Anna Paner, Jan Iluk: Historia Polski
1. Powstanie państwa polskiego.
Monarchia wczesnofeudalna w Polsce (X - XII w.)
Plemiona polskie, należące do Słowian
zachodnich w VI - VII w. n. e. zajęły tereny pomiędzy Odrą a
Wisłą: Dziadoszanie na Śląsku wokół Głogowa, Trzebowianie pod
Legnicą, nad rzeką Bóbr - Bobrzanie, Ślężanie wokół Wrocławia,
nad Odrą i Trzebnicą, Nad górną Odrą - Opolanie, Gołęszyce
nad Olzą w okolicach Cieszyna, wokół jeziora Gopło na Kujawach - Goplanie, w Wielkopolsce
- Polanie, nad środkową Wisłą
Mazowszanie, pomiędzy Odrą, dolną Wisłą a Bałtykiem na północy
oraz Notecią na południu - Pomorzanie, nad górną Wisłą, w
okolicach Krakowa i Wiślicy - Wiślanie, nad Sanem i Wieprzem - Lędzianie.
Najsilniejsze państwo plemienne
stworzyli Polanie, skupieni wokół grodów w Gnieźnie, Poznaniu,
Ostrowie Lednickim i Lądzie. W połowie IX w. Piastowie odsunęli
dynastię Popielidów i rozpoczęli podbój sąsiednich ziem: Kujaw,
ziemi sieradzkiej, łęczyckiej, Mazowsza i ziemi sandomierskiej.
Mieszko - czwarty z Piastów (po Siemowicie, Lestku i Siemomyśle),
urodzony ok. 930 r., aby uniezależnić się od Niemiec zawarł sojusz z
Czechami i przyjął w 966 r. chrzest z rąk ich duchownych. Pierwsze
polskie biskupstwo powstało w Poznaniu. W następnych latach Mieszko
podjął próbę opanowania ujścia Odry (r. 972), Śląska (r. 990)
oraz Małopolski (r. 992), zamykając w ten sposób proces jednoczenia
plemion polskich. Następca Mieszka I - Bolesław Chrobry, widząc,
że ziemie pomiędzy Łabą a Odrą stały się terenem ekspansji
niemieckiej - swoje zainteresowania skierował na ziemie Prusów
leżące w sąsiedztwie Mazowsza i Pomorza Gdańskiego. Zaczął od wysłania
tam misjonarzy z biskupem praskim Wojciechem, który nie uszanowawszy
miejscowych obyczajów, poniósł śmierć męczeńską w 997 r. .
W r. 1000, w zamian za poparcie
cesarskich planów utworzenia uniwersalnej monarchii, składającej się
z Germanii, Italii, Galii i Słowiańszczyzny, Otton III zgodził się
na utworzenie arcybiskupstwa w Gnieźnie i powiększenie liczby polskich
biskupstw. Po śmierci przyjaznego Ottona, Bolesław Chrobry przez 14 lat toczył
wojny z jego następcą Henrykiem II. Na mocy pokoju w Budziszynie
Polska uzyskała Morawy, Milsko i Łużyce. W ostatnim roku życia
(1025), korzystając z bezkrólewia w Niemczech - Bolesław
koronował się. Jego następca - syn Mieszko II, na skutek spisku
braci, wspomaganych przez cesarza niemieckiego i księcia ruskiego stracił
koronę i musiał opuścić kraj. Około r. 1034, po śmierci Mieszka II doszło do buntu ludowego przeciwko możnym i duchowieństwu, a w r.
1039 książę czeski Brzetysław najechał Polskę; szczególnie
ucierpiał wówczas Poznań a zwłaszcza Gniezno, skąd Czesi zabrali relikwie św.
Wojciecha. Ponownego zjednoczenia kraju dokonał jego syn Kazimierz
Odnowiciel, który odbudował grody i kościoły oraz wprowadził obowiązek
służby wojskowej dla tych, którzy posiadali ziemię na tzw. prawie
rycerskim. Korzystając z konfliktu pomiędzy cesarzem a papieżem w
walce o inwestyturę, syn Kazimierza - Bolesław Śmiały w r.
1076 odnowił monarchię w Polsce. Ekspansywna polityka zagraniczna króla
wywołała konflikt z możnymi, którego ofiarą padł biskup krakowski -
Stanisław. Bolesław został wygnany z kraju, a władzę objął
jego brat - Władysław Herman, uzależniony od cesarza i możnych,
pod naciskiem których podzielił kraj pomiędzy synów - Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego.
Osiągnąwszy pełnoletniość Bolesław wypędził brata i
zajął jego dzielnicę. Pod pretekstem obrony praw Zbigniewa Polskę
najechał cesarz Henryk V; został jednak zmuszony do odwrotu po klęsce
pod Głogowem, Bytomiem i Wrocławiem. W latach 1116 - 1122
Krzywousty podporządkował Polsce Pomorze Gdańskie i Pomorze
Zachodnie. W 1138 r. dokonał podziału państwa na dzielnice,
ustanawiając zasadę senioratu, czyli zwierzchniej władzy najstarszego
z Piastów nad książętami dzielnicowymi. Pierwszym seniorem został Władysław
II, który oprócz dziedzicznego Śląska otrzymał dzielnicę senioralną
(ziemia krakowska, część Wielkopolski z Gnieznem, część Kujaw,
ziemi sieradzkiej oraz zwierzchnictwo nad Pomorzem), młodsi bracia
otrzymali: Bolesław Kędzierzawy - Mazowsze i część Kujaw,
Mieszko III Stary - Wielkopolskę.
Na początku XII w. Polskę
zamieszkiwało około 1,5 mln ludzi. Największe miasta: Gniezno, Kraków,
Wrocław, Wolin liczyły przeciętnie 4-5 tysięcy. Państwem kierował
książę przy pomocy możnych, którzy też sprawowali najwyższe urzędy:
wojewody, komornika, kanclerza, cześnika i stolnika. Podstawową
jednostką terytorialno - administracyjną były grody, zarządzane
przez kasztelana; zbierano tam daniny i podatki należne księciu, w
oparciu o grody organizowano obronę państwa.
2. Zjednoczenie
i odbudowa państwa polskiego w XIV wieku.
Zasad podziału państwa i
dziedziczenia władzy przewidzianych przez Krzywoustego nie respektowali
jego synowie, którzy wygnali pierwszego seniora Władysława II. Wkrótce
podobny los spotkał Mieszka III Starego, zmierzającego do wzmocnienia
władzy centralnej. W r. 1177 możni, łamiąc zasadę senioratu,
powierzyli tron krakowski Kazimierzowi Sprawiedliwemu, i w zamian za
przywileje w r. 1180 zgodzili się na dziedziczenie tronu krakowskiego
przez synów księcia.
Decentralizacja władzy i walki pomiędzy
książętami dzielnicowymi naraziły Polskę na straty terytorialne. Na
zachodzie Marchia Brandenburska przejęła ziemię lubuską oraz tereny
nad Notecią i dolną Wartą tworząc tam tzw. Nową Marchię. Na północy
Zakon krzyżacki, zawładnął ziemią chełmińską, dobrzyńską i
gniewską, a do r. 1283 opanował tereny Prusów leżące pomiędzy dolną
Wisłą a Niemnem. W r. 1308 zajął Pomorze Gdańskie. Południe kraju
dotykały najazdy tatarskie; pierwszy w r. 1241 zakończył się klęską
rycerstwa polskiego w bitwie pod Legnicą; kolejne rabunkowe wyprawy miały
miejsce w r. 1259 i 1287.
Próby zjednoczenia państwa
podejmowali już w początkach XIII wieku Piastowie śląscy - Henryk Brodaty i Henryk Pobożny, władający Śląskiem, ziemią
krakowską, częścią Wielkopolski i ziemią lubuską, a następnie
wnuk tegoż ostatniego - Henryk Probus. W II połowie XIII w.
najwięcej szans na dokonanie dzieła zjednoczenia miał książę
wielkopolski - Przemysł, który w r. 1294, na mocy wcześniejszego
porozumienia z księciem pomorskim Mszczujem II, przejął Pomorze Gdańskie,
i 26 czerwca 1295 został ukoronowany przez arcybiskupa Jakuba Świnkę.
Po tragicznej śmierci Przemysła, możni krakowscy (r. 1300) ofiarowali
tron polski królowi czeskiemu - Wacławowi II. Pomimo niechęci jaką
Polacy odczuwali do Przemyślidów, pod rządami Wacława zostały
zjednoczone ziemie polskie (Małopolska, Wielkopolska, ziemia sieradzka,
Kujawy brzeskie oraz Pomorze Gdańskie), wprowadzono jednolitą
administrację z obdarzonymi silną władzą wykonawczą urzędnikami królewskimi
- starostami, co przyczyniło się do ukrócenia anarchii
feudalnej. W roku 1305 zmarł Wacław, a kiedy rok później zamordowany
został jego syn i następca Wacław III, wówczas po spadek po nich sięgnął
książę brzesko - kujawski - Władysław Łokietek. Dzięki
pomocy swojego zięcia - Karola Roberta - króla węgierskiego
zdobył ziemię sandomierską, Małopolskę i Pomorze Gdańskie, lecz te
ostatnie wkrótce (r. 1308) zagarnęli krzyżacy. W r. 1312 Łokietek złamał
bunt biskupa Jana Muskaty i mieszczan krakowskich sprzyjających
Niemcom, w r. 1314 przyłączył Wielkopolskę. Łokietkowi nie udało
się opanować Śląska, którego książęta złożyli hołd lenny królowi
czeskiemu. Nie powiodła się też próba odzyskania Pomorza Gdańskiego
na drodze dyplomatycznej, gdyż krzyżacy nie uznali wyroku sądu
papieskiego w Inowrocławiu, nakazującego zwrot ziem i odszkodowanie w
wysokości 30 tysięcy grzywien. Rozstrzygnięcia nie przyniosły też
działania zbrojne, pomimo zwycięstwa polskiego pod Płowcami (r.
