Województwo Brzesko-kujawskie.

Na wschód od ziemi Polan leżały Kujawy, rozciągające się w znacznie większej połowie na lewym brzegu Wisły, gdzie utworzono z nich dwa województwa: Brzesko-kujawskie i Inowłocławskie. Trzecia zaś ich część pod nazwą ziemi Dobrzyńskiej leżała na prawym brzegu Wisły. Bolesław Krzywousty, dzieląc roku 1138 monarchię polską pomiędzy synów swoich, z Kujaw i Mazowsza uczynił jedną dzielnicę, którą oddał Bolesławowi IV Kędzierzawemu. Gdy potem najmłodszy syn Krzywoustego Kazimierz II Sprawiedliwy, książę krakowski sandomierski, mazowiecki i kujawski, pozostawił dwóch synów: Leszka Białego i Konrada I, ci podzielili się (roku 1207) państwem w ten sposób, że Mazowsze z Kujawami i ziemią Łęczycką przypadło Konradowi. Jakoż od synów tego Konrada poszły linie książąt kujawskich i mazowieckich. Linia Piastów mazowieckich dotrwała w Polsce do wieku XVI, ale kujawska wygasła na Kazimierzu Wielkim i Władysławie Białym w wieku XIV, i stąd Kujawy zostały Koronie przywrócone na dwa wieki pierwej niż Mazowsze. Kiedy zaś podzielono je na dwa województwa, nie jest napewno wiadomem. Na sejmie horodelskim roku 1413 widzimy już obecnych dwóch wojewodów z Kujaw. Jeden z nich, Maciej z Łabiszyna, podpisał się wojewodą Brzeskim, a drugi, Janusz z Kościelska, wojewodą Gniewkowskim.

Województwo Brzesko-kujawskie graniczyło od północy z Inowłocławskiem i przez Wisłę z ziemią Dobrzyńską, od wschodu z województwem Rawskiem, od południa z Łęczyckiem i Kaliskiem, od zachodu także z Kaliskiem, a w ostatnich czasach Rzeczypospolitej z nowo utworzonem Gnieźnieńskiem.

Rozległość województwa Brzesko-kujawskiego wynosiła mil kwadratowych niespełna 60. Na tej przestrzeni liczyło ono: parafij 67, miast 13 i wiosek 567, podzielone zaś było na pięć powiatów: Brzeski, Radziejowski, Przedecki, Kowalski i Kruszwicki, odpowiednio do pięciu sądów ziemskich: w Brześciu, Radziejowie, Przedczu, Kowalu i Kruszwicy. Pod względem rozległości były to powiaty najmniejsze w całej prowincyi Wielkopolskiej. Zaledwie Brzeski miał około 20 mil kwadratowych, za to Przedecki tylko 9, a Kruszwicki 6. Tak mały rozmiar powiatów wynikiem był ilości sądów ziemskich, liczba zaś znaczna tych ostatnich spowodowana była gęstością zaludnienia. Województwo bowiem Brzesko-kujawskie, względnie do przestrzeni, miało najgęstsze zaludnienie w Polsce. W wieku XVI posiadało ono łanów kmiecych około 4000, szlachty zagrodowej 325, szlachty folwarcznej wsi 540. Podług obliczeń uczonego Pawińskiego, dwa województwa: Brzesko-kujawskie i Łęczyckie z najgęstszem zaludnieniem w Polsce, posiadały wówczas przeciętnie na mili kwadratowej około 1200–1300 dusz pogłowia, co stanowiło w krajach rolniczych ówczesnej Europy maksymum zaludnienia.

Senatorów większych posiadało województwo 3, którymi byli: biskup kujawski oraz wojewoda i kasztelan brzesko-kujawscy; mniejszych senatorów także 3, to jest kasztelanów:

kruszwickiego, kowalskiego i konarsko-kujawskiego. Starostw grodowych było tyle co powiatów, t. j. Brzeskie, Radziejowskie, Przedeckie, Kruszwickie i Kowalskie; niegrodowe starostwa: Dunikowskie i Nieszawskie. Ponieważ oba województwa, Brzeskie i Inowłocławskie, stanowiły dawniej jedną ziemię kujawską, sejmikowały zatem razem w Radziejowie, wybierając 4 posłów na sejm i 2 deputatów na trybunał, po połowie z każdego województwa. Popis pospolitego ruszenia, czyli „okazywanie rycerstwa”, odbywał się pod Brześciem kujawskiem.

Herb obu województw kujawskich był jeden, to jest pół orła białego i pół lwa czarnego, grzbietami do siebie obróconych i jedną uwieńczonych koroną na polu złotem. Mundurem posłów sejmowych był kontusz karmazynowy, a wyłogi i żupan granatowe, po za sejmem zaś odwrotnie: kontusz granatowy, a wyłogi i żupan karmazynowe.

W województwie tem leżało największe z jezior wielkopolskich Gopło, około pięciu mil długie, a do pół mili szerokie, podaniami związane z kolebką dziejów polskich. Na jednej z wysp tego jeziora znajdował się gród jeszcze w czasach przedpiastowych, do którego właśnie miał się schronić i śmierć tu znaleść wygnany z Gniezna, znienawidzony przez Polan, Popiel. W pobliżu tego grodu na brzegu jeziora założyli Kujawianie miasto Kruszwicę, jedno z najstarszych i znaczniejszych miast lechickich. Roku 1096, w czasie wojny domowej pomiędzy Władysławem Hermanem i Zbigniewem, Kruszwica obrucona w perzynę, nigdy już potem do dawnego znaczenia i zamożności nie przyszła.

Po upadku tego miasta zasłynął później w tem województwie: Brześć nad Zgłowiączką, Włocławek, nowa stolica i katedra biskupów kujawskich nad Wisłą, Radziejów, miejsce sejmików kujawskich i Nieszawa. Liczne i ważne zdarzenia uczyniły Brześć kujawski miastem bardzo głośnem w dziejach kraju za Piastów i Jagiellonów. Tu Konrad, książę Kujaw i Mazowsza, chcąc zabezpieczyć swoje księstwa przed napadami pogan, nadał roku 1228 ziemię Chełmińską Zakonowi Krzyżaków. Potem oddał roku 1236 całe Kujawy synowi swemu Kazimierzowi I, który gród tutejszy uczynił swoją stolicą. Gdy następnie po Kazimierzu odziedziczył Brześć z okolicznym powiatem syn jego Władysław Łokietek, gród tutejszy stał się miejscem wielokrotnego pobytu tego bohatera, a niedalekie Połowce roku 1331 polem wiekopomnej chwały, na którem osiwiały w bojach, maleńki ciałem sędziwy Piast, wysiekł kwiat rycerstwa zachodniej Europy. Syn jego Kazimierz Wielki, ugodą kaliską z 1343, powrócił Brześć z ziemią Kujawską Koronie polskiej.