W wieku XIII.

Podziały Piastów osłabiały ciągle siłę narodową Polski, a jakkolwiek syn Kazimierza Sprawiedliwego, Leszek Biały, dzieląc się w roku 1207 z bratem swoim Konradem krajami Lechii, do Mazowsza i Kujaw przydał Konradowi ziemię Łęczycką i Sieradzką, to jednak ten ostatni nie mógł podołać ciężkiemu zadaniu obrony swego kraju przeciw ustawicznym najazdom barbarzyńskich Prusów i Jadźwingów. Pragnąc tej ciężkiej klęsce jakąkolwiek tamę położyć, przedsięwziął Konrad ustanowienie zakonu rycerskiego, który został nazwany, od danego mu Dobrzynia, zakonem Kawalerów Dobrzyńskich. Ale gdy większą ich część wycięli Prusacy, Konrad wezwał w roku 1225 do walki z poganami zakon niemiecki braci szpitalnych Najświętszej Maryi Panny, który, założony w Palestynie podczas wojen krzyżowych, nie mógł się utrzymać w Ziemi Świętej i przeniósł się był do Europy. Tych, jak ich nazwano w Polsce, „Krzyżaków” Konrad uposażył bogato (roku 1228–1230) obszerną ziemią Chełmińską, jako jałmużną za obowiązek walki z pogaństwem w obronie ziem polskich. Rycerze niemieccy połączyli oba zakony w jeden, a upodobawszy sobie Polskę, obrali ją za swoje główne siedlisko. W ciągu wieku XIII całą krainę pruską, od rzeki Ossy i granic Mazowsza po Bałtyk i dolny Niemen, Krzyżacy ujarzmili i, pogan miejscowych bądź wytępiwszy, bądź wyparłszy ku Niemnowi, pozwolili chętnie, bo we własnym interesie, na kolonizowanie bezludnego prawie kraju przez osadników, przybywających z Mazowsza, Pomorza polskiego, Kujaw i Niemiec. Zakon, ukończywszy w roku 1283 podbój krainy Prusów, zaczął niezwłocznie posuwać swoje zagony w głąb Żmudzi i Litwy i wznosić zamki murowane, aby mieć oparcie do wypraw na Ragnetę i Christmemel nad Niemnem. Król litewski, Mindowe, oddawszy się w ręce nienasyconych Krzyżaków, od roku 1254 do 1260 ustępował im kolejno dobra i powiaty na Żmudzi: Rosienie, Bejsagołę, Kroże, ziemię Karszewską, połowę Ejragoły i Poniemunia, ziemię Salen w Inflantach, całe Dejnowo, czyli ziemię Jatwiezką (między rzekami Hańczą i Łekiem), wreszcie Szalowią i całą Żmudź.

Dzielnica wielkopolska znalazła się w trudnem położeniu wobec sąsiedztwa zaborczych margrabiów brandeburskich i zuchwałego Świętopełka pomorskiego. Pomimo więc dzielności i zabiegliwości Bolesława, księcia Wielkopolski, odpadają od niej kasztelanie: kistrzyńska, kolbacka, lipnicka i część santockiej. Margrabiowie wyparli osłabionych podziałami Piastów z za Odry, tak, że Cielęcin stał się pogranicznym ich grodem, a Santok i Drezdenko ledwie uratowane zostały przez Polaków. Na gruncie polskim za Odrą, stanęła nowa marchia brandeburska. Świętopełk pomorski, dobywając Santoka, Nakła i Wyszogrodu (wielkopolskiego) na linii Noteci, dziedzinę piastowską uszczuplał. Za jego to sprawą, zabity został Leszek Biały w Gąsawie i Pomorze od Polski oderwane. Ale syn tego Świętopełka, zwany Mszczujem, będąc bezdzietnym, naznaczył (1284 roku) swoim spadkobiercą Przemysława II, księcia Wielkopolski. Tym sposobem po śmierci Mszczuja (1295 roku) Pomorze powróciło znowu pod berło Piastów. Nic podobnego nie mogło nastąpić w prowincyi śląskiej, gdzie rosła liczba księstw i książąt piastowskich, którzy, z wychowaniem niemieckiem, przyjąwszy obyczaje Teutonów i przeszedłszy na stronę Rzeszy i królów czeskich, ziemię lechicką przemieniali w posadę niemiecką. Pierwszy dał przykład przeniewierstwa ojczyźnie i idei Piastów polskich Kazimierz, książę cieszyński, czyniąc potajemnie donacyę księstwa Opolskiego królowi czeskiemu 1289 roku.