1331), Krzyżacy zajęli Kujawy i ziemię dobrzyńską, a do koalicji
antypolskiej przystąpił Jan Luksemburski, roszczący, prawem spadku po
Przemyślidach pretensje do korony polskiej. Następca Łokietka - Kazimierz Wielki najpierw uregulował sprawę roszeń czeskich, płacąc
Luksemburgom 20 tysięcy kóp groszy praskich za rezygnację z korony
polskiej. W r. 1339 wytoczył Krzyżakom proces w Warszawie, żądając
zwrotu Pomorza, ziemi chełmińskiej, michałowskiej, dobrzyńskiej i
Kujaw, ale w obronie Zakonu stanął papież. Dopiero r. 1343 w
Kaliszu, w wyniku bezpośrednich rokowań udało się Kazimierzowi
odzyskać Kujawy i ziemię dobrzyńską, zaś krzyżacy zatrzymali Pomorze,
jako tzw. jałmużnę królewską. Wojna z Czechami w latach
1345-348 nie przyniosła odzyskania Śląska. Straty na zachodzie i północy
(z wyjątkiem odzyskania Wschowy, Santoka i Drezdenka) zrekompensowało
opanowanie Rusi Halickiej i przejęcie w lenno Mazowsza. W dobie
panowania Kazimierz 2,5 razy (w porównaniu z r.1333) powiększył się
obszar państwa; kraj zamieszkiwało 1,3 miliona ludzi, założono 500
nowych wsi i 60 miast na prawie niemieckim, zbudowano i unowocześniono
53 zamki obronne, 27 miast otoczono murami, zmodernizowano zarządzanie
kopalniami ołowiu, srebra i żup solnych, skodyfikowano prawo w
statuty: wiślicki i piotrkowski; w r. 1364 założono Akademię
Krakowską z wydziałem prawa cywilnego, karnego, medycyny i nauk
wyzwolonych. W Polsce w okresie rządów ostatnich Piastów rozpoczął się
proces tworzenia monarchii stanowej, w której szlachta, duchowieństwo,
mieszczanie i chłopi posiadali odmienne prawa i obowiązki względem państwa.
Różnili się stanem majątkowym i kulturą. Kazimierz nie doczekawszy
się męskiego potomka przekazał władzę swojemu siostrzeńcowi - królowi węgierskiemu Ludwikowi Andegaweńskiemu. Ludwik utracił
Santok, zrzekł się praw do Śląska, Litwa zajęła Włodzimierz, zaś
wspólnie opanowana Ruś została włączona do Węgier. Król dbał
jednak o rozwój handlu, otwierając dla kupców polskich rynki węgierskie.
Chcąc zapewnić córkom tron w Polsce, obniżył podatek poradlny z 12
do 2 groszy z łana chłopskiego, zobowiązał się wynagradzać szlachtę
za wyprawy wojenne poza terenem kraju, zwolnił ją także z obowiązku
budowy grodów obronnych (przywilej koszycki, r. 1374). W zamian za to
(r.1386) szlachta przyjęła na tron polski jego córkę Jadwigę.
3. Doba jagiellońska
W miarę rozwoju gospodarki
towarowo-pieniężnej Polska odczuwała brak dostępu do Bałtyku,
a zatem konieczność odzyskania Pomorza Gdańskiego, pozostającego w rękach
krzyżackich. Jej sprzymierzeńcem
w walce z Zakonem stała się Litwa, które pragnęła odeprzeć
niebezpieczeństwo krzyżackie i korzystnym sojuszem wzmocnić się
wobec Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, które rozpoczęło zbieranie
ziem ruskich. W r. 1385 w Krewie, Polska i Litwa zawarły unię. Jagiełło
zobowiązał się dokonać inkorporacji Litwy, odzyskać ziemie utracone
przez oba kraje, przyjąć chrzest w obrządku katolickim i poślubić
Jadwigę Andegaweńską. W latach 1409-1411 doszło do zbrojnej
konfrontacji z Zakonem. Maszerującemu na Malbork Władysławowi
Jagielle zastąpił drogę Wielki mistrz Ulrich von Jungingen w
miejscowości Grunwald (15.07.1410 r.). Pomimo zwycięstwa polskiego,
pokój w Toruniu (r. 1411) przyniósł niewielkie korzyści: Litwa
uzyskała Żmudź, Polska ziemię dobrzyńską; Pomorze Gdańskie
pozostało w rękach Zakonu.
Odzyskanie Pomorza powiodło się
dopiero młodszemu synowi Władysława Jagiełły - Kazimierzowi
Jagiellończykowi, który na mocy pokoju toruńskiego (r.1466), kończącego
wojnę trzynastoletnią (1453-1466) przywrócił Polsce: ziemię chełmińską
z Toruniem, ziemię michałowską, Pomorze Gdańskie, północno - zachodnią część Prus, tj. Malbork z Żuławą, Szkarpawę, jezioro
Drużno, Elbląg z okręgiem tolkmickim, zachodnią część okręgu pasłęckiego
i Dzierzgoń. Chociaż biskupstwo warmińskie i chełmińskie przeszły
pod zwierzchnictwo metropolii w Gnieźnie, to jednak kapituła warmińska,
przy poparciu wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna usiłowała
uniezależnić się od Polski. Albrecht przeciwko Jagiellonom zmontował
koalicję złożoną z Brandenburgii, Rzeszy oraz Moskwy. W wojnie z
Zakonem, która toczyła się w latach 1519-1521, Polska odniosła
sukces, jednak z braku pieniędzy nie mogła ostatecznie pokonać krzyżaków.
Z kolei Albrecht, pozbawiony pomocy Rzeszy, ogarniętej wojną religijną,
ogłosił sekularyzację Prus, to znaczy utworzenie świeckiego państwa
i przyjęcie zwierzchnictwa polskiego, czego wyrazem był hołd złożony
Zygmuntowi Staremu w r. 1525.
Przywilej koszycki, który ograniczał
inicjatywę monarchy w zakresie polityki zagranicznej oraz fakt, że tronem
polskim dysponowali możni, sprawiły, że na początku XV w. wzrosła
rola szlachty. Jagiełło chcąc zapewnić tron swoim synom wydał
przywileje (warecki - r. 1423 i jedlneński - r. 1430)
zezwalające szlachcie na usuwaniu sołtysów z gospodarstw i zakazujące
więzić szlachcica bez wyroku sądowego. Kazimierz Jagiellończyk, w
przywileju cerekwicko - nieszawskim (r. 1454) zobowiązał się
nie zwoływać pospolitego ruszenia i nie nakładać podatków bez zgody
szlachty. Jan Olbracht (r.1496) ograniczył wychodźstwo chłopów ze
wsi, zakazał sezonowych migracji, zapewnił szlachcie (a w r. 1504
Aleksander nadał także duchowieństwu) ulgi celne w handlu zbożem. W
ciągu XV-XVII wieku nieustannie wzrastał wymiar pańszczyzny, czyli
przymusowej, bezpłatnej pracy chłopów na ziemi pańskiej, od 1 dnia w
tygodniu z jednego łana do 12 - 15 dniówek tygodniowo. Jednocześnie
zabroniono mieszczanom pośrednictwa w handlu zbożem, piastowania wyższych
godności państwowych i kościelnych, ograniczając wszelki możliwości
emancypacji tego stanu. Przywileje ekonomiczne umożliwiły szybki rozwój
folwarków, a zyskowny handel skłaniał szlachtę prowadzenia
gospodarki ekstensywnej. Eksport zboża z 30 tys. ton na początku XVI
w. wzrósł do rekordowych 200 tysięcy w r. 1618.
W sferze ustrojowej przyjęto zasadę,
iż sejm walny będą tworzyli pełnomocni reprezentanci szlachty z
wszystkich ziem - posłowie (izba poselska) i senatorowie, czyli
dawna rada królewska. Za panowania Aleksandra Jagiellończyka możni
wymusili przywilej mielnicki (r.1501), który oddawał im rządy w państwie.
Pod naciskiem szlachty został odwołany, a w r. 1505 uchwalono zasadę nihil
novi, stanowiącą, iż nie można niczego zmienić w dziedzinie
praw i przywilejów szlacheckich bez zgody obu izb - sejmu i
senatu. Konstytucja Nihil novi wprowadzająca równość
obu izb do decydowania w sprawach polityki wewnętrznej i zagranicznej
zapoczątkowała system rządów zwany demokracją szlachecką. Do
umocnienia roli szlachty przyczynił się ruch egzekucyjny mający na
celu osłabienie możnowładztwa poprzez rewindykację królewszczyzn,
usprawnienia zarządzania państwem, kontrolę poczynań monarchy,
reformę sądownictwa, skarbowości, wojska, ograniczenie uprawnień kościoła
katolickiego oraz zacieśnienie związków z Litwą. Decyzję o unii
Polski i Litwy podjęto na sejmie w Lublinie w r. 1569, tworząc
Rzeczpospolitą Obojga Narodów, połączone osobą jednego monarchy
(wybieranego drogą elekcji), wspólnym sejmem oraz wspólnymi prawami i
przywilejami szlachty polskiej i litewskiej. Odrębne pozostały urzędy
centralne (marszałkowie, kanclerze, podskarbi, hetmani), wojsko i
skarb. Dzięki unii zwiększył się potencjał (800 tys. km2,
8 mln ludności, w tym około 3, 5 mln to mieszkańcy Wielkiego Księstwa
Litewskiego) ekonomiczny i militarny obu państw, które mogły
skutecznie opierać się ekspansji sąsiadów. Z drugiej strony włączenie
do Korony ziem ruskich pociągnęło za sobą konflikty z Turcją,
Tatarami oraz Moskwą, a także wojny domowe (np. powstanie
Chmielnickiego). Na Wołyniu, Podolu i Ukrainie powstały też wielkie
majątki możnowładcze, a potęga ekonomiczna ich właścicieli wkrótce
zniszczyła ustrój demokracji szlacheckiej. Jednocześnie unia
potwierdziła możliwość bezkonfliktowego egzystowania różnych
nacji: Polaków, Litwinów, Białorusinów, Żydów, Ormian i Tatarów i
religii: katolicyzmu, prawosławia, protestantyzmu.
