|
|||
Aleksander ŚWIĘTOCHOWSKI
|
|||
|
Pseud. Władysław Okoński, Poseł Prawdy, O.Remus, Oremus, Liber, Gezyasz, Nauczyciel i in. Urodzony 18 I 1849 w Stoczku (Podlasie), zmarł 25 IV 1938 w Gołotczyźnie pod Ciechanowem, publicysta, dramaturg, prozaik, działacz kulturalny i społeczny, historyk i filozof. Lata szkolne spędził w Siedlcach i Lublinie. Studiował na wydziale filologiczno-historycznym Szkoły Głównej i Uniwersytetu Warszawskiego (1866-70). Rychło awansował do roli przywódcy tego pokolenia, które związane ze Szkołą Główną, dokonało po powstaniu styczniowym przewrotu w umysłowości inteligencji polskiej. Od 1870 pisywał stale w prasie pozytywistycznej - w latach 1870-78 w jej bojowym organie "Przeglądzie Tygodniowym", a od 1878 do 1881 w dzienniku "Nowiny". W 1874, nie zrywając kontaktu z pismem, wyjechał do Lipska na studia fil., uwieńczone 1876 doktoratem na podstawie rozprawy O powstaniu praw moralnych. Myślał o karierze uniwersyteckiej w Galicji, ale zniechęcony panującymi tam stosunkami, wrócił do Warszawy. Współpracę z "Przeglądem Tygodniwym" zerwał w 1878, obejmując tego roku redakcję w dzienniku "Nowiny", którą prowadził do 1881 r. Rubryką Listy z Paragwaju rozpoczął długą serię swych felietonów ciągłych. W pierwszym okresie twórczości (tj. do ok. 1880) uprawiał publicystykę literacką (m.in. programowy art. My i wy, cykl artykułów Praca u podstaw, napisanych z L.Mikulskim) i fil. (m.in. Dumania pesymisty) oraz dramat (Niewinni, Helvia, cz.1 trylogii Nieśmiertelne dusze - Ojciec Makary, Poddanka, Piękna). Był jedynym w tej epoce twórcą scenicznym o głębszych ambicjach filozoficznych. Już we wczesnych nowelach, m.in. w cyklu O życie, Klemens Boruta przejawił właściwy sobie ton: narrację powściągliwą i ironiczną, dążącą raczej do zdemaskowania bohatera niż do jego obiektywnego przedstawienia. W bojowym okresie pozytywizmu zdobył jedno z pierwszych miejsc w literaturze. W rozprawie doktorskiej i innych swych utworach wystąpił jako reprezentant etyki racjonalistycznej; za A.Comtem i innnymi domagał się połączenia jej z socjologią i uznania w niej jednej z dyscyplin filozofii. Człowiek - sądził - zdeterminowany jest przez swą naturę biologiczną i przez związki społeczne; prawa moralne powstają w toku doświadczeń historycznych. W poglądach na poznanie ludzkie reprezentował stanowisko empiryczne: idąc śladami J.S.Milla, H.Spencera i Comte’a utrzymywał, że człowiek poznaje fakty tylko w ten sposób, w jaki mu są dane w doświadczeniu; nie może natomiast określić ich istoty. W 1881 założył własne, niezależne pismo "Prawdę", która odegrała ogromną rolę w kształtowaniu umysłowości nast. generacji pol. inteligencji. Zjednał dla pisma wielu wybitnych współpracowników, m.in. L.Krzywickiego; sam pisywał dużo, felieton ciągły - Liberum veto, liczne nowele, obrazki powieściowe. Świętochowski redagował "Prawdę" do 1902. Autorytet Świętochowskiego jako publicysty został zachwiany w wyniku konfliktu z opinią publiczną po artykule Wskazania polityczne (Ognisko, księga pamiątkowa ku czci T.T.Jeża, 1882), w którym pisarz wyrzekał się tymczasowo myśli o niepodległości, wysuwając w zamian jako cel osiągnięcia ekonomiczne. W "Prawdzie" prowadził kampanię przeciwko socjalistom, rozpoczętą 1878 w "Nowinach" art. Socjalizm i jego błędy. Twórczość Świętochowskiego w tym czasie była bogata i wszechstronna: objęła m.in. felietony Pod włoskim niebem (1882), dramaty Aspazja, Aureli Wiszar i Regina, nast. część Nieśmiertelnych dusz, wielki cykl dramatyczny Duchy (1895-1909), oraz nowele (m.in. Bartłomiejka). W nowelistyce Świętochowski znalazł oryginalną drogę; bohaterowie jego utworów, jak postaci dramatu, prowadzą dyskusje na tematy ogólnoludzkie, głównie etyczne, szukając dla nich egzemplifikacji we własnym doświadczeniu życiowym. Problematyka dyskusji to społ. przydatność lub szkodliwość prawdy, prawo człowieka do jej głoszenia wbrew przyjętym konwencjom obyczajowym, prawo do wyjawienia powierzonej tajemnicy. Problemom społecznym poświęcone zostały nowele: Na pogrzebie (1881), Oddechy (1886), Woły (1886); arcydziełem sztuki narracyjnej są drobne utwory, które Świętochowskim nazwał bajkami: Strachy Pentelikonu (1888), Hymn niemych (1888), Wesele Satyra (1889). Uprawiał także systematycznie krytykę literacką, najważniejsze studia poświęcił Sienkiewiczowi i Prusowi. Brał udział w działalności