|
|||
Eliza ORZESZKOWA
|
|||
|
6 VII 1841
- 18 V 1910 Oczywiście: nieraz wyruszała z Grodna do któregoś z dworów lub pobliskiego uzdrowiska Druskieniki, czasem do Wilna, kilka razy do Warszawy, parokrotnie na kurację aż do Marienbadu czy np. Wiesbaden. Często też narzekała na grodzieński prowincjonalizm i małomiasteczkowe odludzie. Z tym wszystkim wiedziała, że tylko ta ziemia jest jej prawdziwą ojczyzną, że ma wobec niej obowiązki moralne i że z niej bije ważne źródło jej pisarstwa. Życie jej osobiste nie należało do biografii szczęśliwych. Dzieciństwa nie miała sielskiego, bo matka - kobieta urodziwa i patriotka egzaltowana, ale formalistka w sprawach etykiety - nie umiała okazać uczuć córce, a potem koso patrzyła na jej literackie aspiracje. Małżeństwo z Orzeszką okazało się transakcją majątkową (Eliza należała do "najlepszych partii" w okolicy), a nie "związkiem serc", toteż rychło rozczarowała się do człowieka, który dystansował się od jej prac oświatowych wśród ludu i unikał spisków patriotycznych, on zaś z sarkazmem odniósł się do jej aktywności w powstaniu styczniowym. Choć zapłacił za jej konspiracje zsyłką - odeszła od niego i zakochawszy się w lekarzu Święcickim wystąpiła o unieważnienie małżeństwa. Gdy to uzyskała kosztem kilku tysięcy rubli, ukochany nie zdecydował się na ślub. Na dramatr ozstania nałożyła się utrata zadłużonej Miłkowszczyzny i dozgonny wyrzut sumienia, bo majątek przeszedł w rosyjskie ręce. Potem nowy dramat: uczucie do grodzieńskiego adwokata Stanisława Nahorskiego, żonatego z ciężko chorą kobietą, co ściągało na Orzeszkową bojkot towarzyski, trwający aż do pożaru Grodna w 1885 r., kiedy to - sama dotknięta stratą mieszkania - stała się organizatorką i dysponentką pomocy dla tysięcy pogorzelców. Za Nahorskiego mogła wyjść dopiero w r. 1894 po śmierci jego żony. Fenomenu Orzeszkowej trudno nie podziwiać, jeśli się zważy, że pracując na partykularzu - z dala od ośrodków fermentu intelektualnego - i jako kobieta nie mając szans na studia wyższe, odegrała rolę pionierki pozytywizmu polskiego. Z pensji wyniosła znajomość francuskiego i niemieckiego oraz nieco wiedzy na poziomie gimnazjalnym. Całą ogromną resztę zawdzięczała samokształceniu i bibliotece po ojcu z dziełami pisarzy oświecenia. Dzięki temu księgozbiorowi jej talent literacki żywił się zasobami tradycji, które po klęsce powstania zyskały nową aktualność. Toteż nim jeszcze warszawscy entuzjaści Comte`a, Milla, Spencera i Darwina sformułowali swe hasła, ona - grodzieńska samotnica - w warszawskich czasopismach lansowała tendencyjność jako zasadę twórczości literackiej, a potem stosunkowo wcześnie (w pracy O powieściach T. T. Jeża, 1878) dopomniała się o realizm. Ona inicjowała debatę o emancypacji kobiet (studium Kilka słów o kobietach 1870, powieść Marta 1876) i ona wcześniej niż inni wypowiadała wojnę antysemityzmowi. Nawiązała kontakty z Żydami, na które przed nią zdobywali się tylko nieliczni (np. Kraszewski, by napisać powieść Żyd), i odbyła studia na temat historii, kultury i religii Żydów, owocujące szeregiem utworów (nowele Daj kwiatek, Silny Samson 1877 i Gedali 1884, powieść Meir Ezofowicz 1878, rozprawa O Żydach i kwestii żydowskiej 1882, powieść historyczna Mirtala 1886). Na jej twórczość literacką składa się ok. 30 powieści, ok. 120 obrazków, nowel i opowiadań, kilka utworów dramatycznych i kilkadziesiąt artykułów o tematyce literackiej i społecznej. Po II wojnie ukazało się też 9 t. jej korespondencji w opracowaniu E. Jankowskiego (na wydanie czekają jeszcze 2 tomy). Przed r. 1880 w jej beletrystyce przeważała poetyka tendencyjności, którą wtedy pisarka uważała za warunek twórczości prawdziwie wartościowej. Nie sztuka dla sztuki i nie "wyuzdane fantazje", bajkowe postacie i dziwaczne fabuły mają ożywiać literaturę nowoczesną - pisała w Kilku uwagach nad powieścią (1866) - lecz zgodne z rozumem odtwarzanie "całkiem ziemskich rzeczy", użyteczność i aktualne cele szlachetne. Liczyła do nich przedsiębiorczość, pracowitość, kształcenie synów szlacheckich w zawodach mieszczańskich, zrywanie z salonowym snobizmem, równouprawnienie obyczajowe kobiet, ich prawo - w wypadku nieudanego małżeństwa - do legalnego rozwodu, przygotowywanie do zawodów praktycznych, sprawiedliwe opłacanie ich pracy itp. Obowiązywała przy tym perswazyjna poetyka. W takich jej powieściach "z tezą", jak np. Ostatnia miłość (1867), Z życia