Województwo Malborskie.

Najmniejsze z trzech województw w Prusiech polskich, od północy Baltykiem, a właściwie zatokami Gdańską i Fryską oblane, od wschodu graniczące z księstwem Warmińskiem i Prusami książęcemi, od południa z częścią tychże Prus, która się zwała Pomezanią, od zachodu przedzielone było korytem Wisły od województwa Pomorskiego. Dzieliło się na cztery powiaty: Sztumski, Kiszporski, Elbląski i Malborski. Starostwo grodowe Kiszporskie należało do wojewody, który wybiera podwojewodziego i pisarza, a jeżeli nie sądzi sam, to przez nich sprawuje sądy grodzkie w Kiszporku. Niegrodowe starostwa były: Sztumskie, Tolkmickie i inne. Sejmiki wojewódzkie, sądy grodzkie i ziemskie nie w Malborgu, ale w Sztumie się odbywały. Gród sztumski zależał od starosty w Kiszporku. Na sejmikach wojewódzkich wybieranych jest ośmiu posłów na Generał pruski, to jest po dwóch z powiatu, i dwóch deputatów na trybunał z całego województwa. Sądy ziemskie sprawował sędzia ziemski z ławnikami.

Herb województwa Malborskiego był ten, co Chełmińskiego, zachodziła tylko różnica w barwach, a mianowicie, że w herbie chełmińskim orzeł jest biały na polu czerwonem, a w herbie malborskim orzeł czerwony na polu białem.

Stołecznem miastem województwa był Malborg, po łacinie Marieburgum, po niemiecku Mariaenburg, co po polsku przemieniono na Malborg. Założyli go roku 1274 Krzyżacy we wsi pruskiej Alem, na prawym brzegu Nogatu, o mil 5–6 od Gdańska, a zagrabiwszy Polsce Gdańsk w roku 1309 i zbudowawszy w Malborgu wielkim kosztem zamek, jeden z najwarowniejszych wówczas w Europie, uczynili Malborg stolicą swojej potęgi. Jagiełło, po wielkiem zwycięstwie roku 1410 pod Grunwaldem, zajął miasto Malborg, nie mógł jednak zdobyć zamku. Podczas tego oblężenia, wystrzelona z rozkazu króla kula działowa, mająca zburzyć środkowy filar, utrzymujący sklepienie wielkiej sali, w której zasiadał Wielki Mistrz z Komturami, utkwiła w murze nad kominem, chybiwszy o kilka cali. Kazimierz IV był szczęśliwszy i zdobył twierdzę malborską podczas wojny trzynastoletniej roku 1460, a w sześć lat potem Malborg przeszedł pod panowanie polskie. Tu się odtąd odbywał naprzemian z Grudziądzem sejm Prus polskich, zwany Generałem.

Potężne mury twierdzy dzieliły się na zamek dolny, średni i wysoki. W dolnym jedna z baszt zwała się Babą, druga z bramą Cwetor, a była i mynnica, w której działa lano. W średnim zamku, między wielu innemi, była izba, podobnie jak na Wawelu, kurzą stopą zwana. Ta część zamku obejmowała za polskich czasów mieszkanie Króla i Królowej Jejmości, gdzie pierwej sam Wielki Mistrz Zakonu miał siedzibę i stąd urządzał wyprawy na ciągłe niszczenie Polski i Litwy. W trzeciej części, zwanej zamkiem wysokim, między innymi znajdował się sklep Witolda, to jest mieszkanie, które ten bohater jako więzień lub gość Zakonu pobytem swoim upamiętnił. Cały ogromny gmach zamku malborskiego, obejmujący tyle wspomnień z dziejów Zakonu i dziejów polskich, uległ znacznym uszkodzeniom w wielkim pożarze 1644 r.

Elbląg, po staropolsku Olbiąg, po niemiecku Elbing, nad rzeczką tegoż imienia, do Friszhafu wpadającą, miasto powiatowe w województwie Malborskim. Roku 1237 postawiony był tu przez Krzyżaków, przy pomocy Konrada Mazowieckiego, zamek, koło którego kupcy z Lubeki zabudowali miasto. Roku 1454 Elblążanie, nie mogąc znieść dłużej ucisku krzyżackiego, zburzyli ten zamek, osadzony załogą niemiecką, i poddali się królowi Kazimierzowi IV. Odtąd Elbląg długo był Polsce wierny i roku 1520 mężnie się oparł napaści Alberta, margrabiego Brandeburskiego. Miasto należało do związku hanzeatyckiego i biło własną monetę.

Sztum, Stum, miasto, założone w miejscu lechickiej wsi Postolin, między jeziorami, dwie mile od Malborga, powiatowe i starościńskie; posiadało znakomity zamek krzyżacki, było miejscem sejmików województwa, oraz sądów ziemskich i grodzkich. Gustaw Adolf, podczas wyprawy swojej na Polskę za Zygmunta III, pobity dnia 25. czerwca 1629 roku przez Koniecpolskiego pod Sztumem, dwa razy w sąsiednim lesie dostał się do niewoli, z której jednak zdołał się zawsze wyśliznąć. W pobliskiej miastu wsi Sztumdorf Władysław IV zawarł roku 1635 zawieszenie broni ze Szwedami i rozejm na lat 26.

W widłach Wisły i Nogatu leżała, słynna z urodzajności, nizina, zwana Żuławami. Źródłosłów tej nazwy pochodził zapewne z języka pierwotnych Prusów i tylko został spolszczonym (po litewsku: sała – wyspa, żelu – zielenieje, żolé – trawa). Nazwa używa się zwykle w liczbie mnogiej, ponieważ służy dwom wielkim i kilku pomniejszym wyspom nizinnym. Odróżniano Żuławę gdańską, elbląską i dwie malborskie, ogółem 16 mil kwadratowych mające. Od Malborga ku Gdańskowi ciągną się niziny, Wisłą i Nogatem oblane, a drugie ku Elblągowi, między korytem Nogatu a jeziorem Druznem zawarte. Po osuszeniu kanałami i tamami Żuławy stały się jedną z najżyźniejszych w świecie okolic już za czasów krzyżackich. Żuławy malborskie, do Malborskiej ekonomii królewskiej przynależne, dzielą się na Wielką Żuławę, między Wisłą i Nogatem położoną, i Małą Żuławę, inaczej Fiszawską, od Nagatu do jeziora Druzna ciągnącą się. Podług lustracyi z roku 1649 Wielka Żuława obejmowała 39 wsi na 1728 włókach osiadłych, a w roku 1783 liczono w niej 2130 łanów. Wsi te, chociaż przez Krzyżaków, kolonizowane były jednak przeważnie ludnością polską i dlatego w znacznej części miały nazwiska polskie. Wieś Kościelec założona była przez Kościeleckiego roku 1471 za przywilejem Kazimierza Jagiellończyka. Mała Żuława Malborska miała w roku 1649 wsi 22 na 677 włókach ziemi, a pod koniec XVIII wieku było w niej 966 łanów, zaś na nich, oprócz dawnych wsi, przybyło jeszcze 16 wsi, tak zwanych holenderskich. Roczny dochód królewski, z całej ekonomii malborskiej, to jest miasta, folwarków, czynszów i pastwisk Wielkiej i Małej Żuławy, wniesiony do skarbu króla Jegomości roku 1649, po strąceniu kosztów administracyi i potrzeb kościelnych, czynił złotych polskich ówczesnych 117.384, groszy 9 i szelągów 11. Była to zatem najwięcej dochodu przynosząca królewszczyzna ze wszystkich w Rzeczypospolitej.