|
|||||||||
Bolesław PRUS
|
|||||||||
|
20 VIII 1847 - 19 V 1912 Urodził się w Hrubieszowie na Lubelszczyźnie w rodzinie zarządcy prywatnych majątków ziemskich. Matka odumarła go, gdy miał 3 lata, ojciec osierocił go ok. r. 1856. Zaopiekowała się nim babka zamieszkała w Puławach, a po jej śmierci ciotka z Lublina. Uczył się w szkole powiatowej w Lublinie, od 1862 r. - w gimnazjum w Siedlcach, potem w Kielcach pod opieką starszego brata, Leona Głowackiego, nauczyciela historii. W 1863 r. uciekł do oddziału powstańczego. Ranny podczas potyczki w pobliżu Siedlec - dostał się do niewoli rosyjskiej. Po kuracji w szpitalu pozwolono mu jako młodocianemu wrócić do rodziny w Lublinie, ale w 1864 r. aresztowano go. Zwolniony po 3 miesiącach wstąpił do liceum lubelskiego. Ukończył je w 1868 r. i został przyjęty na Wydział Matematyczno-Fizyczny Szkoły Głównej w Warszawie. Wskutek kryzysu psychicznego, a pewno i kłopotów
materialnych, zrezygnował po II roku ze studiów i przeniósł się do
szkoły rolniczo-leśnej w Puławach. Nie zagrzawszy tu miejsca,
ponownie wyjechał do Warszawy i imał się różnych zajęć (m. in.
pracy fizycznej w zakładach metalowych). Wśród tych zajęć znalazła
się i praca literacka. Od 1872 r. współpracował jako felietonista z
"Opiekunem Domowym" i "Niwą", od 1873 - z
humorystyczną "Muchą", od 1874 z "Kolcami", ale
nadal mu się marzyła przyszłość w zawodzie naukowym lub w profesji
praktyczniejszej niż literatura. W 1875 r. w "Kurierze
Warszawskim" zaczął drukować kronikę tygodniową. Dało mu to
skromną, ale dość pewną podstawę bytu. Wtedy ożenił się. Wybranką
była kuzynka Oktawia Trembińska. Stabilizacja w tym bezdzietnym małżeństwie
miała pozór życia bez zdarzeń, ale w istocie była wypełniona
uczuciami trwałymi, wspomaganiem się wzajemnym, pracą intensywną i
bogactwem wrażeń, tyle że bez sensacyjnego wydźwięku. Prus stronił
od "wielkiego świata". Nie lubił występów na hucznych
spektaklach. Ze względu na agorafobię (lęk przestrzeni) unikał też
dalekich podróży i rozległych widoków. Z kilku wyjazdów w góry (w
r. 1881 i 1889 do Zakopanego, w 1900 do Wisły) i za granicę (w 1881 r.
do Wiednia i w 1895 do Niemiec, Szwajcarii i Paryża) przywoził prócz
niebanalnych spostrzeżeń - wspomnienia nerwowych emocji i zakłopotania.
Wolał ścieżki Nałęczowa (tu spędził większość letnich urlopów),
zacisze warszawskiego mieszkania i kameralne rozmowy w znajomym gronie. Zatrudniwszy się w "Kurierze Warszawskim" stał
się dziennikarzem zawodowym. W dzienniku tym do r. 1887 zamieścił 345
felietonów tygodniowych. Po przejściu do "Kuriera
Codziennego" w 1887 r. opublikował do 1901 r. 373 felietony. W l.