W początkach XVI w. do Polski
przeniknęły idee reformacji, i już w r. 1551 odebrano Kościołowi
prawo sądzenia obywateli w sprawach wiary, a w r. 1562 sejm uchwalił
zniesienie starościńskiej egzekucji wyroków sądów duchownych. Za
kalwinizmem, który traktowano jako program polityczny, wspomagający
ruch egzekucyjny hasłem taniego kościoła, opowiedziało się 20 %
szlachty. W sejmie 30 % posłów było protestantami, w tym ponad połowa
posłów tego wyznania wywodziła się z Małopolski. Drugą silną grupę
stanowili kalwini w Wielkopolsce. Sukcesem różnowierców była
konfederacja warszawska (r. 1573), gdzie przyjęto ustawę, gwarantującej
szlachcie wolność wyznania.
Rywalizacja obcych władców o koronę
polską po śmierci ostatniego z Jagiellonów - Zygmunta Augusta,
a przede wszystkim obawa przed władcą absolutnym, który mógłby
zniweczyć osiągnięcia szlacheckiej demokracji, sprawił, że każdy z
monarchów elekcyjnych musiał przyjąć tzw. artykuły henrykowskie (od
imienia Henryka Walezego, który podpisał je jako pierwszy). Określały one zasady ustroju, miejsce i rolę
władcy w państwie. Król musiał szanować wszystkie dotychczasowe
przywileje szlachty, przestrzegać elekcyjności tronu, zwoływać sejm
co dwa lata, godzić się na polityczną kontrolę senatorów. Artykuły
pozwalały na wypowiedzenie posłuszeństwa królowi. Ostatni krok w
uprzywilejowaniu stanu szlacheckiego uczynił Stefan Batory, powołując
Trybunał Koronny i Trybunał Litewski, w których zasiadali
przedstawiciele szlachty wybrani na sejmikach oraz przedstawiciele
duchowieństwa katolickiego. Królowi pozostało tylko prawo do sądów
sejmowych.
4. Wiek XVII - stulecie wojen
Po śmierci Zygmunta Augusta,
wyboru nowego monarchy dokonywano zawsze drogą wolnej elekcji, ale dwukrotnie ofiarowano koronę członkom tej samej dynastii: Wazom
(Zygmunt III i synowie Władysław IV i Jan Kazimierz; potomkowie
Katarzyny Jagiellonki i Jana księcia Finlandii) oraz Wettinom ( August
II Mocny i syn August III).
Po długiej pierwszej elekcji, lecz krótkich
rządach Henryka Walezego, szlachta przywiązana do dynastii jagiellońskiej
wybrała królową - Annę Jagiellonkę, siostrę Zygmunta Augusta, a następnie
zadecydowała o jej wyborze małżonka, którym został książę
Siedmiogrodu - Stefan Batory. W wyniku zwycięskiej wojny z Rosją
w latach 1579 - 1582, król zdobył Inflanty i ziemię połocką
(pokój w Jamie Zapolskim, r.1582), i przekonał się o konieczności
reformy wojskowej, czego początek uczynił, tworząc zalążek armii
zawodowej - dwutysięczną piechotę wybraniecką. Potrzeba
funduszy na cele wojenne skłoniła monarchę do posunięcia
niebezpiecznego w skutkach - zgody na przejęcie opieki nad lennem
pruskim (z powodu choroby elektora) przez brandenburską linię
Hohenzollernów.
Panowanie Wazów wypełniły wojny z Rosją, Szwecją i Turcją. Towarzyszyły im trudności wewnętrzne,
spowodowane walką pomiędzy średnią szlachtą a magnaterią o nowy
kształt ustrojowy państwa, a także królewskimi inicjatywami
wzmocnienia władzy centralnej. Po oprotestowaniu (r. 1606) przez izbę
poselską królewskiego projektu reformy skarbu i wojska, Zygmunt
odrzucił projekt przepisów wykonawczych do konfederacji warszawskiej z
r.1573. Wywołało to rokosz, czyli bunt szlachty przeciw królowi, zakończony
klęską rokoszan pod Guzowem w r. 1607. Uległość króla wobec
magnaterii wciągnęła Polskę w awanturę polityczną, tzw. Dymitriadę,
czyli próbę osadzenia na tronie rosyjskim polskiego kandydata. Wywołało
to wojnę z Rosją, której pierwszy etap zakończył się korzystnym
dla Litwy rozejmem w Dywilinie (r. 1419), jako, że wróciła doń
ziemia smoleńska, czernihowska i siewierska. Nabytki te potwierdził
pokój w Polanowie, w r. 1632. Rosja dążąc do odzyskania strat,
skorzystała z powstania Kozaków (1648 - 1658) jakie zorganizował
przeciwko Rzeczpospolitej Bohdan Chmielnicki. Po klęsce polskiej pod
Batohem (r. 1652) Rosja zawarła z Kozakami ugodę w Perejasławiu (r.
1654), na mocy której przyłączono doń Ukrainę naddnieprzańską.
Wywołało to kolejny konflikt polsko - rosyjski, lecz mimo sukcesów
(Wilno, Grodno, Smoleńsk, r. 1655), Rosja przerwała ofensywę ze względu
na szwedzki najazd na Polskę. Pomimo konfliktu z Polską nie chciała dopuścić do dalszego
wzmocnienia Szwecji nad Bałtykiem. Kiedy w r. 1660 wojnę wznowiono,
hetman Jerzy Lubomirski po zwycięstwie pod Połonką i Cudnowem odzyskał
prawie całą Ukrainę. Jednak ze względu na trudności finansowe,
Rzeczpospolita w r. 1667 zmuszona była zawrzeć z Rosją rozejm w
Andruszowie, (potwierdzony pokojem K. Grzymułtowskiego w r. 1686) godząc
się na podział Ukrainy.
Przyczyną długotrwałego konfliktu
pomiędzy Polską a Szwecją były Inflanty oraz rywalizacja pomiędzy
protestancką a katolicką linią Wazów, datująca się od r. 1598, tj.
przejęcia tronu szwedzkiego przez Karola IX Sudermańskiego. Zygmunt
III w odpowiedzi na akt detronizacji przyłączył do Polski Estonię, a
Karol IX wkroczył do polskich Inflant, lecz został pokonany w bitwie
pod Kircholmem (r. 1605). Konflikt polsko - szwedzki odżył w
czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648), w której aktywnie
uczestniczyła Szwecja, z zamiarem opanowania południowych wybrzeży Bałtyku.
Z tych powodów, Polska, choć nie oficjalnie nie brała udziału w
wojnie, stała się obiektem działań Szwedów, którzy zaatakowali
Prusy Książęce, a także Pomorze, blokując handel zbożem. Pomimo
zwycięstwa na morzu (Oliwa, r. 1627), Polakom nie udało się pokonać
Szwecji na lądzie i pod naciskiem dyplomacji francuskiej, pragnącej
przyłączenia Gustawa II Adolfa do koalicji antyhabsburskiej, zawarli
ze Szwecją rozejm w Starym Targu (r. 1629), ustępując jej porty
pruskie oraz 3,5% cła z portu w Gdańsku. Po śmierci króla
szwedzkiego, rozejm przedłużono (Sztumska Wieś, r. 1635) na 26 lat;
Szwedzi wycofali się z portów pruskich i pomorskich, otrzymując
rekompensatę w Inflantach.
Na wojnie trzydziestoletniej i trudnościach
polskich skorzystali Hohenzollernowie, którzy w r. 1618 połączyli
tron w Prusach i w Brandenburgii, zaprzestali składania hołdu lennego
władcom polskim (ostatni w r. 1641), a na mocy pokoju westfalskiego
otrzymali Pomorze Zachodnie aż do Słupska. W ten sposób ujście Wisły
znalazło się w okrążeniu brandenbursko - pruskim.
Linię ekspansywną polityki bałtyckiej
kontynuował kolejny król szwedzki, Karol Gustaw. Korzystając z wojny
domowej (powstanie Chmielnickiego na Ukrainie) oraz wojny polsko -
rosyjskiej, latem r. 1655 wkroczył do Polski; w błyskawicznej kampanii, zajął Warszawę i Kraków,
zmuszając króla Jana Kazimierza do ucieczki. Część wojsk koronnych
oraz hetmanów polskich i litewskich przeszła na stronę zwycięskiego
Karola Gustawa. Szlachta liczyła, że król szwedzki zachowa
dotychczasowe przywileje, natomiast innowiercy oczekiwali tolerancyjnej
polityki wyznaniowej ze strony protestanckiego władcy. Jednak Szwedzi
nie respektowali umów ze szlachtą, niszczyli i grabili kraj, nakładając
kontrybucje, rekwirując dobra prywatne i kościelne. Spowodowało to
wybuch powstania antyszwedzkiego, którego kulminacyjnym punktem była
bohaterska obrona klasztoru w Częstochowie (listopad/grudzień 1655) i
zawiązanie konfederacji w Tyszowicach (grudzień 1655) i powrót Jana
Kazimierza. Król pragnąc szerokiego udziału chłopów w walce z najeźdźcą
ślubował (Lwów, 1656) iż poprawi ich położenie. W tej sytuacji,
Karol Gustaw zaproponował księciu siedmiogrodzkiemu, elektorowi
brandenburskiemu i atamanowi kozackiemu rozbiór Rzeczpospolitej. Jednak
hetmani Stefan Czarnieckiego i Jerzy Lubomirski odparli najazd księcia
Rakoczego i wyparli Szwedów z granic państwa. Elektor brandenburski
został zneutralizowany zrzeczeniem się przez Rzeczpospolitą praw do
Prus Książęcych i przyznaniem tam Hohenzollernom suwerennej władzy
(traktaty welawsko - bydgoskie, r. 1657). Wojnę polsko-szwedzką,
nazywaną w historiografii "potopem", zakończył traktat
pokojowy w Oliwie w r. 1660.
