku lewem, pomiędzy palcami, za szyjki, wraz z kieliszeczkami, trzy karafineczki szklane, zawierające każda płyn koloru innego.

- A jakiej pozwolisz, pomarańczówki, kminkówki, piołunówki?, - do mnie z zapytaniem się zwrócił.

Natrafił na człowieka, do którego nalewki nie przemawiały zgoła. Nie przypominam sobie "jakiej" się napiłem. Po poczęstunku niezwłocznie zawiązała się rozmowa. Żem przyjechał w interesie, Lelewel przeto na omówienie onego wyznaczył moment późniejszy, tymczasem zaś potoczyła się o tem i o owem gawędka, w którą nagle, tonem na poły żartobliwym, wtrącił:

- Profesor się z nią zeszedł?... - zapytałem.

- Była u mnie i... o tobie mówiła... mówiła... powtórzył.

- Dziś się z nią widziałem...

- Nie dziwię się temu... - rzekł z naciskiem znaczącym.

Doktorowa P., młoda kobieta, na dzień przed przyjazdem moim, z mężem do Brukseli przyjechała. Z doktorostwem poznałem się w Paryżu. Doktor w specyalnie naukowych, medycznych podróżował celach. Towarzysząca mu żona również miała cele specyalne, będąc z liczby tych Polek, co się, przed wybuchem powstania styczniowego, żywo i mocno Polską interesowały. Ze wszystkiemi wydatniejszemi na emigracyi osobistościami doktorowa chętnie się zaznajomiła, celem dowiedzenia się, czy i co się dla Polski robi i kiedy ona niepodległość odzyska. Bardzo ją to, bardzo obchodziło. Ona zaś obchodziła ludzi jako osobistość wykształcona, uprzejma, bardzo ładna i uwagę na siebie zwracająca tem, że natura, przy jasno płowych warkoczach, obdarzyła ją okiem jednem czarnem, drugiem blękitnem. Nadawało to obliczu jej wyraz zagadkowy. Lelewel żartem prześladował nią mnie najniesłuszniej. Za każdem ze mną spotkaniem:

- Cóż pani doktorowa? - pytał. Świadczy to o towarzyskości jego, potwierdzając zeznanie Mickiewicza o "życiu sercem między braćmi". Taki jak on uczony - z wyżyn wiedzy zstępował na poziom stosunków powszednich i wnosił w nie dobry humor. Dokładniej objaśni to przykład jeszcze jeden.

U Lublinera Heltman, kilku ludzi młodych i ja, zeszliśmy się na obiad proszony. Czekaliśmy na Lelewela. Gdy się godzina obiadowa zbliżała, lunął deszcz.

- A!... jakie pół godziny z obiadem wstrzymać się musimy... Lelewel z pewnością deszcz przeczekać zechce... - odezwał się gospodarz.

Deszcz ustał. - Lelewel nie nadchodził. Drugie pół godziny - więcej może minęło. Gospodarstwo, po naradzie, do stołu podawać kazali. Po zupie, przy pierwszem daniu półmiskowem, wchodzi Lelewel. Powstawaliśmy za jego wejściem. Lubliner z usprawiedliwieniem siebie za nieczekanie z obiadem, z wymówką do Lelewela za spóźnienie się zwrócił.

- Mój kochany... - Lelewel mu przerwał. Przyszła Maryanna... zagadaliśmy się i zapomniałem o obiedzie twoim...

- Dla Maryanny o Lublinerze zapomniał!? - wznosząc ramiona, zawołał do nas Lubliner z wyrazem wielkiej na obliczu alteracyi.

Maryanna, niegdyś markietanka przy jednym z pułków polskich, zapędzona przea losy do Brukseli, utrzymywała się z prania bielizny. Podobno świetnieby stanąć mogła, gdyby grosz zarobiony oszczędzać chciała. Puszczanie grosza naprowadziło ją na inny łatwiejszy zarobkowania sposób. Przedstawiała się przez Brukselę przejeżdżającym Polakom. Dla markietanki wojsk polskich otwierały się sakiewki turystów z nad Wisły, Niemna, Dniepru. Żniwo najobfitsze miewała u wnijścia do domu, w którym mieszkał Lelewel.

Gość mową polską i zamaszystością postawy babuli ujęty, wręczał jej, zwłaszcza, gdy się o jej funkcyi wojskowej dowiedział, kilku, kilkunastufrankowy upominek. Niekiedy fr. 20 dostawała. Na cóż jej było przy bieliźnie się chlapać!...