Bolesław IV Kędzierzawy, dostawszy, podług testamentu swego ojca, Bolesława Krzywoustego, Mazowsze i Kujawy, był właściwie pierwszym księciem mazowieckim. Po nim Mazowsze i Kujawy przeszły na najmłodszego z jego braci, Kazimierza Sprawiedliwego. Gdy w początkach XIII wieku synowie Sprawiedliwego: Leszek Biały i Konrad dzielili się krajem, widzieliśmy, że Konrad, oprócz Mazowsza, dostał Kujawy, ziemię Łęczycką i Sieradzką. Ten to Konrad stał się założycielem linii Piastów mazowieckich (którzy potem, jako lenni książęta korony polskiej, wygaśli dopiero w roku 1526). Z Kujaw atoli i ziem: Łęczyckiej, Sieradzkiej, Dobrzyńskiej, Michałowskiej i cząstki Mazowsza, utworzyła się w wieku XIII pod synem Konrada, Kazimierzem I, dzielnica Kujawska, którą syn tego Kazimierza, Władysław Łokietek, wcielił do korony, gdy tymczasem właściwe księstwo Mazowieckie, które dostało się Ziemowitowi I, bratu tego Kazimierza, a stryjowi Łokietka, wcielone do niej zostało dopiero w miarę wygasania linii Ziemowitowej w wieku XV i XVI. Dzielnica ta po śmierci Ziemowita I (1262 roku) rozdzielona znowu pomiędzy dwóch jego synów na dwa księstwa: Płockie (Bolesława) i Czerskie (Konrada), granicząc na północo-wschodzie z Jadźwingami i Litwą, miała ciężkie z tego powodu sąsiedztwo. Mazowsze bowiem, jako kraj rolniczy, było zasobne w ludność i bydło, Jadźwingowie zaś i Litwini, jako mieszkańcy leśnych puszcz, potrzebowali ciągłych łupów. A łupem pożądanym był zarówno lud, uprowadzany corocznie w niewolę (którego obeznanemi z pługiem rękami, stwarzała sobie Litwa własne rolnictwo), jak i dobytek jego, narzędzia, tkaniny i zboże. Spustoszenia te w wieku XIII zaczęły się powtarzać tak często, że północne i wschodnie Mazowsze, a mianowicie ziemia Wizka i okolice między Narwią a Bugiem położone, zamożne pierwej w ludność i grody, przemieniły się w pustkowia. Bolesław, książę płocki, aby zapobiedz temu nieszczęściu i zagładzie, grożącej jego ziemiom, a stworzyć stosunki przyjazne z Litwą, w roku 1279 ożenił się z Gaudemundą Zofią, córką księcia litewskiego Trojdena, torując pierwszy tym sposobem drogę do brzemiennego w następstwa dziejowe i cywilizacyjne sojuszu polsko-litewskiego.