Przyczyną zadrażnień pomiędzy
Polską a Turcją były księstwa naddunajskie - Mołdawia i Wołoszczyzna,
lenna tureckie, które w końcu XVI w. stały się terenem zainteresowań
magnatów ukraińskich - Potockich i Wiśniowieckich. Wzajemne
stosunki psuły także rabunkowe najazdy Kozaków na miasta tureckie
(Kaffa, Synopa, Trapezunt) oraz łupieżcze wyprawy Tatarów, poddanych
sułtana, na ziemie południowo - wschodniej Polski. bezpośrednią
przyczyną wojny polsko - tureckiej była wyprawa lisowszczyków.
W r. 1619 wyparli spod Wiednia lennika tureckiego księcia
siedmiogrodzkiego - Gabora Bethlena, który oblegał stolicę
Austrii wraz z powstańcami węgierskimi i czeskimi. Po pierwszej porażce
pod Cecorą (r. 1620), Polakom udało się powstrzymać napór turecko -
tatarski pod Chocimiem (1621). Rzeczypospolita musiała jednak
zrezygnować ze swych planów politycznych nad Dunajem. Pięćdziesiąt
lat później, Turcja zaniepokojona prohabsburską polityką króla
Michała Korybuta Wiśniowieckiego, korzystając z osłabienia
Rzeczypospolitej, w r. 1672 zdobyła Kamieniec Podolski, wkroczyła na
Ukrainę, docierając aż do Lwowa. Porażkę Polski potwierdził pokój
w Buczaczu, oddający Turcji Podole, Bracławszczyznę, część
Kijowszczyzny oraz trybut płacony na rzecz sułtana. Zwycięstwo
hetmana Jana Sobieskiego pod Chocimiem (r. 1673) pozwoliło częściowo
zrzucić upokarzające warunki traktatu buczackiego, choć na mocy
rozejmu w Żurawnie (r. 1678) Turcja zatrzymała Podole. Sukcesy wojenne
utorowały Sobieskiemu drogę do tronu, który objął jako Jan III. W
polityce zagranicznej król pragnął w sojuszu z Francją i Szwecją
wystąpić przeciwko Brandenburgii i odzyskać wpływy w Prusach Książęcych.
Jednak koncepcje te wywołały sprzeciw szlachty, żądającej
kontynuowania wojny z Turcją i odzyskania Podola i Ukrainy. Skutkiem
tego był sojusz z Austrią i odsiecz z jaką pociągnął Sobieski pod
Wiedeń, oblegany przez wojska wezyra Kara Mustafy (r. 1683). Wojny z
Turcją przyniosły Sobieskiemu sławę wojenną, lecz prawdziwe korzyści
osiągnęli Habsburgowie, zajmując Węgry i Siedmiogród. Polska
odzyskała Ukrainę i Podole (pokój w Karłowicach, r. 1699)
Wojny z Rosją, Szwecją i Turcją, które
Polska toczyła przez cały wiek XVII doprowadziły do strat
terytorialnych, ludnościowych i gospodarczych. Kryzys dotknął w największym
stopniu gospodarstwa chłopskie i mniejsze majątki szlacheckie. Brak siły
nabywczej spowodowanej zubożeniem wsi pociągnął upadek handlu i
rzemiosła w miastach. Decydującą rolę w życiu politycznym zaczęła
odgrywać magnateria. Wojny z prawosławnymi i protestanckimi sąsiadami
wywołały wzrost nietolerancji wobec rodzimych innowierców. W r. 1658
wygnano z Polski arian, a w r. 1668 sejm zakazał porzucanie religii
katolickiej.
5. Polska w dobie upadku.
Wzrost
znaczenia sąsiadów i słabość Rzeczypospolitej zaznaczyły się już
w chwili elekcji nowego władcy po śmierci Jana Sobieskiego. Poparcie
Austrii, Rosji i Prus zyskał elektor saski Fryderyk August Wettin, który
w r. 1697 został królem Polski jako August II Mocny (1797 - 1733). Ambitne plany Augusta zdobycia Mołdawii, a następnie Inflant
wciągnęły Rzeczpospolitą w długotrwałą wojnę północną, jaka w
latach 1700 - 1721 toczyła się pomiędzy Szwecją a Rosją.
August realizację swych zamierzeń widział w sojuszu z Rosją, jednak
pierwszy etap wojny wygrała Szwecja. W r. 1704 August został
zdetronizowany, a jego przeciwnicy powołali na tron sojusznika Karola
XII - wojewodę poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego. W r.
1709 Rosja pokonała Szwecję w bitwie pod Połtawą, Stanisław Leszczyński
udał się na emigrację, a do Polski wrócił August II, który pragnąc
wzmocnić swoją władzę proponował Rosji i Brandenburgii nabytki
terytorialne w Polsce w zamian za poparcie jego planów ustanowienia
monarchii absolutnej. Doprowadziło to do konfederacji przeciwko królowi w
Tarnogrodzie (r. 1715), mediacji rosyjskiej w wyniku której nastąpiła
ugoda pomiędzy królem a szlachtą na tzw. sejmie niemym (r. 1717).
Plany wzmocnienia władzy królewskiej zostały przekreślone, uchwalono
stały podatek na armię zawodową, która miała liczyć 24 tysiące żołnierzy,
ale w praktyce udało się wystawić tylko połowę.
Po śmierci Augusta, królem polskim
został jego syn, August III. Stało się to przy poparciu Rosji i
Austrii, a wbrew woli sejmu, który zakazywał wyboru cudzoziemca. W ten
sposób, Stanisław Leszczyński, choć uzyskał większość, musiał
opuścić Polskę, mimo, że z pomocą przyszedł mu jego zięć - król Francji
- Ludwik XV. W okresie rządów Augusta III
(1733-1763) ukształtowały się stronnictwa magnackie Czartoryskich
(Familia) i Potockich, które zamierzały przeprowadzić zmiany
ustrojowe w Polsce, lecz w oparciu o obce mocarstwa. Kiedy zmarł August
III, Czartoryscy wezwali na pomoc Katarzynę II, carową Rosji. Z jej
wskazania królem został stolnik litewski - Stanisław
Poniatowski (Stanisław August, 1764 - 1795). Ostatni król,
chociaż uzależniony od Rosji, próbował przeprowadzić reformy wewnętrzne
i chronić kraj przed zaborczością najgroźniejszego z sąsiadów - Prus. Próba przyznania praw politycznych innowiercom, czego
domagały się Rosja i Prusy, zakończyły się porażką króla, bowiem
szlachta katolicka, za cenę gwarancji tak zwanych praw kardynalnych
(liberum veto, wolna elekcja, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi,
wyłączne sprawowanie urzędów i posiadanie majątków ziemskich przez
szlachtę) zgodziła się na interwencję rosyjską. Kiedy jednak Rosja
przeforsowała przyznanie praw politycznych innowiercom, w Barze, w r.
1768, szlachta zawiązała konfederację, która z ruchu religijnego "w obronie wiary i wolności" przekształciła się w ruch
polityczno - wojskowy przeciwko Rosji. Wojna domowa zachęciła
Rosję, Austrię i Prusy do rozbioru Polski. W r. 1772 Rosja zajęła
ziemie pomiędzy Dźwiną, Drucią i Dnieprem (92 tys. km2),
Prusy - województwo pomorskie, malborskie, chełmińskie, część
biskupstwa warmińskiego, część Wielkopolski i Kujaw (36 tys. km2),
Austria - ziemie na południe od Wisły i Sanu, czyli część
województw: krakowskiego, sandomierskiego, ruskiego, bełskiego,
podolskiego i wołyńskiego (83 tys. km2). Pierwszy rozbiór,
pomimo uzależnienia politycznego od sąsiadów, podziałał na cześć
społeczeństwa mobilizująco. Pod przewodnictwem króla przeprowadzono
reformę edukacji, zniesiono ograniczenia utrudniające handel (prywatne
cła wewnętrzne), uruchomiono w Warszawie mennicę państwową,
ujednolicono system miar i wag, zakładano manufaktury państwowe.
Korzystając z odnowionego antagonizmu
austriacko - pruskiego o Śląsk oraz szykującej się wojny
rosyjsko - tureckiej, do której przystąpiły także Austria i
Szwecja, Stanisław August zwołał sejm, zwany od czasu obradowania
Czteroletnim (1788 - 1792). Sejm ustanowił liczbę wojska na 100
tysięcy, które miało być utrzymywane z podatków szlacheckich (10 %
dochodów), i kościelnych (20 %). W dniu 3 maja 1791 r. przyjęto przez
aklamację większości obecnych na sesji posłów - konstytucję,
która zniosła wolną elekcję, ustanawiając dziedziczność tronu (w
bocznej linii elektorów saskich), liberum veto, konfederacje i rokosze.
