WIRTUALNA BIBLIOTEKA LITERATURY POLSKIEJ
VIRTUAL LIBRARY OF POLISH LITERATURE

Klemens JANICJUSZ
Prof.  dr hab. Edmund Kotarski

 Za życia poety - w roku 1542 - ukazał się tom obejmujący Tristium liber I (Żale ks. I), Variarum elegiarum liber I (Elegie różne ks. I) i Epigrammatum liber I (Epigramaty ks. I). Wcześniej - może w 1538 roku - pojawiła się w druku Querela Reipublicae Regni Poloniae (Skarga Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego). Inne utwory opublikowane zostały już po jego zgonie: Epithalamium Serenissimo Regi Poloniae, Sigismundo Augusto (Pieśń weselna dla Króla Polskiego Zygmunta Augusta),  Vitae regum Polonorum (Żywoty królów polskich) wraz z In Polonici vestitus varietatem et inconstantiam dialogus (Dialog przeciw różnorodności i zmienności strojów polskich, Antwerpia 1563) i Vitae archiepiscoporum Gnesnensium (Żywoty arcybiskupów polskich, Kraków 1574).

Janicjusz był przede wszystkim lirykiem, o czym świadczy zawartość tomu z 1542 roku. Inspirowany przez Owidiusza, tworzył elegie (w liczbie 21) rozwijające motywy osobiste - niekiedy z uwzględnieniem szczegółów topograficznych i danych personalnych. Jest wśród nich elegia autobiograficzna O sobie samym do potomności, uważana niekiedy za parafrazę elegii rzymskiego mistrza (Tristia IV, 10). Zresztą i tytułem zbiorku Tristium liber nawiązywał poeta polski do tytułu elegii wygnańczych Owidiusza Tristia. Pisał także elegie okolicznościowe, panegiryczne (ich bohaterami byli między innymi Krzycki i Kmita).

Drugim obok elegii gatunkiem literackim, uprawianym przez Janicjusza, był epigram. Poeta wypowiadał się w różnych odmianach tego gatunku: w epitafiach, stemmatach (wierszach na herby) i w wierszach wizerunkowych zbliżonych do kompozycji emblematycznej. Korzystając ze wzorów Marcjalisa, Propercjusza i Katullusa, podejmował  w nich rozmaite motywy: miłosne, pochwalne, żartobliwe, satyryczne.

Pośród epigramatów widzieć należy także dwa cykle: Vitae archiepiscoporum Gnesnensium i Vitae regum Polonorum. Pierwszy z nich składa się z 43 epigramatów przedstawiających żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich, a swoje powstanie zawdzięczał Krzyckiemu. Charakterystyki dostojników kościelnych wypadły na ogół dodatnio, choć w niektórych z nich wystąpiły opinie krytyczne, odezwały się tony żartobliwe. Drugi obejmuje 44 biogramy postaci legendarnych (od Lecha I poczynając) i władców historycznych (od Mieszka I), powstał zaś z inicjatywy Kmity. Biogramy były przez współczesnych wysoko cenione z uwagi na ich walory poznawcze i dydaktyczne.

Ostatnim utworem Janicjusza była pieśń weselna - Epithalamium Serenissimo Regi Poloniae, Sigismundo Augusto - napisana w związku z planowanym małżeństwem Zygmunta Augusta z Elżbietą, córką Ferdynanda I, wówczas króla Czech i Węgier. Składa się z dwóch utworów liczących łącznie ponad 500 wersów. Pierwszy - adresowany do Zygmunta I Starego - pomyślany został jako pochwała monarchy, jego dokonań, także militarnych, drugi  zaś jest właściwą pieśnią weselną i przynosi pochwałę panny młodej i pana młodego. W gruncie rzeczy jednak ślub Zygmunta Augusta potraktował poeta jako pretekst do przedstawienia poetyckiej oceny starego króla i złożenia hołdu jego następcy.