realisty (1868), Pan Graba (1870), Pamiętnik Wacławy (1870) i Rodzina Brochwiczów (1876) - mentorska wszechwiedza narracyjna idzie w parze z jednoznacznymi ocenami świata przedstawianego, a bohaterowie, ich wypowiedzi i zdarzenia są ilustracjami założonych dążności. Jakkolwiek ta zasada twórczości prowadziła do schematyzmu w ujmowaniu postaci (czarne lub jasne charaktery), do upraszczania fabuł i naiwnie "wymownych" zakończeń, to jednak niektóre z powieści i nowel tendencyjnych przekazywały sporo realistycznej wiedzy o ówczesnym społeczeństwie. Nie przypadkiem Marta została przetłumaczona na 15 języków obcych i po II wojnie światowej miała w Polsce 19 wydań, a Meira Ezofowicza wydano 22 razy i przełożono na 13 języków. W powieściach i nowelach pisanych w drugiej połowie życia Orzeszkowa nigdy nie rezygnowała z dydaktyzowania, tyle że ów dydaktyzm nie wyrażał się w tak ostentacyjnych kształtach, a wyrazistość tezy niezbyt szkodziła poetyce realistycznej. W kilku utworach pisanych ok. 1880 r. analizowała "gasnące siły" pokolenia młodzieży, które w atmosferze represji politycznych po 1863 r. zaraża się nihilizmem narodowym lub radykalizmem socjalnym (Sylwek Cmentarnik 1879, Widma 1880, Zygmunt Ławicz i jego koledzy 1881, Bańka mydlana 1882). W powieściach z życia ludu białoruskiego, bliskich naturalistycznym studiom "z natury", ukazywała dramaty społeczne swojego czasu. W Nizinach (1884) przedstawiła tragedię wyrobnicy z folwarku, matki nieślubnych chłopców, bezbronnej wobec łajdackiego adwokata, który wyłudził od niej oszczędności całego życia, obiecując uwolnienie jednego z jej synów z wojska. W Dziurdziach (1885) opisała ponurą zbrodnię, popełnioną po pijanemu przez zabobonnych chłopów na kobiecie posądzonej o czary. W Nad Niemnem (1887), najgłośniejszej swej powieści, przypominającej atmosferą i optymistycznym finałem Pana Tadeusza Mickiewicza, przedstawiła panoramę życia ziemiaństwa i schłopiałej szlachty zagrodowej. Umieściła tę wizję na tle nadniemeńskiej przyrody, zakorzeniła ją w kulturze pieśni, pracy i ładu moralnego zagrodowców oraz w demokratycznych i patriotycznych przesłaniach r. 1863, a ożywiła nadzieją odrodzenia narodowego. Wbrew pesymistycznym opiniom o rzeczywistości, wyrażanym w utworach wcześniejszych, poprzez motyw mezaliansu (panna z familii ziemiańskiej wyjdzie za zagrodowca) zakończyła fabułę pojednaniem obu środowisk ku obopólnemu pożytkowi i dobru ojczyzny. W kolejnym utworze o drobnej szlachcie - powieści Bene nati (1891) - nie powtórzyła jednak krzepiącej oceny tego środowiska. W drugiej wybitnej powieści - Chamie
(1888) - zdaniem niektórych recenzentów przypominającej atmosferą moralną
utwory Lwa Tołstoja, rolę pierwszoplanową odgrywa zaufanie pisarki do sacrum
ludowej mądrości i etyki, ucieleśnionej tu w rybaku znad Niemna. Sekunduje
jej nieufność do cywilizacji miejskiej, manifestowana także w wielu innych
utworach Orzeszkowej. Jest to utwór o miłości i litości, ale także o
tragedii wyobcowania, którego ofiarą okaże się neurasteniczka, zatruta
miazmatami tej cywilizacji. W 1905 r. kandydowała wraz z Sienkiewiczem i Lwem Tołstojem do nagrody Nobla. Nagrodę otrzymał Sienkiewicz. Jednym z "wieczornych" jej utworów jest tom opowiadań i wspomnień o ludziach, wypadkach i atmosferze powstania styczniowego, który mogła opublikować dzięki złagodzeniu cenzury po 1905 r. Jego tytuł Gloria victis - wyrażał wiarę w sens walki o dobrą sprawę, nawet jeśli nie kończy się ona zwycięstwem. |
6 July 1841 - 18 May 1910 Orzeszkowa’s private life did not make for a happy biography. She did not enjoy a carefree childhood as her mother - a very pretty woman and an exalted patriot but very strict as far as etiquette was concerned - did not find it easy to show her feelings to her daughter, and later she would not view her daughter’s literary aspirations with an approving eye. Orzeszkowa’s marriage proved to be a financial transaction (Eliza had been considered one of the "best matches" in the neighbourhood), rather than a "union of hearts", and she soon became disappointed in the man who steered clear of her educational work among local folk and who would not get involved in any patriotic conspiracy, whereas he would be sarcastic about her involvement in the January Uprising (1863/1864). And although as a result of her conspiratorial activities he was sent into exile, she left him and, when she