Władzę ustawodawczą sprawował sejm, wykonawczą - Straż Praw:
król i ministrowie odpowiedzialni przed sejmem. Mieszczanie miast królewskich
otrzymali wolność osobistą, prawo sprawowania urzędów i uzyskiwania
stopni oficerskich, delegowania do sejmu swoich plenipotentów,
reprezentujących interesy miast. Przeciwko konstytucji i w obronie
wolności szlacheckich magnaci zawiązali w Targowicy konfederację i
wezwali na pomoc Rosję. Od tamtej pory, Targowica w języku polskim
jest synonimem zdrady. Wojna w obronie konstytucji 3 maja trwała ponad
rok i pomimo sukcesów polskich pod Zieleńcami i Dubienką zakończyła
się wraz z przystąpieniem króla do konfederatów targowickich. Rosji
i Prusom dało to pretekst do dokonania drugiego rozbioru Polski. W r.
1793 Rosja zajęła Ukrainę, Podole i cześć Wołynia (250 tys. km2),
Prusy - Wielkopolskę, Kujawy część Mazowsza oraz Toruń i Gdańsk
(58 tys. km2).
Ostatnim aktem ratowania niepodległości
było powstanie, którego początek ogłosił w Krakowie, 24 marca 1794
r. - Tadeusz Kościuszko. Pomimo skromnych sił (4 tysiące żołnierzy),
powstańcom udało się odnieść pierwsze zwycięstwo już 4 kwietnia
1794 r. w bitwie pod Racławicami. Sukces Kościuszki przyczynił się
do aktywizacji patriotycznych sił w Warszawie, garnizon rosyjski został
pokonany, a na czele insurekcji w stolicy stanął szewc Jan Kiliński.
Powstanie przeciwko Rosjanom wybuchło także na Litwie. Wkrótce jednak
Rosja i Prusy zmobilizowały przeciw powstańcom znaczne siły i w
czerwcu 1794 r. zadały im klęskę pod Szczekocinami i Chełmem.
Sytuację chwilowo poprawił wybuch powstania w Wielkopolsce, a zwycięstwo
Jana Henryka Dąbrowskiego pod Bydgoszczą i jego marsz na Pomorze zmusiły
króla pruskiego do odstąpienia od oblężenia Warszawy. Jednak, kiedy
Tadeusz Kościuszko poniósł klęskę pod Maciejowicami (10 X 1794) i
ciężko ranny dostał się do niewoli rosyjskiej, upadła wola walki.
Dnia 4 listopada 1794 r. została zdobyta Warszawa. Na początku r. 1795
nastąpił trzeci rozbiór Polski; Rosja zajęła pozostałe ziemie
litewsko - ruskie, Austria resztę województw małopolskich z
Krakowem, cześć Podlasia i Mazowsza, Prusy pozostałą część
Podlasia i Mazowsza z Warszawą oraz cześć Małopolski. W listopadzie
1795 r. Stanisław August abdykował. Państwo polskie przestało istnieć.
6. Pod obcym zaborem
Utrata
niepodległości była katastrofą, jednak nie załamała Polaków i nie
pozbawiła ich woli walki. Swoje nadzieje wiązali z nowym konfliktem,
jaki toczył się pomiędzy rewolucyjną Francją a Austrią i Prusami.
Licząc na pomoc Francji, Jan Henryk Dąbrowski, zwrócił się do gen.
Napoleona Bonaparte prowadzącego we Włoszech wojnę z Austrią, o zgodę
na utworzenie polskich oddziałów. W styczniu 1797 r. powstały Legiony
Polskie, które początkowo walczyły u boku Napoleona, a po zawarciu
przez Francję pokoju z Austrią (Campo Formio, r. 1797) pozostały we Włoszech
jako korpus posiłkowy Republiki Cysalpińskiej, zaś po kolejnych układach
z Austrią (Lunéville, r. 1801) faktycznie przestały istnieć. Część
legionistów odeszła z gen. K. Kniaziewiczem, a z resztek utworzono
trzy półbrygady; dwie pozostały w służbie Królestwa Etrurii,
trzecią wcieloną do armii francuskiej i w r. 1801 wysłano na San
Domingo (Haiti), do tłumienia powstań miejscowej ludności.
Pomimo gorzkich doświadczeń, Polacy
wiązali nadzieje na niepodległość z Napoleonem, zwłaszcza, kiedy w
r. 1806 pokonał Prusy, wkroczył na ziemie polskie i wyzwolił Warszawę.
Kompromisowy pokój Francji z Rosją w Tylży (r. 1807) powołał
namiastkę państwa polskiego - Księstwo Warszawskie (104 tys.
km; 2,6 mln ludności), złożone z ziem II i III zaboru pruskiego. Na
mocy konstytucji napoleońskiej (22. 07.1807) Księstwo zostało połączone
unią personalną z Saksonią; szlachta zachowała uprzywilejowane
stanowisko w państwie. W r. 1808 Kodeks Napoleona zrównał wszystkich
obywateli wobec prawa, znosząc tym samym poddaństwo chłopów i ich
przypisanie do ziemi, którą jednak uznał za własność panów. Prawa
polityczne uzależniał od posiadanego majątku, co było szansą dla
rodzącej się burżuazji i inteligencji. W r. 1809, po zwycięskiej
kampanii przeciwko Austrii i zwycięstwie księcia Józefa
Poniatowskiego pod Raszynem, obszar Księstwa został powiększony o
ziemie zaboru austriackiego. W r. 1812, na potrzeby wojny Napoleona z
Rosją, Księstwo wystawiło 80 tysięczną armię. Została rozbita i
zdziesiątkowana w kampanii rosyjskiej, a ziemie polskie ponownie zajęte
podczas pościgu Rosjan za Napoleonem. Mimo to Polacy pozostali wierni
cesarzowi Francuzów. W bitwie pod Lipskiem, dowodząc siłami polskimi
zginął książę Józef Poniatowski.
Kongres wiedeński, na którym porządkowano
Europę po klęsce Napoleona (r. 1815) dokonał nowego podziału ziem
polskich: Prusy otrzymały Pomorze Gdańskie z Warmią, oraz departament
bydgoski i poznański czyli tzw. Wielkie księstwo Poznańskie oraz Górny
Śląsk (9% obszaru dawnej Rzeczypospolitej); Austria - Galicję i
Śląsk Cieszyński i okręg tarnopolski (11%); Rosja odzyskała ziemie
zabrane w trzech rozbiorach oraz okręg białostocki, a także część
Mazowsza z Warszawą (80%). Na mocy konstytucji nadanej przez cara
Aleksandra I, zabór rosyjski nosił nazwę Królestwa Polskiego, był
połączony unią personalna z Rosją; każdy car był jednocześnie królem
polskim. Królestwo posiadało osobny dwuizbowy parlament, rząd, skarb,
wojsko (dowodzone przez księcia Konstantego, brata cara), polskie
szkolnictwo, podstawowe wolności obywatelskie i urzędowy język
polski. Ponieważ car nie respektował konstytucji, a namiestnik - gen. Józef Zajączek wykonywał wolę wielkiego księcia Konstantego i
szefa tajnej policji - Nowosilcowa, najpierw stłumiono opozycję
legalną w sejmie, a następnie aresztowano członków tajnego związku
Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego, domagających się
zjednoczenia wszystkich ziem polskich i przestrzegania konstytucji.
Jeszcze w trakcie procesu przywódców Towarzystwa, w grudniu 1828, w
warszawskiej Szkole Podchorążych powstał zakonspirowany związek niższych
rangą wojskowych oraz młodej inteligencji, którym kierował
podporucznik Piotr Wysocki. Gdy we Francji i w Belgii wybuchła
rewolucja - podjęto decyzję o powstaniu. Wybuch nastąpił w
nocy z 29 na 30 listopada 1830 r.; Po zdobyciu Arsenału, garstka
spiskowców uderzyła na Belweder, siedzibę Konstantego, któremu
jednak udało się zbiec. Wkrótce garnizon rosyjski opuścił Warszawę,
a 5 grudnia 1830 r. dyktatorem powstania mianowano gen. Józefa Chłopickiego.
Zarówno Chłopicki jak polskie władze Królestwa za cenę niewielkich
ustępstw (przestrzeganie konstytucji, zakaz stacjonowania wojsk
rosyjskich w Królestwie, przyłączenie Litwy, Wołynia i Podola) byli
gotowi pogodzić się carem. Nieustępliwa postawa cara Mikołaja I spotęgowała
nastroje patriotyczne, 25 stycznia 1830 r. sejm ogłosił detronizację
Romanowych w Królestwie Polskim. Oznaczało to wojnę z Rosją, która, pomimo dwukrotnej
przewagi przeciwnika trwała aż do września 1831 r. Klęska powstania
ściągnęła na jego uczestników represje, zmuszając do emigracji około
9 tysięcy ludzi. Car zawiesił konstytucję, zlikwidował sejm, rząd i
wojsko Królestwa, wprowadzając stan wyjątkowy i 100 tysięczną armię
rosyjską.
Tragedia powstania listopadowego nie
zniechęciła Polaków do walki o niepodległość ojczyzny. Plany
powstania, z szerokim udziałem chłopów dojrzewały teraz nie tylko w
kraju, ale też i na emigracji we Francji, zwłaszcza wśród członków
Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Jednak próba wywołania
powstania w Krakowie w r. 1846 nie powiodła się, a chłopi, zamiast
przeciwko zaborcy zwrócili się przeciwko polskiej szlachcie.
W drugiej połowie XIX wieku, klęska
Rosji w wojnie krymskiej i tzw. odwilż posewastopolska, przyniosły
pewne ograniczone swobody w życiu Królestwa Polskiego: ogłoszono
amnestię, złagodzono cenzurę, zezwolono na zakładanie szkół wyższych
oraz organizacji środowiskowych. Na początku lat sześćdziesiątych
ukształtowały się dwa obozy polityczne: "Białych" - skupiających bogatą szlachtę i burżuazję i
"Czerwonych" - drobną szlachtę, inteligencję, młodzież
studencką. Biali pragnęli zwiększenia autonomii Królestwa, drogą układów
z carem, Czerwoni - niepodległości wywalczonej z bronią w ręku.
