|
|||
Poezja polskiego średniowiecza
|
|||
|
W dziejach poezji polskiego średniowiecza na pierwszym planie przez czas dłuższy były wiersze łacińskie: utwory liturgiczne i okolicznościowe, panegiryki i wiersze funeralne - wyróżniające się z reguły wysokim poziomem sztuki pisarskiej. Towarzyszyły niekiedy narracji kronikarskiej. Dość powołać się na Galla Anonima, na zawartą w jego Kronice pieśń na śmierć Bolesława Chrobrego czy pieśń obozową. Także w Kronice mistrza Wincentego zw. Kadłubkiem znajdujemy utwory wierszowane, panegiryk i dialog. W czasach późniejszych - w XIII-XIV stuleciu - autorzy coraz częściej wypowiadali się nie tylko w języku łacińskim, ale i polskim. Ich dziełem były pieśni liturgiczne - sekwencje (łacińskie pieśni kościelne, powstałe z tekstów podkładanych pod melodię Alleluja; przykład: Veni Sancte Spiritus, Zawitaj, Duchu Święty), tropy (uzupełnienia poprzedzające tekst kanoniczny lub po nim następujące; przykłady: Bogurodzica dodana do litanijnego Kyrie eleison, Chrystus z martwych wstał je) i hymny (przykład: Gaude Mater Polonia Wincentego z Kielczy). Z tego czasu pochodzą też utwory świeckie pisane po łacinie - wiersze okolicznościowe oraz tzw. poematy stanowe. Do okolicznościowych należy między innymi utwór znany pod polskim tytułem: Pieśń o wójcie krakowskim Albercie, traktująca o losie przywódcy powstania wymierzonego przeciw królowi Władysławowi Łokietkowi. Natomiast przykładem poematu stanowego może być utwór Frowinusa Antigameratus ukazujący wady wielu stanów i próbujący jednocześnie podsunąć odbiorcy wzory godne naśladowania. Od połowy XV wieku utworów poetyckich pisanych w języku narodowym stale przybywało. Z tego czasu zachowały się pieśni kościelne, wśród nich parafrazy łacińskich sekwencji, tropów i hymnów, związane z Narodzinami Chrystusa, Zwiastowaniem i Zmartwychwstaniem Pańskim. Inne utwory wyjątkowo często podejmowały motywy pasyjne. Jako przykład wymienić można tzw. Lament świętokrzyski (incipit: Posłuchajcie, bracia miła), napisany w formie monologu Maryi skarżącej się pod krzyżem; silnym emocjom towarzyszy tu wyrazista podmiotowość.Wśród twórców poezji religijnej tego czasu byli bernardyni, którzy także powracali chętnie do tematyki pasyjnej i Bożonarodzeniowej. Do grona ich należał Władysław z Gielniowa (ok. 1440-1505), barnardyn, płomienny kaznodzieja, autor między innymi takich epickich pieśni, jak Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne i Augustus kiedy krolował. Średniowiecze znało również pieśni o świętych, zachowane do dziś często tylko we fragmentach. Popularyzowały one postacie świętych męczenników (na przykład św. Stanisława) i kreowały ideał życia ascetycznego i heroicznego zarazem (przykładu dostarcza Legenda o św. Aleksym). Dodajmy do tego pieśni, także dialogi rozwijające tematykę eschatologiczną, śmierci, zbawienia: Skarga umierającego (incipit: Ach, moj smętku, ma żałości), Dusza z ciała wyleciała i Rozmowa mistrza Polikarpa ze ŚmierciąKu innym problemom uwagę ówczesnego odbiorcy kierowała Pieśń o Wiklefie pióra Jędrzeja Gałki z Dobczyna (ok.1400-po 1451) oraz pieśń Słyszeliście nowinę / O węgierskim kroli. Pierwszy z wymienionych utworów głosił pochwałę postaci angielskiego reformatora i przedstawiał podstawy jego doktryny (do której nawiązał później Jan Hus) w połączeniu z atakiem na papiestwo, drugi zaś ukazywał zmagania Jana Żižki z cesarzem Zygmuntem Luksemburskim, przeciwnikiem husytów. Aktualne zagadnienia życia społecznego i obyczajowego podejmowali anonimowi autorzy takich wierszy, jak Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego i Satyra na leniwych chłopów. Pieśń powstała w połowie XV wieku, ok. 1462 roku, i przyniosła krytyczną ocenę zajść, do których doszło w Krakowie po skatowaniu płatnerza Klemensa przez Tęczyńskiego. Satyra z kolei ukazywała w krzywym zwierciadle chłopa pańszczyźnianego uchylającego się od pracy na pańskiej ziemi. Wcześniejszy o kilkadziesiąt lat, pochodzący z ok. 1415 roku, Wiersz o zachowaniu się przy stole - autorstwa prawdopodobnie Przecława Słoty z Gosławic - wkroczył w dziedzinę obyczajowości, przyniósł pochwałę dwornego ucztowania i kobiety, słowa uznania dla jej szczególnej pozycji i godności. Tematy związane z bieżącymi wydarzeniami pojawiały się również w poezji łacińskiej powstałej w otoczeniu królewskim i magnackim, a także w środowisku Akademii Krakowskiej. Do wyróżniających się osobowości twórczych należeli Adam Świnka z Zielonej (zm. 1433 lub 1434), kanonik krakowski i sekretarz królewski, oraz Stanisław