konspiracyjnego Towarzystwa Literackiego oraz należał do członków-założycieli Kasy im. Mianowskiego. Przed 1905 Świętochowski rozwinął żywą działalność polityczną i społeczną: był m.in. założycielem i przywódcą Związku Postępowo-Demokratycznego, brał udział w pracach Lub. Tow. dla Szerzenia Oświaty, "Światło". W 1906 założył Towarzystwo Kultury Pol. i 1908-13 redagował jego organ, miesięcznik "Kultura Pol."; 1913-15 wydawał "Humanistę Polskiego". Przeniósłszy się do Gołatczyzny, zorganizował wraz z A. Bąkowską szkoły rolnicze, opiekował się zdolnymi dziećmi chłopskimi, ruchem spółdzielczym. Z ostatniego okresu twórczości Świętochowskiego pochodzą powieści Drygałowie (1913), Nałęcze (1928), Twinko (1928), budzące żywy oddźwięk wśród współczesnych dzięki ładunkowi przekornej publicystyki społecznej i politycznej. Liberum veto, felieton A. Świętochowskiego, ogłoszony pod pseudonimem Poseł Prawdy w "Prawdzie" (1881-1915), "Gazecie Warszawskiej" (1923-25), "Głosie Prawdy" (1924) i "Myśli Narodowej" (1928-29). Tytuł cyklu - Liberum veto - miał stanowić prowokację i manifestację programową. Nawiązując do skompromitowanego w tradycji polskiej prawa sejmowego, zamierzał podjąć próbę jego rehabilitacji, jako hasła niezależności indywidualnej, odwagi i wolności opinii. W pierwszym felietonie cyklu przypomniał wyklęty czyn Sicińskiego i wskazywał, że zło tego czynu polegało na wyzyskaniu chlubnego prawa dla prywaty. Parafrazując nakaz wierności przekonaniom w imię godności ludzkiej z rozprawy Milla O wolności, sformułował zasadę, która miała patronować jego sądom: "Gdyby nawet 9 999 999 ludzi powzięło jakąś jednomyślną uchwałą, która by się sprzeciwiała tylko jednemu mojemu przekonaniu, nie narzucając go nikomu, nie wahałbym się jednocześnie we własnym imieniu przeciwko niej zaprotestować". Zapowiadał dokonywanie opartych na tej zasadzie przeglądów i rachunku spraw codziennych i niezwyczajnych bieżącego życia, walkę z zakłamaniem, demaskowanie fałszywych świętości i pozornych wartości. Proklamację bezkompromisowości i niezależności opinii zamknął zawołaniem: "Liberum veto! Veto przeciwko niewolnictwu myśli, samochwalstwu, poniżaniu innych, bladze, kłamstwu, obłudzie, ultramontenizmowi i innym cnotom "podwójnej buchalterii" duchowej. Niech będzie pochwalona swoboda przekonań, sprawiedliwość, nauka i tolerancja, i prawda". Świetochowski często posługiwał się aluzją, przenośnią i parabolą, dzięki czemu mógł dodatkowo porozumiewać się z czytelnikiem. Dbał o atrakcyjność intelektualną felietonu, chciał imponować i olśniewać erudycją, kulturą filozoficzną i literacką. Forma felietonu sprzyjała emocjonalnej temperaturze wypowiedzi, wygłoszeniu perswazji, gróźb, patetycznych apostrof, ironicznych inwektyw, w których Poseł Prawdy prowadził batalie o wolność myśli, laicyzację szkoły i innych instytucji życia społecznego, walczył z klerykalizmem, nietolerancją, fanatyzmem, bigoterią, prowokując zgorszenie, protesty, polemiki i zdobywając równocześnie zwolenników. Operował zespołami pojęć i aluzji, zrozumiałych dla wykształconego odbiorcy; wplatał cytaty z filozofów, pisarzy obcych i polskich, dawnych i współczesnych. W komponowaniu felietonu dążył do uzyskania efektu odpowiadającemu określeniu, jakie mu nadawał, nazywając "szampanem w literaturze". Starał się osiągnąć to przez zwartość i tempo, lapidarną ciętość ataku, celność repliki polemicznej, drwinę, dowcip, parodię, karykaturę. Posługiwał się stylem, o którym współcześni mówili, że ma w sobie "ducha walki, światło błyskawicy, grzmot piorunu, a piórem włada "jak fechmistrz szpadą". Liberum veto zyskało autorowi poczesne miejsce wśród publicystów polskich i ogromny autorytet. |
Pen names: Władysław Okoński, the Envoy of Truth, O. Remus, Oremus, Liber, Gezyasz, the Teacher, and others. Born on 18 January 1849 in Stoczek (Podlasie), died on 25 June 1938 in Gołotczyzna near Ciechanów, a publicist, playwright, prose-writer, a cultural and social activist, historian and philosopher. He spent his school years in Siedlce and Lublin, studied at the Faculty of History and Philology at the Warsaw Central School and at Warsaw University (1866-70). He soon became a leader of the generation which was associated with the Warsaw Central School and which incited a radical change in the mentality of the Polish intelligentsia after the January Uprising of 1863. In 