WIRTUALNA BIBLIOTEKA LITERATURY POLSKIEJ
VIRTUAL LIBRARY OF POLISH LITERATURE

JAN z Koszyczek (Joannes de Coszycze)
Prof.  dr hab. Edmund Kotarski

Zapisał się w dziejach literatury polskiej jako tłumacz utworów religijno-budujących i fabularnych. O kolejach jego życia wiemy niewiele. W roku 1503 wpisał się na Akademię Krakowską, w 1513 został bakałarzem. Jako tłumacz czynny był w pierwszej połowie XVI wieku. Kulturze polskiej przyswoił kilka utworów, które w jego przekładzie - z łaciny - otrzymały następujące tytuły: Żywot świętej Anny...(1520), Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprosnym, a wszakoż, jako o nim powiedają, barzo wymownym, z figurami i z gadkami smiesznymi (1521), Poncjan, który ma w sobie rozmaite powieści miłe barzo ku czcieniu, wzięte z rzymskich dziejów (ok. 1530).
Pierwszy z wymienionych utworów był przekładem średniowiecznej legendy napisanej po łacinie Vita sanctissimae matronae Annae. Należąc do hagiografii, obfitował on w obrazy cudowności, charakterystyczne dla starochrześcijańskich apokryfów. Jednocześnie odwoływał się do realiów codzienności, do doświadczeń życiowych przeciętnych ludzi, ich mentalności i wyobraźni. Dzięki temu funkcjonował jednocześnie jako utwór religijno-budujący i fabularny - obok Rozmów, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprosnym oraz
Poncjana.
Rozmowy...
, oparte na pochodzącej z początku XVI wieku wersji zatytułowanej Collationes...,  zachowały się tylko we fragmentach, dających jednak wyobrażenie o całości. W roli interlokutorów występują tu Marchołt, wyjątkowo brzydki i prostacki w sposobie bycia, oraz Salomon, król izraelski, słynący z mądrości. Z toczących się między nimi rozmów  zwycięsko wychodzi pierwszy z nich, Marchołt, kpiący z króla, z jego uczoności. Przegrywa Salomon, operujący w dialogu gotowymi formułkami i sentencjami, głównie biblijnego pochodzenia. Marchołt stał się bardzo popularnym bohaterem literackim przełomu średniowiecza i renesansu - obok Ezopa  i Sowizdrzała.
Poncjan
był znanym w Azji (już w V wieku n. e.) i Europie zbiorem opowiadań. W Polsce spopularyzował się za sprawą Jana z Koszyczek i był tu wydawany jeszcze w początkach XX wieku. Wymieniony w tytule Poncjan był cesarzem, przed którym małżonka oskarżyła swego pasierba, Dioklecjana, o niecne wobec niej zamiary. Cesarz, przekonany o zasadności zarzutów, wydał nań wyrok śmierci. Wówczas siedmiu mędrców zdecydowało się - by odwlec wykonanie wyroku - opowiedzieć swemu władcy historie mające świadczyć o przewrotności kobiet. Z kolei cesarzowa opowiadała mężowi o złych doradcach monarchy. Dioklecjan zabrał głos jako ostatni, demaskując rzeczywiste zamiary macochy. Powstał w ten sposób zbiór kilkunastu opowieści, które pozostawały zarówno w epoce staropolskiej jak i później w obiegu ustnym i lekturowym.

Zasługą Jana z Koszyczek jest udostępnienie czytelnikowi polskiemu znanych w Europie utworów fabularnych, i to w przekładzie wyróżniającym się precyzją i bogactwem słowa. Być może dziełem jego  był również - pochodzący z ok. roku 1540 - zbiór niemal czterdziestu exemplów, wydawany później pod tytułem Historie rzymskie. Powstał on na podstawie znacznie obszerniejszego (liczącego już w wydaniu z 1472 roku 150 opowiadań) popularnego w Europie zbioru Gesta Romanorum, obejmującego anegdoty, umoralniające opowieści i przypowieści. Jan z Koszyczek nie tylko zgromadził owe exempla, ale prawdopodobnie przełożył je, przynajmniej częściowo, z łaciny na język polski.

He is noted in the history of Polish literature as a translator of religious and edifying works and fables. Very little is known about his life. In 1503, he enrolled in the Kraków Academy, then in 1513 he obtained his bachelor’s degree. As a translator he was active in the first half of the 16th century. He introduced to Polish culture several works which, in his translations from Latin, had the following titles: Żywot świętej Anny...(1520), Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprosnym, a wszakoż, jako o nim powiedają, barzo wymownym, z figurami i z gadkami smiesznymi (1521), Poncjan, który ma w sobie rozmaite powieści miłe barzo ku czcieniu, wzięte z rzymskich dziejów (c. 1530).
The first of the works listed above was a translation of a medieval legend written in Latin, Vita sanctissimae Annae. Belonging to the genre of hagiography, it contained numerous examples of miracles characteristic of old Christian apocrypha. At the same time, it referred to pictures of everyday life, to the life experiences of ordinary people, and to their mentality and imagination. Thanks to that, it functioned both as a religious and an edifying work, and as a fable, as was also the case with
Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprosnym... and Poncjan.
Rozmowy...
, based on a version entitled Collationes..., dating back to the beginning of the 16th century, has survived only in fragments, yet it offers an image of the whole. The roles of interlocutors are taken by Marchołt, who is extremely ugly and boorish in manners, and Salomon, the Israelite king famous for his wisdom. The one who is victorious after the verbal combat is Marchołt who jeers at the king and his honesty. Salomon, who uses in the conversation clichés and maxims, usually taken from the Bible, is defeated. Marchołt became a very popular literary protagonist of the period at the end of the Middle Ages and the beginning of the Renaissance, similar to Aesop and Sowizdrzał.
Poncjan
was a collection of stories known in Asia (already in the 5th century BC) and Europe. In Poland, it was popularised thanks to Joannes de Coszycze and was still being published here as recently as at the beginning of the 20th century. Poncjan, mentioned in the title, was an emperor whose wife accused her stepson, Diocletian, of mischievous intentions towards her. The emperor, convinced of the reasonableness of the accusations, proclaimed the death penalty. Then, seven sages decided that, in order to postpone the execution of the sentence, they would tell their emperor stories indicating the deceitfulness of women. In turn, the empress told her husband about the emperor’s bad advisors. Diocletian took his turn as the last one and revealed the true intentions of his stepmother. In such a way, a collection of several stories was created which remained in oral and written circulation in the old Polish epoch, and later on as well.
It is the merit of Joannes de Coszycze that fables known in Europe were made available to the Polish reader, and, what is more, in a translation distinguished for its precision and richness of vocabulary. Possibly, one of his works is also a collection of almost forty exempla, dating back to 1540, later published with the title
Historie rzymskie. It was created on the basis of Gesta Romanorum, a much broader collection (containing 150 stories already in the edition of 1472) which was popular in Europe and which contained anecdotes, moralising stories and parables. Not only did Joannes de Coszycze gather these exempla but he probably translated them, at least in part, from Latin into Polish.

BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY

- Proza polska wczesnego renesansu 1510-1550, oprac. J. Krzyżanowski, Warszawa 1954.   
- J. Krzyżanowski, Romans polski wieku XVI, Warszawa 1962.
- W.Walecki, "Z duchem w rozmawianiu". Szesnastowieczna proza polska, Kraków 1991.

ROZMOWY, KTÓRE MIAŁ KRÓL SALOMON MĄDRY...

BIOGRAMY


OPRACOWANIE: MAREK ADAMIEC