Ciołek (ok. 1382-1437), z czasem podkanclerzy Władysława Jagiełły i biskup poznański. Ostatni z wymienionych zapisał się jako autor Pochwały Krakowa (Laus Cracoviae), będącej panegirykiem na cześć nie tyle miasta stołecznego, ile rodziny królewskiej, zwłaszcza królowej Zofii. Tenże Ciołek zdobył się też na napisanie prozaicznego paszkwilu - w formie bajki - na królowę Elżbietę (Granowską). Z kolei spod pióra Adama Świnki wyszły przede wszystkim wiersze funeralne, których bohaterami byli między innymi królowa Jadwiga i Zawisza Czarny. W kręgu dworskim powstawały także anonimowe wiersze sławiące zwycięstwo grunwaldzkie i późniejsze zwycięstwo nad Krzyżakami pod Nakłem w 1431 roku, wiersze o klęsce warneńskiej, genetliaka pisane na cześć synów Władysława Jagiełły i królowej Zofii. Z późniejszych lat wymienić trzeba wspomnianego już bernardyna Władysława z Gielniowa. Jego autorstwa były nie tylko łacińskie i polskie wiersze religijne, lecz także okolicznościowe - wyrażające niepokój z powodu najazdów tureckich i epidemii ogarniającej cały kraj. Utwory tego typu - okolicznościowe - utrwalały wiedzę o wydarzeniach i jednocześnie kształtowały opinię na ich temat. Autorzy wzorowali się przy tym coraz chętniej na literaturze starożytnej, na znanych w świecie antycznym gatunkach literackich i strukturach wierszowych. Zgoła odmienny charakter miały wiersze żakowskie, wśród których były listy (z prośbami o wsparcie) i pieśni, przeważnie miłosne w formie listowej. Wiersze polskiego średniowiecza pozostawały głównie w obiegu ustnym, oralnym. Dzięki zapisom przetrwały swój czas - niekiedy w kilku kopiach i wariantach, (bywa, że i z notacją muzyczną). Gdy o zapisach mowa, dodać trzeba, że - wprawdzie rzadko - powstawały wówczas, tj. w XV wieku, zbiory utworów poetyckich, zwłaszcza pieśni religijnych - wśród nich tzw. Kancjonał Przeworszczyka (1435). Dalsze pojawiły się później - w połowie XVI wieku (tzw. Kancjonał kórnicki i Kancjonał puławski). |
In the history of Polish poetry of the Middle Ages the most popular literary form were Latin verses: liturgical and occasional compositions, panegyrics and funeral poems, which were distinctive due to the frequently high level of the writer’s art. They sometimes accompanied chronicle narration, for instance the camp song or the song on the death of King Bolesław Chrobry by Gall Anonim, included in his Chronicle. In Chronicle by Master Wincenty called Kadłubek we find versified works, panegyrics and dialogues. In subsequent times, in the thirteenth and fourteenth centuries, authors more frequently expressed their opinions not only in Latin but also in Polish. They developed the following literary forms: liturgical song-sequences (Latin church songs created from texts to the melody of Alleluia, for example: Veni Sancte Spiritus, Zawitaj, Duchu Święty); tropes (supplements preceding or following a canonical text, for example: Bogurodzica added to the litany Kyrie eleison, Chrystus z martwych wstał je); and hymns, for example: Gaude Mater Polonia by Wincenty from Kielcza). At that time there originated lay works written in Latin, an example being occasional poems and the so-called state poems. The occasional poems comprise, among other things, a well-known poem under the Polish title Pieśń o wójcie krakowskim Albercie, dealing with the fate of the leader of an uprising directed against King Władysław Łokietek. The work by Frowinus entitled Antigameratus is an example of a state poem which shows the defects of many classes and simultaneously tries to indicate to the reader the examples that are worth following. Poetical works written in the national language were in constant increase from the middle of the fifteenth century. The surviving works include church songs with paraphrases of Latin sequences, tropes and hymns connected with the Birth of Christ, the Annunciation and the Resurrection of Christ. Other works surprisingly often included motifs of the Passion, an example being the so-called Lament świętokrzyski (incipit: Posłuchajcie, bracia miła), written in the form of Mary’s monologue lamenting under the cross; strong emotions are accompanied here by expressive subjectivity. Among the creators of religious poetry of that time were Bernardine monks who also eagerly referred to subject matters related to the Passion and the Birth of Christ. Among them was Władysław from Gielniowo (around 1440-1505), a fiery Bernardine preacher, the author of such epic songs as Jezus Judasz przedał za pieniądze nędzne