W styczniu 1863 r. wybuchło najdłuższe i najtragiczniejsze polskie
powstanie narodowe, w którym 20 tysięcy powstańców poległo w walce,
2 tysiące stracono, 10 tysięcy zesłano do kopalń na Uralu, a 40 tysięcy
na Syberię. Car, aby odciągnąć chłopów od udziału w powstaniu
przeprowadził uwłaszczenie chłopów, nadając im na własność użytkowaną
ziemię w zamian za wieczysty podatek gruntowy. Uwłaszczenie przyczyniło
do się do zmiany stosunków społecznych: chłopi nie posiadający środków
na zakup ziemi, przenosili się do miasta, zasilając szeregi robotników
przemysłowych.
Po klęsce powstania Polacy szukali
nowych dróg działania i odnaleźli je w ideach pozytywizmu - pracy u podstaw (oświata na wsi, prawa dla kobiet) oraz pracy
organicznej: dążenie wszystkich klas do rozwoju cywilizacyjnego kraju,
podnoszenia dobrobytu społecznego, unikanie konfliktów.
Brak własnej państwowości, brak
ustawodawstwa socjalnego w warunkach gwałtownego rozwoju gospodarki
kapitalistycznej, zapóźnienia cywilizacyjne, a także powolne, ale
niebezpieczne "zrastanie się" zaborów z zaborcą - skupiły Polaków wokół idei socjalizmu, oraz ruchu narodowego i
ludowego. Pierwszą partią o charakterze socjalistycznym był
Proletariat, założony w 1882 r. przez Ludwika Waryńskiego. W przyszłej
Polsce - postulował Waryński - zapanuje ustrój oparty na
równości i wspólnej własności środków produkcji; w chwili bieżącej
zadaniem robotników jest walka o ustawodawstwo socjalne i swobody
demokratyczne. Aresztowania rozbiły Proletariat, lecz jego program
przejął wkrótce II Proletariat i Związek Robotników Polskich.
Rozbicie ruchu socjalistycznego oraz pominięcie sprawy niepodległości
w programach pierwszych partii sprawiło iż w r. 1892, w Paryżu na zjeździe
socjalistów polskich, postanowiono powołać jednolitą partię - Polską Partię Socjalistyczną, łączącą cele socjalne i niepodległościowe.
Najwybitniejszym działaczem PPS w kraju został Józef Piłsudski. Wkrótce,
z powodu zagrożenia programu społecznego hasłami ogólnonarodowymi,
od PPS odeszła cześć działaczy z Julianem. Marchlewskim i Różą
Luksemburg, którzy utworzyli Socjaldemokrację Królestwa Polskiego
(1893). SDKP (od r. 1900, po przyłączeniu działaczy litewskich - SDKPiL) w r. 1918 połączyła się z radykalnym skrzydłem PPS
- Lewicą, tworząc Komunistyczną Partię Robotniczej Polski.
Przeciwstawiać się germanizacji i
rusyfikacji i szerzyć oświatę w języku polskim, zwłaszcza na wsi,
pragnęła młodzież skupiona w Związku Młodzieży Polskiej założonym
przez Zygmunta Balickiego w r. 1887. Na bazie tej organizacji, w r.
1893, Roman Dmowski stworzył w Warszawie Ligę Narodową, cztery lata później
przekształconą w Stronnictwo Narodowo - Demokratyczne (endecja).
Narodowcy postulowali hasła pracy organicznej, która wzmocni naród;
pogłębianie świadomości i jedności narodowej. W konsekwencji
prowadziło do odkładania walki o niepodległość i ugody z zaborcą.
Autonomia, jaką cieszyła się
Galicja pozwoliła na rozwój ruchu ludowego, którego działacze uczyli
chłopów nowych form gospodarowania a także walki o prawa obywatelskie
i polityczne. Pierwsza partia chłopska - Stronnictwo Ludowe
powstała w r. 1895, (od 1903 - Polskie Stronnictwo Ludowe), w r.
1913 podzieliło się PSL-Piast i PSL-Lewicę. W zaborze rosyjskim ruch
ludowy (PSL-Wyzwolenie) mocno akcentował konieczność walki o
niepodległość.
Istotne zmiany w działalności i
programach partii nastąpiły po rewolucji lat 1905 - 1907, która
w Królestwie Polskim miała charakter ruchu narodowo - społecznego.
Przyczyną rozłamów i rozbieżności była sprawa niepodległości
Polski. Najwyraźniej nastąpiło to w PPS, która jako PPS - Frakcja Rewolucyjna (od r. 1906), kierowana przez J. Piłsudskiego, stała
się ruchem niepodległościowym i przeniosła swoją działalność do
Galicji. Dalsze zmiany w programach i taktyce partii spowodował
konflikt pomiędzy zaborcami i wybuch I wojny światowej.
7. Sprawa polska w czasie I wojny światowej
Z wojną, która postawiła przeciwko sobie państwa
Trójprzymierza (Austro - Węgry, Niemcy i Włochy) oraz Trójporozumienia
(Anglia, Francja i Rosja) Polacy wiązali wielkie nadzieje na niepodległość.
Stali jednak przed dylematem: Które z państw ma największą szansę
na zwycięstwo? Który z zaborców będzie w stanie zjednoczyć ziemie
polskie? Endecja postawiła na Rosję, twierdząc, że największym
zagrożeniem dla Polski są Niemcy; kulturę słowiańską w tej
sytuacji może skutecznie chronić tylko car, który zjednoczonym
ziemiom polskim nada szeroką autonomię. Walkę przeciwko Rosji u boku
Austro-Węgier postulowały PPS i PSL. J. Piłsudski tworząc w
r. 1908 Związek Walki Czynnej, zakładał, że przy pomocy Austrii wywoła
powstanie w Królestwie Polskim, które będzie centrum odrodzonego państwa.
Rosja, Austro-Węgry i Niemcy traktowały sprawę polską
instrumentalnie, ograniczając się, w początkach wojny do mglistych
obietnic "wyzwolenia" i "zjednoczenia" ziem
polskich, zaś Anglia i Francja traktowały ją jako wewnętrzną sprawę
swojego sojusznika - cara rosyjskiego. Czas pozyskania Polaków nastąpił
dopiero w r. 1916, kiedy Niemcy doznali porażki na froncie wschodnim i
w r. 1917, po wybuchu rewolucji lutowej w Rosji. Pomimo rozterek i
dezorientacji Polacy z bronią w ręku pragnęli walczyć o niepodległość.
W połowie sierpnia 1914 r. powstały Legiony Polskie. Ich zalążkiem
była stworzona przez J. Piłsudskiego Kompania kadrowa, która od 6.
08. 1914 r. prowadziła walkę w Królestwie Polskim. Legiony, liczące
około 15 tysięcy żołnierzy, składały się trzech brygad - dowodzonych przez J. Piłsudskiego, płk. J. Hallera i płk. S.
Szeptyckiego. Zostały rozwiązane w r. 1917, po tym jak J. Piłsudski
wycofał się ze współpracy z państwami centralnymi. Na terenie Królestwa
Polskiego, w r. 1914 J. Piłsudski założył Polską Organizację
Wojskową, która do r. 1915 walczyła przeciwko Rosji, a po kryzysie
przysięgowym wystąpiła przeciwko Austrii i Niemcom. Pierwszym
komendantem POW był T. Żuliński; pod konie wojny funkcję objął płk.
E. Rydz - Śmigły. Po stronie Rosji walczyli (maj - lipiec
r. 1915) Polacy w tzw. Legionie Puławskim, utworzonym z inicjatywy płk.
W. Gorczyńskiego; w r. 1916 przekształcono go w Polską Brygadę
Strzelecką. Po rewolucji lutowej i upadku caratu, za zgodą Rządu
Tymczasowego w Rosji powstało wojsko złożone z Polaków walczących w
armii rosyjskiej, w liczbie trzech korpusów i 24 tysięcy żołnierzy.
Najtragiczniejszy był los II Korpusu rozbitego przez Niemców w krwawej
bitwie pod Kaniowem, w maju 1918 r. W połowie r. 1917, prezydent
Francji zezwolił na tworzenie armii złożonej z polskich emigrantów
mieszkających we Francji, USA, Kanadzie oraz polskich jeńców, byłych
żołnierzy państwa centralnych. Dowódcą armii został J. Haller.
Klęska Niemiec i Austro-Węgier,
zwycięstwo rewolucji i wycofanie się Rosji z wojny, polski wysiłek
militarny, zabiegi dyplomatyczne na arenie międzynarodowej oraz działalność
polskich ośrodków władzy sprawiły, jeszcze przed formalnym
podpisaniem pokoju w Wersalu, po 123 latach niewoli odrodziło się państwo
polskie.
8. Polska odrodzona 1918 - 1939
Dnia 11 listopada 1918 r. do Warszawy
przybył J. Piłsudski, przejął władzę cywilną i wojskową, powołał
pierwszy rząd, któremu podporządkowały się ośrodki władzy w
Krakowie, Lublinie, Poznaniu i Cieszynie. Równolegle z procesem
odbudowywania administracji i unifikacji państwa trwała walka o przywrócenie
polskiego stanu posiadania. Na południu, pomimo wcześniejszej umowy
(5.11.1918), Czesi zaatakowali Śląsk Cieszyński, wyparli Polaków z
Zaolzia, a międzynarodowa konferencja w Spa (lipiec 1920 r.), przyznała
Czechosłowacji sporne terytorium wraz z 100 tysięczną mniejszością
polską. Na południowym wschodzie, granicę pomiędzy Polską a ówczesną
Ukraińską Republiką Ludową ustalono na rzekach Zbrucz i Horyń.