fell in love with Doctor Święcicki, she applied for the marriage to be annulled. She paid a few thousand roubles to effect this but her beloved could not decide to marry her. In addition to the drama of breaking up, she faced the drama of losing the encumbered Miłkowszczyzna and the ever-lasting remorse for allowing it to fall into the hands of Russians. Then another drama: her feelings for Stanisław Nahorski, a lawyer in Grodno, who was married to a seriously ill woman. This led to Orzeszkowa being ostracised until 1885 when, after the fire of Grodno, she, deprived of her own house, became the organiser and distributor of help for the thousands of victims of the fire. She could marry Nahorski only in 1894 when his wife died. It is hard not to admire the phenomenon of Orzeszkowa, if we consider that despite the fact that she was working in the provinces, far from the intellectual centres, and, being a woman, did not stand a chance of obtaining a higher education, she became the pioneer of Polish Positivism. As for her education, at the boarding school she learnt French and German and acquired some secondary-level general knowledge. However, the vast remainder resulted from her self-education and her father’s library, full of works by Enlightenment writers. Owing to that collection of books her literary talent would feed on traditions that, after the failure of the uprising, again became up-to-date. Therefore, even before all the Warsaw enthusiasts of Comte, Mill, Spencer and Darwin formulated their mottoes, the lonely woman from Grodno would promote the idea of tendentiousness as the rule of literary work in Warsaw magazines, and later was the first to call for realism (in her work O powieściach T. T. Jeża, 1878). She was the one to initiate the debate on women’s emancipation (the study Kilka słów o kobietach 1870, the novel Marta 1876) and to declare war on anti-Semitism sooner than others. Orzeszkowa came into contact with Jews - few before her had dared to do that (e.g. Kraszewski, in order to write the novel Żyd ["The Jew"] - and studied Jewish history, culture and religion, which resulted in numerous works (the short stories Daj kwiatek, Silny Samson 1877 and Gedali 1884, the novel Meir Ezofowicz 1878, the essay O Żydach i kwestii żydowskiej 1882, the historical novel Mirtala 1886). Her literary works comprise around 30 novels, around 120 sketches and short stories, a few dramas and dozens of articles on literary and social issues. After the Second World War nine volumes of her letters, edited by E. Jankowski, were published (there are still two more volumes to be published). Before 1880 her fiction would be dominated by the poetics of tendentiousness, which she then considered to determine the truly valuable literary work. It was not art for art’s sake or "promiscuous fantasies", fabulous creatures and weird plots that were to enliven contemporary literature - as she wrote in Kilku uwagach nad powieścią (1866) - but presentation of the "simple earthly things" in accordance with common sense, usefulness and up-to-date virtuous goals. Among the latter she would list enterprise, diligence, educating sons of the gentry in urban professions, breaking with upper-class snobbism, social justice and equality for women, their right to a legal divorce if marriage proved a failure, preparation for practical professions, just wages for their work. She would use the poetics of persuasion. In the novels "with a thesis"such as, for example, Ostatnia miłość (1867), Z życia realisty (1868), Pan Graba (1870), Pamiętnik Wacławy (1870) and Rodzina Brochwiczów (1876) - the mentorial omniscience of the narrator goes hand in hand with the one-sided view on the presented world, and the protagonists, their statements, and events that happen illustrate the set aims. Even though this rule of writing led to schematisation in the presentation of the protagonists (black and white characters), to simplification of the plots and naive "meaningful" endings, some of the short stories and novels of purpose would provide a great deal of realistic knowledge about the life of contemporary society. Marta was translated into fifteen languages, not by accident, and since the Second World War has been published in Poland nineteen times, and Meir Ezofowicz has been published twenty-two times and translated into thirteen languages. In the