1870 he started writing for the positivist press - between 1870 and 1878 he wrote for the positivist ideological organ "Przegląd Tygodniowy" ("Weekly Review") and between 1878 and 1881 for the daily newspaper "Nowiny" ("News"). In 1874, while still working for this newspaper, he went to study philosophy in Leipzig, where he obtained his doctorate on the basis of the thesis "O powstaniu praw moralnych" ("The origins of moral laws"). He considered an academic career in Galicia but, discouraged by the attitudes there, returned to Warsaw. In 1878 he ceased his cooperation with "Przegląd Tygodniowy" and in the same year became editor-in-chief of the daily newspaper "Nowiny", a post he held until 1881. With the column "Listy z Paragwaju" ("Letters from Paraguay") he started a long series of regular articles. In the first period of his career, until 1880, he wrote literary journalism (including an ideological article My i wy ["We and You"], a series of articles written in cooperation with L. Mikulski entitled Praca u podstaw ["Work at the Foundations"], philosophy - Dumania pesymisty ("The Thoughts of a Pessimist"] and drama - Niewinni ["The Innocents"], "Helvia", Part I of the trilogy Nieśmiertelne dusze ["Immortal Souls"] - Ojciec Makary ["Father Makary"], Poddanka ["The Subject"], Piękna ["Beautiful"]. He was the only dramatic writer of this epoch with deeper philosophical ambitions. In his early short stories, e.g. O życie ("Life"), Klemens Boruta, he presented a specific tone: moderate and ironic narration aiming at unmasking the protagonist rather than his objective presentation. In the rebellious period of positivism he became one of the most prominent writers. In his doctoral dissertation and in other works he represented the rationalistic ethic; following A. Comte and others he propagated its fusion with sociology and its recognition as one of the disciplines of philosophy. The human being – he thought - was determined by his/her own biology and social ties; moral laws arise as a result of historical experiences. He had an empirical attitude as far as human learning was concerned: following J.S. Mill, H. Spencer and Comte, he claimed that the human being came to know facts only through the way they were given in experience; one could not, however, describe their essence. In 1881 Świętochowski started his own independent newspaper "Prawda" ("Truth"), which played a crucial role in shaping the mentality of the new generation of the Polish intelligentsia. He invited many prominent writers, e.g. L. Krzywicki, to write for "Prawda", he also wrote a great deal himself, a regular column entitled Liberum veto, short stories, sketches. Świętochowski was the editor of "Prawda" until 1902. His authority as a publicist was undermined as a result of the conflict with public opinion after publishing the article Wskazania polityczne ("Political Recommendations") (in Ognisko ["Hearth"], a book commemorating T.T. Jeż, 1882), in which he renounced the thought of regaining independence for the time being, focusing on economic achievements instead. In "Prawda" he continued a campaign against the socialists, which he started in 1878 in "Nowiny" with the article Socjalizm i jego błędy" ("Socialism and its errors"). Świętochowski’s literary output at that time was very rich and versatile: e.g. essays Pod włoskim niebem ("Under the Italian Sky") (1882), plays Aspazja, Aureli Wiszar and Regina, the next part of Nieśmiertelne dusze, an extensive drama series Duchy ("Spirits") (1895-1909), and short stories (e.g. Bartłomiejka). His short-story writing is original due to the fact that its protagonists, similarly to heroes of the drama, discuss universal, primarily ethical matters, trying to find the evidence in their own experience. The subject of discussion is: social usefulness and the destructiveness of truth, the human right to proclaim truth even against social conventions, the right to reveal confidential information. Social problems are discussed in short stories: Na pogrzebie ("At the Funeral") (1881), Oddechy ("Breaths") (1886), Woły ("Oxen") (1886); other short works which Świętochowski called fables are masterpieces of narration: Strachy Pentelikonu ("The Fears of Pentelikon") (1888), Hymn niemych ("Hymn of the Dumb") (1888), Wesele Satyra ("The Satyr’s Wedding") (1889). Świętochowski