Granica wschodnia została ustalona po wojnie polsko - radzieckiej, a kończący spór traktat ryski (18. 03. 1918) nakreślił
jej przebieg na linii Dzisna - Dokszyce - Słucz - Ostróg - Zbrucz. Polska uznała państwo litewskie w lipcu 1920
r., a w październiku tegoż roku, gen. L. Żeligowski zajął Wileńszczyznę,
którą przyłączono do Polski. O kształcie polskiej granicy północnej
zadecydował traktat wersalski przyznając Polsce 121 km dostępu do
morza poprzez Pomorze Wschodnie; Gdańsk otrzymał status wolnego
miasta; w wyniku plebiscytów - Warmia, Mazury i Powiśle pozostały
przy Prusach Wschodnich. Na zachodzie: Wielkopolskę przywróciło
Polsce powstanie wielkopolskie (grudzień 1918 - styczeń 1919);
Na Górnym Śląsku Polacy nie uznali wyników plebiscytów, chwycili za
broń i po trzech powstaniach wywalczyli sześć powiatów górnośląskich.
Jeszcze przed ostatecznym ustaleniem
granic państwa, w marcu 1921 r. sejm ustalił konstytucję, w myśl której
Polska ukształtowała się jako republika burżuazyjno - demokratyczna; władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy sejm (555 osób),
władzę wykonawczą - rząd i prezydent, władzę sądowniczą - niezawisłe sądy, obywatele otrzymali prawo wyborcze równe,
tajne, powszechne, bezpośrednie i proporcjonalne, oraz gwarancję
podstawowych swobód obywatelskich. Proces unifikacji i odbudowy
zjednoczonego państwa był niezwykle trudny, ze względu na zniszczenia
wojenne, konieczność pokonywania odmienności politycznych i
gospodarczych, jakimi obciążone były poszczególne zabory. Od samego
początku toczyła się ostra walka polityczna w parlamencie pomiędzy
tworzącymi go ugrupowaniami, utrudniając skuteczne działanie.
Antagonizmy polityczne, podsycane przez narodowców, doprowadziły do
zabójstwa w 1922 r. pierwszego prezydenta Rzeczpospolitej Gabriela
Narutowicza. Trudnościom gospodarczym przeciwstawił się w 1923 r.
premier W. Grabski. Wprowadził reformę monetarną, powołał Bank
Polski i rozpoczął prace nad budową portu w Gdyni, dzięki czemu
polski handel zagraniczny został uniezależniony od opanowanego przez
Niemców Gdańska. W r. 1925 przeprowadzono kolejną reformę uwłaszczeniową
zakładającą dobrowolną parcelację majątków powyżej 180 ha, na
kresach powyżej 300 ha, a w majątkach uprzemysłowionych powyżej 700
ha przy pełnym odszkodowaniu dla właścicieli. W wyniku reformy własność
chłopska powiększyła się o 13 %, co jednak nie spełniało oczekiwań
społecznych. Młodemu państwu polskiemu nie sprzyjała też sytuacja
międzynarodowa: w r. 1925 (Locarno) Francja, za cenę gwarancji własnej
granicy wschodniej, pozostawiła otwartą sprawę rewizji polskiej
granicy zachodniej. W tym samym czasie rozpoczęła się polsko-niemiecka wojna celna i spór o pocztę z niemieckim władzami Wolnego
Miasta Gdańska. Trudnościom politycznym spowodowanym wadliwie
funkcjonującym system demokracji parlamentarnej, postanowił
przeciwdziałać J. Piłsudski dokonując w maju 1926 r. zamachu stanu i
wprowadzając tzw. rządy sanacji czyli uzdrowienia państwa. Pierwszym
posunięciem były tzw. nowele sierpniowe, które zwiększały zakres władzy
prezydenta i utworzenie w 1928 r. Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem,
a w 1937 Obozu Zjednoczenia Narodowego - rodzaju forum
politycznych wspierających rządy sanacji. W 1935 r. wprowadzono nową
konstytucję, która dawała szerokie uprawnienia prezydentowi,
wybieranemu w powszechnych wyborach na 7 lat. Prezydent mianował rząd,
zwoływał i rozwiązywał sejm, dysponował prawem veta wobec ustaw
sejmowych, zachował prawo wydawania dekretów z mocą ustawy, mianował
najwyższych urzędników: prezesa NIK, prezesa Sądu Najwyższego oraz
Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych; prezydent nie ponosił
odpowiedzialności konstytucyjnej.
Pierwsze lata stabilizacji
gospodarczej w odrodzonym państwie zniweczył światowy kryzys
gospodarczy, który w Polsce zaczął się od spadku cen na produkty
rolne, co wywołało bezrobocie, ograniczenie płac, brak popytu na
towary, spadek produkcji przemysłowej do 60%, zahamowanie inwestycji i
odpływ kapitałów zagranicznych. Państwo przeciwdziałało kryzysowi
poprzez stosowanie dumpingu na rynku międzynarodowym i windowaniu cen w
kraju, co pozwalało utrzymać dodatni bilans handlowy; organizowało
roboty publiczne, przejmowało zakłady o szczególnym znaczeniu dla
gospodarki. W 1937 r., w widłach Wisły i Sanu rozpoczęto budowę
Centralnego Okręgu Przemysłowego - kompleksu przemysłowego,
istotnego dla obronności kraju.
Pomimo prób ułożenia stosunków z sąsiadami
(pakt o nieagresji z ZSRR w r. 1932 i z Niemcami w 1934) w stosunkach międzynarodowych
wystąpiły objawy kryzysu wywołane ekspansywną polityką
hitlerowskich Niemiec. Po zaborze Czechosłowacji we wrześniu 1938 r.
Niemcy przystąpiły do ofensywy dyplomatycznej przeciwko Polsce, żądając
oddania Gdańska i zgody na budowę eksterytorialnej autostrady łączącej
Niemcy z Prusami wschodnimi. Polska odrzuciła propozycje niemieckie, a
Wielka Brytania i Francja udzieliły nam gwarancji na wypadek wojny.
Dnia 1 września 1939, o godzinie 4.45 niemiecki pancernik
Schleswig - Holstein rozpoczął ostrzał Westerplatte. Był to
początek II wojny światowej.
9. Polska podczas II wojny światowej
Wraz z atakiem na Westerplatte na
Polskę ruszyło 1,8 mln żołnierzy niemieckich i 1640 samolotów, którym
mogliśmy przeciwstawić milion żołnierzy i 400 samolotów. Polski
plan obronny przewidywał możliwie długą obronę na zachodnich
granicach i oczekiwanie na pomoc sojuszników zachodnich. Anglia i
Francja wypowiedziały wojnę Niemcom 3 09.1939 r., lecz nie rozpoczęły
działań. Podczas 35 dniowej wojny obronnej Polska stawiała czoło nie
tylko Niemcom, lecz także i ZSRR, który na mocy wcześniejszego
porozumienia Ribbentrop - Mołotow, 17. 09. 1939 r. zaatakował
polską granicę wschodnią. W tym samym dniu, Naczelny Wódz, prezydent
i rząd opuścili kraj, udając się na emigrację. Ostatnią bitwę
kampanii wrześniowej (2-5.X.1939) stoczyła pod Kockiem Samodzielna
Grupa Operacyjna "Polesie" gen. F. Kleeberga. W wyniku
przegranej wojny Polska znalazła się pod okupacją niemiecką i
radziecką. Niemcy zajęli 48% terytorium państwa polskiego i około 20
mln ludności, ZSRR - 50% i 14, 3 mln ludzi. Niemcy włączyli do
Rzeszy województwo pomorskie, poznańskie, część łódzkiego,
krakowskiego, część Mazowsza i Kielecczyzny, Zaolzie i Suwalszczyznę,
a z pozostałych ziem utworzyli Generalną Gubernię. Na wschodzie,
ziemie zagarnięte Rzeczpospolitej przyłączono do Białoruskiej i
Ukraińskiej Republiki Ludowej. Na ziemiach okupowanych, wobec ludności
polskiej Niemcy stosowali: pracę przymusową, masowy wywóz na roboty w
Niemczech, konfiskatę majątku narodowego, akcje wysiedleńcze Polaków
z terenów przeznaczonych na niemiecką kolonizację, likwidacja
inteligencji polskiej, wojskowych, masowe egzekucje i pacyfikacje. W
obozach pracy (np. Dachau, Oświęcim) prowadzono eksterminację ludności
z krajów okupowanych przez Niemcy. Zginęło tam 1,5 mln ludzi. Politykę
niszczenia, ziemiaństwa, inteligencji i kadry wojskowej prowadzili też
Rosjanie, mordując 20 tysięcy jeńców wojennych w obozach w
Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku. Po wprowadzeniu przymusowego
obywatelstwa radzieckiego, Polacy byli wcielani do Armii Czerwonej.
Po klęsce wrześniowej Polacy
walczyli w obronie Francji: w Lotaryngii, na lini Maginota walczyła I
Dywizja Grenadierów, (gen. B. Duch), w Alzacji 2 Dywizja Strzelców
Pieszych (gen. B. Prugar - Ketling), w Szampanii - 10 Brygada
Kawalerii Pancernej (gen. S. Maczek), Samodzielna Brygada Strzelców
Podhalańskich (gen. Z. Bohusz- Szyszko) w Norwegii, pod Narvikiem. W
Bitwie o Anglię, od sierpnia do października 1940, dywizjony 302 i 303
zestrzeliły 273 samoloty niemieckie. Na Atlantyku osłaniając konwoje
i tropiąc niemieckie okręty walczyły polskie niszczyciele: Burza,
Grom, Błyskawica, Piorun, Orkan, Garland oraz okręt podwodny Orzeł;
na Morzu Śródziemnym - Sokół i Dzik. W Afryce, działająca od
1940 r Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich (gen. S. Kopański),
brała udział w obronie twierdzy Tobruk w Libii (r.1941).