Od najazdu Mongołów, którzy z pomocą Rusi spustoszyli w roku 1241 Małopolskę, datuje się epoka najczęstszych podziałów i ciągłych wojen między książętami domu Piastów. Korzystają z tego sąsiedzi. Daniło halicki, syn Romana, zajmuje (1245 roku) Lublin Bolesławowi Wstydliwemu, który go jednak odzyskuje i zadaje ciężkie klęski pustoszącym ziemię lubelską Jadźwingom (roku 1264 i 1266). Tenże Daniło Romanowicz połączył Ruś Czerwoną z Wołyniem i zapanował w Kijowie, a pragnąc nabrać powagi i zyskać poparcie Europy wobec Mongołów, nawiązał stosunki ze stolicą Apostolską, której oświadczył, że chce przyjąć z całą Rusią katolicyzm i prosił o koronę królewską dla siebie. Jakoż w roku 1246 Opiso, legat papieski, ukoronował go na króla Rusi w Drohiczynie chełmskim czyli Dorohusku. Wobec jednak potęgi tatarskiej, grożącej z nad Donu i Wołgi ciągłem niebezpieczeństwem Słowiańszczyźnie, nie mógł Daniło utrzymać samodzielności Rusi i w roku 1250 uznał się hołdownikiem chana hordy Kapczackiej, a zawisłość jego od tej hordy stała się tak wielka, że towarzyszył wszystkim zagonom Tatarów na Polskę, ilekroć go zawołano do najazdu. Tatarzy opodatkowali też stale dzierżawy ruskie, nasławszy swoich poborców (baskaków) do ściągania pogłównego. Nogaj założył oddzielny chanat w okolicach Kurska. Wobec takiego ubezwładnienia Rusi, groźną postawę przybiera bałwochwalcza Litwa, wzmocniona napływem emigrujących do niej współplemiennych Prusów, Łotyszów, Jadźwingów i uprowadzonych w niewolę tłumów ludu polskiego. Mindowe (zwany przez Polaków Mendogiem, Mendakiem), pierwszy głośny władca Litwy, podarowawszy Żmudź Krzyżakom, posuwa swoje granice w ziemie ruskie. Daniło przed zgonem (zmarł w roku 1264) podzielił Ruś między swoich synów w ten sposób, że Lew siadł w Haliczu, Swarno w Przemyślu, Mścisław na Łucku a Wasylko na Włodzimierzu. Zazdrosny Lew zabił Wasylka (1270 roku) i zagarnął jego dzierżawy. Książęta ci jednak tylko pozornie panowali, bo w rzeczywistości byli wasalami potęgi mongolskiej, której brzemię tak zaciężyło na nieszczęśliwej Rusi, że (jak mówi Lelewel) stało się dla niej obojętnem, kto jej zwierzchnikiem, byle jej prawa prywatne i obyczaje jako-tako szanował. Zwierzchnictwo zaś Litwy lub Polski wyzwalało ją z pod jarzma mongolskiego.

Pomimo upadku politycznej jedności, Polska była jedynym w Słowiańszczyźnie narodem, który nie hołdował nikomu, to jest ani Niemcom, ani Madziarom, ani Tatarom, ani Litwie. Niezależnie więc obok najwadliwszej formy państwa, rozczłonkowanego między liczną rodzinę Piastów, danym był szczepowi lechickiemu wysoki zaszczyt dzierżenia sztandaru niezawisłości, postradanego przez wszystkie inne ludy słowiańskie.

Koniec wreszcie wieku XIII przyniósł narodowi polskiemu jednoczenie się dzielnic książęcych w większe organizmy. Do tej właściwie epoki należy powstanie dwóch nazw Wielkopolski i Małopolski, służących do oznaczenia: pierwsza Polski pierwotnej, zachodniej, której stolicą było Gniezno i Poznań, druga do oznaczenia krain lechickich nad górną Wisłą, to jest ziemi: krakowskiej, sandomierskiej i lubelskiej. Skutkiem wygasania książąt połączył się Sieradz z Małopolską, Pomorze z Wielkopolską a w końcu Małopolska, Sieradz, Łęczyca i Kujawy z dzielnicą wielkopolską. Polska przywrócona przez Przemysława II w roku 1295 do godności królestwa, wznawiała myśl jedności monarchii koronacyami: tegoż Przemysława II (1295 roku), Wacława czeskiego (1300 roku), a ostatecznie Władysława Łokietka (1320 roku), aż się tytuł królewski i polityczny państwa ustalił. Wyżej wspomniany Wacław III czeski, wezwany przez Wielkopolan na króla, przybywszy z wiosną roku 1300, ukoronował się w starej stolicy Piastów, Gnieźnie.