1905-11 dla "Tygodnika Ilustrowanego" napisał 178 kronik. Jeśli
dodać do tego podobne teksty, zamieszczane w mniejszych ilościach w
innych pismach, to bilans jego dorobku felietonowego wyrazi się liczbą
ok. 1100 kronik. Ożywia je pozytywistyczne (w duchu Milla) zaufanie do
utylitaryzmui po Spencerowsku pojmowana teoria społeczeństwa jako
organizmu. Z tego wyprowadzał Prus postulat wspierania się jednostek i
klas społecznych oraz nakaz wymiany usług, twierdząc, że
Darwinowskie prawo walki o byt nie może być jedynym regulatorem życia
zbiorowego. Dowodził, że nie mesjanistyczne uzurpacje, lecz użyteczność
i postęp cywilizacyjny może przynieść Polsce niepodległość. W
zgodnej opinii krytyków i historyków literatury jego felietonistyka
należy do klasycznych osiągnięć gatunku: zdumiewa bogactwem
obserwacji, rozmaitością nastrojów, pomysłowością
"przypraw" humorystycznych i stylizacyjnych. Nawiązywali do
niej późniejsi polscy mistrzowie gatunku, m. in. Antoni Słonimski. W
l. 1953-70 ukazała się ona w 21 t. edycji książkowej ze solidnym
aparatem krytycznym Z. Szweykowskiego. Na plon powieściowy Prusa składają się: Placówka (1886), Lalka (1889),
Emancypantki (1893), Faraon
(1896) i Dzieci (1908). Tę suitę powieści poprzedziła Anielka (1880), pokrewna nowelom przez zakrój tematyki, zamknęły
ją zaś niedokończone Przemiany
(1912). Program powieściowy Prusa, sprecyzowany w 1884 r. w jego eseju
recenzyjnym o Ogniem i mieczem,
był opozycyjny do narodowo-krzepicielskich intencji Sienkiewicza, do
jego romansowych i awanturniczych efektów fabularnych i do odwracania
się od palących problemów współczesności. Hołdował realistycznej
zasadzie obserwacji (pochwalał estetykę Taine`a), chciał nowoczesnej
kompozycji (przez wiele lat robił notatki do dzieła na ten temat), myślał
o równowadze pomiędzy romantyczną idealizacją życia i
naturalistyczną odwagą wkraczania w domenę zła (ostrzegał tylko, by
w naturalistycznym rozmachu jedną nogą nie wpaść do... chlewa). Na
pisanie powieści - jak to określił - "z wielkich pytań naszej
epoki" zdecydował się po długim "treningu" literackim. Lalka, dziś liczona do arcydzieł literatury polskiej i zestawiana z najznakomitszymi dziełami realizmu europejskiego, to panorama życia Warszawy w l. 1878-9, a zarazem misterna opowieść o trzech pokoleniach polskich idealistów: o ich komplikacjach psychicznych, uwikłaniu w historię XIX w., w dramaty społeczne, w problemy moralne i doznania tragizmu egzystencji. Zarazem mówi ta powieść o rozpadaniu się więzi społecznych i narastającej niezborności społeczeństwa, którego arystokratyczna elita rozsiewa wzory próżności i próżniactwa. W złym powietrzu kraju zacofanego lęgną się miazmaty antysemickie, na drodze jednostek wartościowych jeżą się przeszkody, a łajdakom wiedzie się dobrze. Jest Lalka- acz nie brak w niej przednich obrazków humorystycznych - jedną z najbardziej pesymistycznych powieści polskich. Emancypantki z kolei to analiza problematyki kobiecą i zarazem próba prze kroczenia pozytywistycznego scjentyzmu ku metafizyce. Na fabularnej powierzchni łatwo tu zauważyć satyrę na fanfaronadę hałaśliwych feministek i ostrzeżenia przed zaniedbywaniem obowiązków macierzyńskich. W głębi jest to powieść o złożoności potrzeb duchowych kobiet. W Faraonie - utworze niespodziewanym, bo Prus deklarował się jako entuzjasta tematyki współczesnej - otrzymywał czytelnik powieść histriozoficzną z dziejów starożytnego Egiptu. Zwykle podkreśla się, że to przenikliwa powieść o warunkach zdrowia organizmu państwowego i mechanizmach walki o władzę. Ale zarazem jest Faraon powieścią o roli cywilizacji, nauki i religii oraz o funkcji pielęgnujących je "kast". Do stwierdzenia zaś, że to filozofująca powieść o państwie, można dodać: jedyna tej miary powieść europejska. Recenzenci pozytywistyczni przyjmowali powieściopisarstwo Prusa - Lalkę zwłaszcza - utyskiwaniami, upatrując wady kompozycyjne i niedostatek prawdy o ludziach w tym, co odstawało od ówczesnych standardów realizmu. Po latach krytycy - nie tylko polscy - zauważają w tym odstawaniu objaw nowatorstwa. Większość przekładów Lalki i Faraona na języki obce ukazała się po II wojnie światowej. W tym samym półwieczu dokonano większości inscenizacji i ekranizacji. Widać też, jak z dziesięciolecia na dziesięciolecie rosło zainteresowanie badaczy Prusem i jak odsłaniano nowe walory jego utworów. |
20