novels and short stories written in the second half of her life, Orzeszkowa never abandoned her didactic tone, but the didacticism did not express itself in such an ostentatiously and clearly visible form and the thesis did not do any harm to the realistic poetics. In a few of her works written around 1880, she conducted an analysis of the "fading strength" of the generation of young people who, in the atmosphere of political repression after 1863, would assume national nihilism or radical socialism (Sylwek Cmentarnik 1879, Widma 1880, Zygmunt Ławicz i jego koledzy 1881, Bańka mydlana 1882). In her novels on the life of the people from Belarus, close to naturalistic studies "from nature", she depicted the social dramas of her times. In Niziny (1884) she presented the tragedy of a grange worker, the mother of illegitimate sons, helpless against a rascal lawyer, who wheedled her life savings out of her, promising to get a release for one of her sons form the army. In Dziurdziowie (1885) she described an atrocious crime, committed by drunk superstitious peasants on a women suspected of witchcraft. In Nad Niemnem (1887) ("On the Banks of the Niemen"), her most famous novel, reminiscent in its atmosphere and optimistic ending of Mickiewicz’s Pan Tadeusz, she presented the panorama of the landowners and the impoverished yeomanry. She placed this vision against the nature of the Niemen countryside, rooted it in the folk culture of the song, work and moral order of the yeoman and in the democratic and patriotic notions of the year 1863, and enlivened it with the hope of national revival. Despite the pessimistic opinions on the real world expressed in her previous works, using the motif of a misalliance (a daughter of a landowner marries a yeoman), she ended the plot with the reconciliation of both social strata to serve their common good and to the benefit of the country. However, in her next novel on the yeomanry - Bene nati (1891) - she did not repeat her appraisal of this social stratum. In the second outstanding novel - Cham ("The Boor") (1888) - which, in the opinion of some literary critics, recalls the moral atmosphere of the works by Lev Tolstoy, the most important is the trust the writer has for the sacrum of folk wisdom and ethics, personified here by the fisherman on the Niemen River. It is accompanied by distrust of urban civilisation, which manifested itself also in many other works of the author. It tells a story of love and mercy, but also of the tragedy of alienation, the victim of which is a neurasthenic woman, infected by the miasmata of civilisation. The last fifteen years of Orzeszkowa’s activity as a writer gave birth to novels such as Dwa bieguny (1893), Pieśń przerwana (1894), Australczyk (1895), Argonauci (1899) and Anastazja (1902), the "correspondence dialogue" Ad astra (1903 - written in collaboration with Tadeusz Garbowski) and a few collections of short stories (Melancholicy 1896, Iskry 1898, Chwile 1901, Przędze 1903). In these works she formulated reflections on the problems of the fin-de-siècle that were bothering her. These included, among others, "the quilt of civilisation" (as she called the cultural trumpery in the short story Liść uschły in the collection Iskry), decadence and "argonautism", that is escaping in search of the "golden fleece" from the country, where there is more suffering than anywhere else. This was the ground on which she fought with the "emigration of talents" and in 1899 she condemned Conrad for imparting his "creative ability" to an already abundant England. Until the very end she remained the one who aroused consciences and promoted literature as the tool that served society. In 1905 together with Sienkiewicz and Lev Tolstoy she was nominated for the Nobel Prize for Literature. The prize was awarded to Sienkiewicz. One of her "evening" works is a collection of stories and recollections of the people, events and atmosphere of the Uprising January, which she was allowed to publish when censorship was made more lenient after 1905. The title Gloria victis - expressed her faith in the purpose of a fight for virtuous aims, even though the fight does not end in victory. |
||
BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY |
|||
|
-
A.
Bigay-Mianowska, Społeczeństwo
polskie w twórczości Elizy Orzeszkowej, Kraków 1944 (wyd. nast.
1948). |
|||
|
|
|||