also practised literary criticism, the most important research being on Sienkiewicz and Prus. He took part in the conspiratorial activities of the Literary Society, he was also a charter member of the Mianowski Kasa (Mianowski Fund). Before 1905 Świętochowski was active in political and social life; he was, for example, the founder and leader of the Progressive and Democratic Association, he took part in the activities of the Lublin Society for Introducing Education Światło ("Light"). In 1906 he founded the Polish Culture Society and became an editor of its monthly magazine "Kultura Polska" ("Polish Culture"); between 1913 and 1915 he was the editor of "Humanista Polski" ("The Polish Humanist"). Having moved to Gołotczyzna, together with A. Bakowska he set up two schools of agriculture, took care of talented peasant children and the co-operative movement. In the last period of his literary career he wrote the novels Drygałowie (1913), Nałęcze (1928) and Twinko (1928), which aroused a vivid response on the part of his contemporaries, thanks to their social and political message. Liberum veto", the regular column by Świętochowski, written under his pen-name, the Envoy of Truth, in "Prawda" (1881-1915), "Gazeta Warszawska" ("The Warsaw Gazette") (1923-25), "Głos Prawdy" ("The Voice of Truth") (1924) and "Myśl Narodowa" ("National Thought") (1928-29). The title of the series - "Liberum Veto" - was meant as a provocative and ideological manifestation. Relating to the law discredited in Polish parliamentary tradition, Świętochowski was trying to rehabilitate this law as a symbol of individual independence, courage and freedom of thought. In the first essay of the series he recalled Siciński’s condemned deed and pointed out that this deed was evil because of the abuse of the law for one’s private interests. Paraphrasing the dictate of loyalty to one’s beliefs in the name of human dignity found in Mill’s On Freedom, he formulated a principle which became his motto: "Even if 9,999,999 people took a unanimous decision which was against just one of my beliefs, I would not hesitate to stand in opposition, not imposing my belief on anybody at the same time." He announced that on the basis of this principle he would examine ordinary and extraordinary matters of current life, fight with hypocrisy, denounce false objects of devotion and seeming values. His proclamation of the uncompromising and independent attitude ended with an appeal: "Liberum veto! A veto against slavery of thought, boastfulness, humiliation, blague, lies, hypocrisy, ultramontaigneism and other virtues of "double accounting" of the spirit. Praise freedom of beliefs, justice, science and tolerance, and truth". Świętochowski often made use of allusions, metaphors and parables, which enabled him to communicate additional meanings to the readers. The intellectual attractiveness of the essay was of great importance to him, he wanted to impress the readers with his erudition, knowledge of philosophy and literature. The form of an essay complied with the emotional tone of his opinions, persuasion, threats, pompous apostrophes and ironic invectives in which the Envoy of Truth fought for freedom of thought, the secularisation of schools and other social institutions, fought with clericalism, intolerance, fanaticism and bigotry, the inciting of scandals, protests and polemics and gaining new adherents at the same time. He made use of sets of terms and allusions understood by the educated reader; he employed quotations from the works of philosophers, Polish and foreign writers from the past and present. In the composition of the essay he was trying to achieve an effect which he called "champagne in literature". He was trying to obtain this effect by the contents and tempo of the essay, a concise and sharp attack, an accurate and polemical retort, derision, witty jokes, parody and caricature. He used a style described by his contemporaries as possessing "the spirit of the fight, the light of the lightning, the roar of thunder" and he used the pen "as a master of fencing uses a sword". Thanks to Liberum veto, Świętochowski established his authority and became one of the most prominent of Polish publicists. |
||
BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY |
|||
|
Pisma, wyd.
2 rozrz., t.1-8, Warszawa 1908-09; |
|||
|
|
|||