Prowincya W. Księstwa Litewskiego

(Magnus Ducatus Lituaniae).

W ogólnym składzie Rzeczypospolitej od czasu unii lubelskiej (1569 r.) Wielkie Księstwo Litewskie stanowiło obok Wielko i Małopolski trzecią prowincyę. Co trzeci sejm walny dawało marszałków sejmowych i każdy trzeci sejm odprawować się był powinien w Grodnie.

Kraj ten, około sto mil, od granic ziemi Pskowskiej na północy, do Wołynia na południu, i tyleż od granic ziemi Smoleńskiej na wschodzie, do Połongi nad Bałtykiem, długi i szeroki, przecięty ukośnie szerokim pasem gęstych jezior, oblany był przez cztery wielkie rzeki: Niemen, Dźwinę zachodnią, Dniepr i Prypeć. Z tych trzy pierwsze znane już były w starożytności pod nazwami: Chronos (Niemen), Rubon (Dźwina) i Borysthenes (Dniepr u Herodota), zwany od VI wieku Danapris, Danapros lub Danaprus. Główną atoli arteryą serca Litwy jest Niemen, spławny dla „wicin” od Stołpców, a słynny z pięknych brzegów od Grodna. Już za Zygmunta Augusta Małopolanin, Mikołaj Tarło ze Szczekarzewic, chorąży przemyski, staraniem swojem oczyszczał koryto Niemna z głazów, szkodliwych dla żeglugi, za co mu wdzięczni ziomkowie pomnik kamienny postawili, a wierszopis śląski, Schraether, pamięć jego usiłowań w wierszu łacińskim przekazał.

Obfitość wód w południowej stronie Wielkiego Księstwa Litewskiego od dawna zachęcała przemyślnych obywateli do kopania spławnych kanałów wodnych. Istnieje dotąd kanał z jeziora Sporowskiego do miasta Bezdzieża w Kobryńskiem. Syn Zygmunta III, królewicz Władysław, o innym zamyślał i na to „przekopanie” konstytucyę sejmową już w roku 1631 wyjednał, ale napaści sąsiadów Rzeczypospolitej zniweczyły rozumne te zamysły polepszenia wewnętrznej gospodarki kraju. Dopiero więc za Stanisława Augusta wykopany został kosztem skarbowym za 40.000 dukatów kanał, zwany Królewskim, Brzeskim lub Rzeczypospolitej, 10 mil długi, który połączył Pinę, wpadającą do Prypeci, z Muchawcem, wpadającym do Buga, a tem samem Bałtyk z morzem Czarnem. Prawie jednocześnie Michał Ogiński, hetman Wielki litewski, przez wykopanie własnym kosztem siedmiomilowego kanału (zwanego kanałem Ogińskiego), połączył Jasiołkę, wpadającą do Prypeci, ze Szczarą, uchodząca do Niemna. Był jeszcze i czwarty stary kanał, zwany Batowym lub publicznym, z jeziora Turskiego od źródeł Prypeci do Muchawca kierowany.

Litwa, która jeszcze, gdy Piastowie panowali w Polsce, nie była krajem rolniczym, pod Jagiellonami tak szybko rozwinęła się i zakwitła, że już za Zygmunta I zaopatrywała w żyto wszystkie zamki ukraińskie nad Dnieprem. Za Jagiełły floty zachodniej Europy, a zwłaszcza portugalska i hiszpańska, sprowadzały maszty z puszczy Białowieskiej, spławiane Narwią i Wisłą do Bałtyku.

Wielkie Księstwo Litewskie przed rokiem 1772 składało się z następujących województw: 1) Wileńskiego, 2) Trockiego, 3) Księstwa Żmudzkiego, 4) województwa Połockiego, 5) Nowogrodzkiego, 6) Witebskiego, 7) Brzesko-litewskiego, 8) Mścisławskiego, 9) Mińskiego i 10) Inflanckiego; ostatnie, zwane niekiedy księstwem, wspólnie do Litwy i Korony należało. Województwo Smoleńskie, choć od roku 1667 przyłączone zostało do Moskwy, tytularnie jednak pozostało przy Litwie i w porządku urzędowym pomiędzy księstwem Żmudzkiem a województwem Połockiem wymieniane bywało. Niezależnie od nazw urzędowych weszły do mowy potocznej nazwy z charakterem etnograficznym. Tak np. województwa: Połockie, Witebskie, Mścisławskie i część Mińskiego, zaczęto w wiekach ostatnich nazywać Białorusią. Województwo zaś Nowogrodzkie i strony Grodzieńskie, po Podlasie, nazwano, bez wyjaśnionego powodu, Rusią Czarną. Obie te jednak nazwy nie upowszechniły się nigdy w mowie ludu ziem powyższych. Bagniste dorzecze Prypeci, zajmujące większą część województwa Brzeskiego, część wschodnia Nowogrodzkiego, południowa Mińskiego i północna Wołyńskiego, zowie się Polesiem lub Polisiem. Część południowa księstwa Żmudzkiego, położona w klinie między Niemnem, Prusami i Szeszupą, zwała się „traktem Zapuszczańskim”.

Herb Wielkiego Księstwa Litewskiego, zwany „Pogonią”, przedstawia w polu czerwonem, pod mitrą (czapką) książęcą, jeźdźca w zbroi i hełmie, z mieczem do cięcia podniesionym, i tarczą, na której dwa krzyże złote w jeden spojone. Koń pod nim biały, rozpędzony, okryty czaprakiem czerwonym, długim prawie do kopyt potrójną złotą frendzlą. Piastowie przedstawiali nieraz na swoich pieczęciach postacie swoje na koniu cwałującym. Naśladował to Olgierd i stąd na jego pieczęci z roku 1366 mamy pierwszą „pagoń”, która ma tego księcia wyobrażać. Oczywiście na „pogoni” pogańskiej tarcza Wielkiego księcia nie miała jeszcze krzyżów, które dopiero po przyjęciu chrześcijaństwa dodano. Poeta polski XVII wieku, Wacław Potocki, dodanie krzyżów na tarczy przypisuje słusznie Jagielle:

„Jagiełło, skoro skrzydeł Krzyżakom przystrzyże,
Kawalerowi na tarcz dał herb ich, dwa krzyże”.

Prócz tego był jeszcze inny herb Litwy, a właściwie domu Jagiellonów, zwany kolumnami, przedstawiający trzy żółte słupy z podstawą, w czerwonem polu. Herbu tego używał Witold i Zygmunt Kiejstutowicz, na tarczy Pogoni zamiast krzyża, a później Zygmunt August na pieniądzach litewskich, Na pogrzebie Zygmunta I niesiono dwie chorągwie. Na jednej była Pogoń, a na drugiej Kolumny. Chorągiew Wielkiego Księstwa Litewskiego (podług Gwagwina) czterokątna, z sześćdziesięciu łokci czerwonej kitajki, miała z jednej strony Pogoń, a z drugiej Bogarodzicę z Dzieciątkiem, obraz w słońcu. Chorągiew zaś hetmanów litewskich była błękitna i z jednej strony miała pogoń w polu czerwonem, a z drugiej postać św. Stanisława, biskupa krakowskiego.