August 1847 – 19 May 1912 He was born in Hrubieszów in the area of Lublin to the family of a manager of private landed estates. His mother passed away when he was only three, his father, in turn, died around 1856. He went to Puławy into his grandmother’s care and after her death an aunt from Lublin took him in. He went to a primary school in Lublin, and from 1862 to a grammar school in Siedlce. After that he studied in Kielce, taught by his elder brother, Leon Głowacki, a history teacher. In 1863 he escaped to a partisan unit. Wounded in a skirmish near Siedlce, he was arrested by the Russians. As he was under-age, he was allowed to go to his family to Lublin after treatment at the hospital. However, he was arrested again in 1864. Released after three months, he joined a secondary school in Lublin. He graduated in 1868 and was accepted by the Mathematics and Physics Faculty of the Central School in Warsaw. As a result of an emotional crisis, and probably his bad financial situation as well, after his second year Głowacki gave up his studies and transferred to a school specialising in agriculture and forestry to Puławy. But, as he never stayed anywhere long, once again he left for Warsaw and took up various jobs (e.g. he was a manual worker in a metallurgical company). Among these jobs there was some literary activity as well. He co-operated with "Opiekun Domowy" ("House-keeper") and "Niwa" as a feature-article writer from 1872, from 1873 with the humorous publication "Mucha" ("Fly"), and from 1874 with "Kolce" ("Thorns"), but he still dreamt of a future in science or in an occupation more practical than literature. "Kurier Warszawski" ("The Warsaw Courier") started a weekly chronicle in 1875. It ensured him a living, albeit a modest one. This is when he married. His chosen was his cousin Oktawia Trembińska. The stabilisation of this childless marriage was only seemingly a life of no events, but in reality it was full of lasting affection, mutual help, intense work and an abundance of impressions, although without any sensational overtones. Prus avoided the "high life". He did not like appearing during grand spectacles. He avoided long distance travel and broad views due to his agoraphobia. From his few trips to the mountains (to Zakopane in 1881 and 1889, and to Wisła in 1900) as well as abroad (to Vienna in 1881 and Germany, Switzerland and Paris in 1895), Prus brought back memories of nervousness and embarrassment, alongside original observations. He preferred the paths of Nałęczów (where he spent most of his summer holidays), the shelter of his Warsaw apartment and intimate conversations among friends. He died in Warsaw and was buried in the Powązki Cemetery. Having started work for "Kurier Warszawski", Prus became a professional journalist. Until 1887, he published in this newspaper 345 weekly feature articles. After transferring to the "Kurier Codzienny" ("The Daily Courier") in 1887, he published 373 feature articles until 1901. From 1905 to 1911, he wrote 178 chronicles for the "Tygodnik Ilustrowany" ("The Illustrated Weekly"). If we add similar texts published in other papers, the total balance of his feature work was over 1100 chronicles. They are enlivened by a Positivist trust (in the spirit of Mill) in utilitarianism and a Spencerian theory of society as an organism. Out of this, Prus derived a postulate of mutual help between individuals and social classes as well as a compulsory exchange of services, claiming that Darwin’s rule of the struggle for existence cannot be the only regulation of community life. He proved that it was not Messianic usurpation, but utility and the progress of civilisation that could bring independence to Poland. In the unequivocal opinion of critics and literary historians, his feature writing is a classic example of the genre. It astonishes readers with its abundance of observations, variety of atmosphere, inventiveness of humorous and stylistic "spices". The later masters of the genre, e.g. Antoni Słonimski, referred to it. Between 1953 and 1970 his work was published in a 21-volume edition, with a critical foreword by Z. Szweykowski. The second section of Prus’s work, highly esteemed both by contemporaries and by posterity, is the short narrative form. It consists of 110 works. There are humorous sketches written in Prus’s youth, picturesque pieces like Na wakacjach (1884), short stories: Antek, Katarynka, Michałko (1880), Kamizelka (1882), Z legend dawnego Egiptu (1888) and Sen (1890). There are also longer stories and novel sketches such as Sieroca dola (1877), Przygoda Stasia (1879), Powracająca fala (1880), Grzechy dzieciństwa (1883) and Omyłka (1884). The main feature of these works is the psychologically deep picture of children and seemingly insignificant heroes in social conditions Their adventures do not fit within the adventurous tradition and do not surprise with