Także w kraju, pomimo okupacji i
represji Polacy prowadzili działalność konspiracyjną tworząc
podziemne wojsko - Armię Krajową i Bataliony Chłopskie,
formalnie podlegające poskiemu rządowi na emigracji w Londynie.
Szeregi AK w 1943 r. liczyły około 300 tysięcy żołnierzy. W latach
1942 - 1944 AK przeprowadziła działalność sabotażową i
dywersyjną, między innymi: 300 zbrojnych akcji w obronie ludności
polskiej na Zamojszczyźnie; w akcji pod Arsenałem w Warszawie Akowcy
odbili 20 więźniów przetrzymywanych przez Gestapo, dokonali udanego
zamachu na szefa SS - F. Kutscherę. Po agresji niemieckiej na
ZSRR, w 1942 r. stworzono tam armię polską, lecz nieporozumienia z
Rosjanami, sprawiły iż gen. W. Anders ewakuował ją (67 tys. żołnierzy
i 47 tys. cywilów) do Iranu. Armia ta dała początek II Korpusowi, który
dowodzony przez Andersa walczył w ramach 8 armii brytyjskiej. W maju
1944 r. Polacy, otworzyli aliantom drogę do Rzymu, zdobywając Monte
Cassino, następnie Anconę i Bolonię. W inwazji na Normandię (r.1944)
brała udział 1 Dywizja Pancerna gen. S. Maczka, walcząc pod Falaise,
zdobywając Bredę w Holandii; swój szlak bojowy zakończyła w
Wilhelmshaven w Niemczech, I Brygada Spadochronowa uczestniczyła w
największej operacji powietrzno desantowej pod Arnhem we wrześniu 1944
r.
Po zerwaniu stosunków pomiędzy ZSRR
a rządem polskim rządem emigracyjnym, komuniści polscy uzyskali zgodę
J. Stalina, (maj 1943 r.) na organizację w Sielcach nad Oką, Dywizji
im. T. Kościuszki, (gen. Z. Berling), rozbitej w październiku 1943 r.
w bitwie pod Lenino. Dalsze działania na froncie wschodnim kontynuowała
1 Armia Ludowego Wojska Polskiego (gen. Z. Berling), tocząc latem 1944
r. ciężkie walki nad Wisłą (przyczółek warecko - magnuszewski), następnie wyzwalając ziemie polskie, kończąc swój
szlak bojowy w Berlinie.
Klęska Niemiec i przejęcie przez
ZSRR inicjatywy strategicznej na froncie wschodnim (r. 1943), powstanie
Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego - rządu, złożonego z
komunistów polskich popieranych przez Rosjan, a także zbliżanie się
Armii Czerwonej i Ludowego Wojska Polskiego do granic państwa przyśpieszyły
wybuch powstania w Warszawie (sierpień 1944 r.). Jego celem było
wyzwolenie stolicy z rak niemieckich i wystąpienie w roli gospodarzy
wobec zbliżających się Rosjan. Podczas 63 dni bohaterskiej, lecz nierównej
walki, przy obojętnej postawie aliantów, zginęło 20 tys. żołnierzy
AK, 180 tysięcy ludności cywilnej i 2,6 tys. żołnierzy Ludowego
Wojska Polskiego gen. Berlinga, którzy przyszli powstańcom z pomocą.
Upadek powstania, ofensywa Rosjan, którzy
w styczniu 1945 r. wyzwolili Warszawę i szybkim marszem posuwali się
na północ i północny zachód, sprawiły, że uczestnicy konferencji
jałtańskiej (luty 1945 r.) zgodzili się na powołanie koalicyjnego rządu
złożonego z komunistów popieranych przez ZSRR i członków rządu
londyńskiego, przeprowadzenie wolnych wyborów. Polska granica
wschodnia miała przebiegać na linii Curzona (rzeka Bug); Polsce
przyznano Prusy wschodnie, Górny i Dolny Śląsk. Decyzje te potwierdziła
konferencja w Poczdamie (lipiec- sierpień 1945 r.). W wyniku II wojny
Polska straciła 6 mln obywateli; w 1946 r. liczyła mniej niż 24 mln
ludzi; zmiany graniczne spowodowały stratę 76 tys. km2
powierzchni (20% stanu przedwojennego); stan obecny - 312, 7 tys.
km2.
10. Polska współczesna
Na mocy porozumień w Moskwie, 21. 06.
1945 r. został powołany Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, z
premierem E. Osóbką Morawskim i wicepremierami: S. Mikołajczykiem i
W. Gomułką. W sierpniu 1945 r. Zachód cofnął uznanie dla rządu RP
na emigracji, likwidacji uległy też polskie siły zbrojne na
Zachodzie. W życiu politycznym przewodnią rolę sprawowała Polska
Partia Robotnicza i uzależnione od niej (tzw. koncesjonowane) Polska
Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne,
Stronnictwo Pracy i niezależne Stronnictwo Pracy K. Popiela i Polskie
Stronnictwo Ludowe S. Mikołajczyka. W czerwcu 1946, chcąc odwlec
wybory, rząd przeprowadził sondaż poglądów społecznych
(referendum) żądając odpowiedzi na trzy pytania "Czy jesteś za
zniesieniem senatu?", "Czy jesteś za przeprowadzanymi
reformami społeczno - gospodarczymi?", "Czy jesteś
za utrwaleniem granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej?"
Wyniki wyborów zostały sfałszowane , prawdopodobnie ponad 80 % głosów
"nie" padło na pierwsze pytanie. W styczniu 1947 odbyły się
wybory do Sejmu Ustawodawczego, w których PPR i partie koncesjonowane
uzyskały 80 % poparcia. Prezydentem został B. Bierut, premierem J.
Cyrankiewicz. Zwycięstwo w wyborach ośmieliło komunistów do walki z
przeciwnikami politycznymi: PSL zostało rozbite aresztowaniami, S. Mikołajczyk
opuścił Polskę; także z PPR wykluczono W. Gomułkę. W grudniu 1948
r. PPS i PPR połączyły się tworząc Polską Zjednoczoną Partię
Robotniczą. W życiu gospodarczym trwała realizacja dekretów o
nacjonalizacji przemysłu i reformie rolnej, a także planu trzyletniego
(1947 - 1949), zakładającego likwidację zniszczeń wojennych,
scalenie Ziem Odzyskanych, podniesienie poziomu życiu. Sukcesy w
realizacji tego planu wynikały z olbrzymiego poświęcenia społeczeństwa
w pierwszych latach powojennych. W r. 1952 uchwalono konstytucję, która
określała ustrój państwa jako demokrację ludową a środki
produkcji za własność państwa. Postępującą stalinizację kraju,
czyli przejmowaniu wzorów radzieckich w życiu politycznym i
gospodarczym, przerwały wypadki w Poznaniu w czerwcu 1956 r. Wywołały
one kryzys w PZPR i walkę frakcji o władzę w partii, którą, po
wizycie N. Chruszczowa w Polsce (październik 1956 r.) przekazano W.
Gomułce. Polski Październik zaowocował zwolnieniem z więzienia
kardynała S. Wyszyńskiego, utworzeniem koła posłów katolickich
Znak, repatriacji 29 tysięcy Polaków z ZSRR, odejściem od planów
kolektywizacji rolnictwa. Cechą charakterystyczną Polski Ludowej były
cyklicznie powtarzające się kryzysy społeczno-polityczne. Po
tzw. "małej stabilizacji" rządów ekipy W. Gomułki w
latach 1957 - 1968, w marcu 1968, na tle wydarzeń międzynarodowych
(wojna izraelsko-arabska) doszło do wystąpień antysemickich,
inspirowanych przez członków partii związanych z M. Moczarem. W
rezultacie nagonki, Polskę opuściło około 20 tysięcy obywateli
pochodzenia żydowskiego. Z PZPR usunięto 8 tys. osób. Wkrótce Polskę
ogarnął kolejny kryzys, wywołany trudnościami gospodarczymi:
niedoinwestowaniem rolnictwa i przemysłu dóbr konsumpcyjnych, próbami
ukrytej kolektywizacji rolnictwa w postaci tzw. kółek rolniczych,
kosztami przyśpieszonej industrializacji zwłaszcza w przemyśle ciężkim.
W grudniu 1970, na wieść o podwyżkach cen żywności doszło do
strajków w Gdańsku i Gdyni, krwawo stłumionych przez milicję. W
wyniku kryzysu politycznego, W. Gomułkę na stanowisku I sekretarza
PZPR zastąpił E. Gierek. Hasło jego ekipy budujemy "Drugą
Polskę" przyniosło poprawę warunków bytowych ludności i
utrzymanie gospodarki kosztem pożyczek z Zachodu, budowę gigantów
przemysłu ciężkiego (Huta "Katowice", Bełchatów),
podniesienie cen skupu w rolnictwie, przy jednoczesnym imporcie żywności.
W 1979 r. przyszło załamanie gospodarcze, objawiające się brakami
rynkowymi, podwyżkami i inflacją wywołaną koniecznością spłaty
kredytów. Fala protestów w sierpniu 1980 r, doprowadziła do upadku
ekipy rządzącej i powstania niezależnego związku zawodowego
"Solidarność" z przewodniczącym L. Wałęsą, dając też
początek długiej drodze (stan wojenny w l. 1981 - 1983) do
transformacji ustrojowej, która nastąpiła po wyborach 4 czerwca
1989r. Pierwszym prezydentem wybranym w 1989 r. przez Zgromadzenie
Narodowe został W. Jaruzelski z PZPR, rok później wybory powszechne
przyniosły zwycięstwo Lechowi Wałęsie; w r. 1995 prezydentem został
Aleksander Kwaśniewski, w r. 2000 wybrany ponownie na drugą kadencję.
|