Dla tej to Maryanny o Lublinerze Lelewel zapomniał. Zagadał się z nią nie o Dakach pewnie, ani o numizmatach, ani o wędrówkach Benjamina z Tudeli. Była to kobiecina bardzo gadatliwa, nie o wszystkiem jednak rozprawiać umiejąca. Lelewel wszelako stosować się do niej umiał. Do niej i do każdego. Doznałem tego na sobie. U Lublinera po obiedzie zgadało się o pochodzeniu szlachty polskiej. Wziąłem w rozmowie tej udział: postawiłem hipotezę, stosownie do której snąłem wywody, gdy nagle spostrzegłem się, że słuchaczem moim jest Lelewel. Zmieszało mnie to; gorąco mi się zrobiło - języka w gębie zapomniałem. Do zabrania w materyi tej głosu ośmieliło mnie postawienie się Lelewela na poziomie towarzystwa, złożonego z paru ludzi dojrzałych i ze studentów. Wśród nas żaden go w zakresie wiedzy naukowej do kolan nie dorastał. Mimo to, między nami a nim najmniejsza się uczuwać nie dawała różnica. Wydawał się równym nam w każdym, w naukowym nawet względzie. Takim być on musiał w Wilnie - i tem tłumaczy się jego wśród młodzieży popularność, oraz wielki, jaki na nią wywierał wpływ.

Skromność naturalna, prostota nieudawana, brak pozy absolutny stanowiły podkład natury jego towarzyskiej, nie zmieniającej się nigdzie i dla nikogo. Na salonach burmistrza Brukseli, na których zbierał się świat elegancki, takim (jak mi powiadano) był samym, jak u Lublinera, wesołym, dowcipnym, żartobliwym. Zapraszano go tam i usiłowano zatrzymywać jak najdłużej. W celu przeszkadzania, ażeby nie znikał zawcześnie, chowano mu nakrycie głowy, dla tego on z czapką w kieszeni do stołu siadywał.

Raz od Lelewela nauczka mi się dostała. Zaprosił mnie do kawiarni na piwo i dać kazał dla mnie i dla siebie po szklance fara. Faro, zdaniem Belgów, ma być piwem bardzo smacznem i najzdrowszem; zdaniem jednak po raz pierwszy je pijących, jest to napój jeden z najobrzydliwszych. Nie innym się też wydał i mnie. Ze wstrętem, szklanką o szklankę Lelewela trącając, łyk po łyku przez gardło przepuszczałem. Lelewel z pod oka na mnie spoglądał i złośliwie się uśmiechał.

- Jakże ci faro nasze smakuje?... - zapytał w końcu.

- Nie bardzo... - odrzekłem.

- Czemuż pijesz?... Przez grzeczność... Czego się ludzie nieraz przez grzeczność nie dopuszczają!...

Uprzejmość, jaką mi okazywał, wytłumaczyłem sobie później. Słyszał o mnie - od Worcla może - jako o człowieku w sile wieku, mającym ochotę sprawie polskiej służyć. Miałem już za sobą i przeszłość, pozwalającą do pewnego stopnia o przyszłości wróżyć pod warunkiem, ażebym piw paskudnych nie pijał... przez grzeczność. Ten był prawdopodobnie powód szczególnej dla mnie uprzejmości jego. Wzywał mnie razy kilka do siebie - chodził ze mną. Krążąc niekiedy z nim po mieście, sprawdziłem podania o popularności osoby jego śród mieszkańców Brukseli. Wszyscy go znali i z uszanowaniem przed białowłosym, wpół zgiętym, w szafirową bluzę robotniczą odzianym staruszkiem kościanym głowy chylili. Gdy szedł, dla spoglądania ludziom w oblicza, głowę do góry w prawo lub w lewo wykręcać musiał. Nie widział składanych mu pokłonów; wiedział o nich jednak i dlatego, w święta narodowe, kiedy się stolica tysiącami ludności prowincyonalnej zapełniła, na ulicy się pokazywać nie mógł, ukłony bowiem w tłumne i hałaśliwe zmieniały się owacye. Nazwisko jego i postać cześć w kraju całym wzbudzały.

Zdarzyło się atoli, że mu nazwisko i postać nie dopisały. Wkrótce po zamieszkaniu w Brukseli, do czego wygnanie z Paryża go zmusiło, dowiedziawszy się o ważnych dokumentach i ciekawych numizmatach, znajdujących się w Naraur, wybrał się do miasta tego piechotą w towarzystwie Worcla. Po obejrzenia dokumentów, pobraniu notat i poprzerysowaniu numizmatów, Worcel do Brukseli odjechał dyliżansem, Lelewel puścił się piechotą. We wsi jakiejś zwrócił na siebie uwagę żandarma, który, nie zadowolniony na zadawane mu przezeń pytania odpowiedziami, o nazwisko go zapytał.

- Lelewel... była odpowiedź.

- Tak...

Gdyby nie książki, z pewnością mieszkałby kątem, jeżeli nie w beczce wzorem Diogenesa. Dla książek potrzebował mieszkania obszernego. Zajmował apartament na pierwszem piętrze, na którem obszerny, frontowy od ulicy pokój, obstawiony półkami, był jego biblioteką podręczną. Pokój mały służył mu za sypialnię. We wchodowym pracował i gości przyjmował.