any "unusual events", but draw our attention by their micro-sociological content, moral problems, subtlety of the inner life portrait, suggestiveness of parables and careful construction. His novels are: Placówka (1886), Lalka (1889), Emancypantki (1893), Faraon (1896) and Dzieci (1908). They were preceded by Anielka (1880), related to his short stories through its theme, and followed by the unfinished Przemiany (1912). The novel manifesto of Prus, specified in 1884 in his review of Ogniem i mieczem ("With Fire and Sword"), was in opposition to the nation-uplifting intentions of Sienkiewicz, to his effects of romance and adventure and to turning away from the urgent problems of the present day. He adhered to the realist rule of observation (approving of Taine’s aesthetics), strove for modern composition (for many years he made notes on this subject as he planned to write a work about it), thought about the balance between the Romantic idealisation of life and the Naturalistic courage to enter the domain of evil. (He only warned against falling into the … pigsty in all that Naturalistic momentum.) As he put it himself, he decided to write a novel about the "great questions of our epoch" after long literary "training". The first of the questions, already formulated in the short story Omyłka, concerned the attitude towards the tradition of uprisings. The answer came out against the Romantic apotheosis of armed struggle. In Placówka it was the issue of the peasantry. Prus opposed Sienkiewicz’s military patriotism and cult of the past with the vision of a Poland no longer dependent on the nobility; the descendants of the knights utilise their ancestors’ tradition during a masquerade, and sell their homeland to Germans. The land owners are not Poland’s chance, it is the peasants who atavistically stay faithful to their homeland. It is they, who, despite their conservatism and lack of modernity, are the salt of the earth and the crew of the national institution, and not the great-grandchildren of the victors over the Cossack. Lalka ("The Doll") today regarded as one of the masterpieces of Polish literature and placed amongst the best works of European Realism, constitutes a panorama of life in Warsaw between 1878 and 1879, and at the same time is a subtle story of three generations of Polish idealists, their psychological complications, their involvement in the history of the nineteenth century, social dramas, moral problems and the experience of tragic existence. At the same time this story describes the disintegration of social relationships and the growing separation of a society whose aristocratic elite spreads the models of vanity and idleness. In the bad air of a backward country, anti-Semitic ideas are born, valuable individuals meet obstacles on their way, and scoundrels are successful. Although full of humorous pictures, Lalka is one of the most pessimistic of Polish novels. Emancypantki ("Emancipated Women"), in turn, is an analysis of women’s issues and an attempt to cross over from Positivistic scientism towards metaphysics. It is easy to see on the surface of the popular plot a satire on the behaviour of noisy feminists and a warning against the neglect of maternal duties. It is in reality, however, a novel about the complexity of female spiritual needs. In Faraon ("Pharaoh"), an unexpected novel, as Prus declared himself an enthusiast of modern themes, the reader is given a historiosophic novel of the history of ancient Egypt. It is usually stressed that this is a penetrating novel about the health of the country and the mechanisms of a power struggle. But at the same time Faraon is a novel about the role of civilisation, science and religion and the function of the "castes" nursing them. It can only be added that it is the only European philosophical novel about a country. Positivist critics reacted to the novel-writing of Prus, especially Lalka, with distaste. They saw too many compositional faults and not enough truth about people in what was not in accordance with the then current standards of Realism. Now, the critics, not only Polish ones, see these discrepancies as signs of innovation. Most translations of Lalka and Faraon appeared after the Second World War. During the same half a century most stage and film adaptations took place. It is obvious that throughout the years the interest in Prus has increased and new values of his works have been discovered.
|
||||||||
BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY |
|||||||||
|
-
L.
Włodek, Bolesław Prus. Zarys społecznoliteracki,
Warszawa [1918]. |
|||||||||
|
|
|||||||||