and Augustus kiedy królował. Moreover, in the Middle Ages people also knew songs about saints, which have often survived to these days only in fragments. They popularised the figures of martyred saints, for example St Stanisław, and created the ideal of both an ascetic and a heroic life, the example being Legenda o św. Aleksym. Let us add to this the songs and dialogues which developed subject matters dealing with eschatology, death and salvation: Skarga umierającego (incipit: Ach, mój smętku, ma żałości), Dusza z ciała wyleciała and Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią. Pieśń o Wiklefie by Jędrzej Gałka from Dobczyn (around 1400-after 1451) and Słyszeliście nowinę / O węgierskim kroli directed the attention of contemporary readers to different problems. The former praised the figure of the English reformer Wycliffe and introduced the bases of his tenets (later referred to by Jan Hus) in connection with the attack on the papacy; the latter showed Jan Żižki's struggles with Emperor Sigismund of Luxemburg Dynasty, who opposed the Hussites. The topical problems of moral and social life were discussed by anonymous authors of such poems as: Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego and Satyra na leniwych chłopów. Pieśń was written in the first half of the fifteenth century, around 1462, and presented a critique of riots which took place in Kraków after the execution of an armourer called Klemens by an aristocrat Tęczyński. Satyra in turn showed in a distorted way a villein peasant evading work on his lord’s land. Originating about a few decades earlier, in around 1415, Wiersz o zachowaniu się przy stole, probably by Przecław from Gocławice, concentrated on the sphere of morality, praised court revelry and women, with words of acknowledgement for their special position and dignity. Themes referring to current events also appeared in Latin poetry written in the courts of the king or the gentry, as well as the Kraków Academy. Adam Świnka from Zielona (died in 1433 or 1434), both a canon in Kraków as well as the king’s secretary, and Stanisław Ciołek (around 1382-1437), after some time King Władysław Jagiełło’s vice-chancellor and Bishop of Poznań, were distinctively creative individualities. The latter became famous as the author of Pochwała Krakowa (Laus Cracoviae) which was a panegyric in honour not so much of the capital city as of the royal family, especially of Zofia the Queen. This Ciołek was also brave enough to write a prose lampoon, in the form of a tale, on Queen Elżbieta (Granowska). Adam Świnka was mostly the author of funeral poems, with the heroes being Queen Jadwiga and Zawisza Czarny. Furthermore, in the court circle anonymous poems were written praising the victory at the Battle of Grunwald, the later victory over the Teutonic Knights in the Battle of Nakło in 1431, poems about the defeat in the Battle of Warna, and works of origin (genethliakon), written in honour of the sons of Władysław Jagiełło and Queen Zofia. With reference to later times it is necessary to mention the already discussed Władysław from Gielniów who was a Bernardine monk. He was the author of not only Latin and Polish religious poems, but also occasional poems which expressed anxiety on account of the Turkish invasions and epidemics spreading across the country. Works of an occasional type established the knowledge of the events and simultaneously shaped the related opinions. The authors more and more willingly followed the patterns of ancient literature and literary genres and verse structures which were well-known in the ancient world. Of an entirely different character were student poems and letters with requests for support and songs, mostly love songs, in letter form. Polish mediaeval poems remained mostly in oral circulation. As a consequence of being recorded, they survived their own time - sometimes in several copies and variants (sometimes even with a musical notation). When talking about records, it is necessary to add that, in the fifteenth century, albeit seldom, collections of poetical works, especially religious songs, were written down, among them the so-called Kancjonał Przeworszczyka (1435). Other songs of this kind appeared later, that is in the middle of the sixteenth century (the so-called Kancjonał kórnicki and Kancjonał puławski). |
||
BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY |
|||
|
- W.Bruchnalski, Łacińska i polska poezja w
Polsce średniowiecznej, Kraków 1935, 1975. |
|||
|
|
|||