Inny charakter miały Querela Reipublicae Regni Poloniae i In Polonici vestitus varietatem et inconstantiam dialogus. W pierwszym z wymienionych tu utworów, nawiązując do wydarzeń tzw. wojny kokoszej (1537), ustami uosobionej Rzeczypospolitej skarżył się poeta na szlachtę, głównie zaś na magnatów, na ich skłócenie i prywatę. Natomiast w dialogu, opartym na motywie "powrotu", w którym w roli rozmówców występują Władysław Jagiełło (to właśnie on powrócił po latach do kraju) i Stańczyk, dokonał oceny postawy współczesnej szlachty w obliczu niebezpieczeństw zewnętrznych, ujawniając oznaki zniewieściałości, zbytku i niechęci do czynów heroicznych.

Janicjusz - humanista, znawca dziedzictwa antycznego - opanował w stopniu najwyższym technikę poetycką, wzorowaną przede wszystkim na mistrzach rzymskich. Równocześnie jednak zdobył się na oryginalne ujęcia, co uwidoczniło się w szczególności we fragmentach poświęconych przyrodzie ojczystej, przeszłości i teraźniejszości Rzeczypospolitej. Nowym pierwiastkiem na gruncie polskim był osobisty ton jego poezji. Był Janicjusz pierwszym w Polsce twórcą, który tak wiele pisał o sobie i o osobach z najbliższego otoczenia, o godności i dumie poety, który stronił od przesadnego panegiryzmu.

Klemens Janicjusz ((Ianicius, Janicki, Ianuscovius, Januszkowski, from Januszkowo) belonged to a small group of authors of literature of the former epochs, whose gift and whose patrons’ help allowed them to rise from the depths of the peasantry and achieve prominent places among the Polish-Latin poets. Born in 1516 in Januszkowo, a village near Znin, he first went to an elementary school in Znin, then to the Lubrański College in Poznań where he studied Greek, Latin and Ancient literature. In 1536 he became a member of the household, maybe even a secretary, of Archbishop Andrzej Krzycki. In the circle of his patron’s acquaintances, among many others, he met Jan Dantyszek, who by then was a bishop and the author of many poems, and Stanisław Hozjusz, a priest, a future bishop and a cardinal, who was also famous in Europe as an apologist of Catholicism, a writer and a diplomat. After Krzycki’s death, Piotr Kmita, the castellan of Kraków and a Great Crown Marshal, took care of the poet. In 1538, thanks to Kmita’s help, Janicjusz went to Padua where he started studies at the local university. Having received the diploma of a doctor of philosophy and a poetic laurel from Pope Paul III, he returned to the country in 1540. It was then that he parted with Kmita. From that time on he supported himself from the profits from the parish of Gołaczow near Olkusz. He also made use of the help of some of his friends. Among them were: Jan Antonin (a doctor of Hungarian descent), Seweryn Boner (a banker of King Zygmunt I the Old) and Piotr Wedelicjusz (a doctor). Klemens Janicjusz died in Kraków at the end of 1542 or the beginning of 1543.

A volume which contained Tristium Liber I ("Complaints", Book I), Variarum elegiarum liber I ("Various Elegies", Book I) and Epigrammatum liber I ("Epigrams", Book I) was published in 1542, still in the poet’s lifetime. Earlier, around 1538, Querela Reipublicae Regni Poloniae ("A Complaint of the Kingdom of Poland") had appeared in print. Other works were published after the poet’s death: Epithalamium Serenissimo Regi Poloniae, Sigismundo Augusto ("A Wedding Song for the Polish King Zygmunt August"), Vitae regum Polonorum ("The Lives of Polish Kings") together with In Polonici vestitus varietatem et inconstantiam dialogus ("A Dialogue Against the Diversity and Changeability of Polish Dress", Antwerp 1563), and Vitae archiepiscoporum Gnesnensium ("The Lives of Polish Archbishops", Kraków 1574).

Janicjusz was above all a writer of lyric verse, which can be proved by the contents of the 1542 volume. Inspired by Ovid, he created elegies (21) developing personal motifs, sometimes giving topographical and personal details. Among these poems there is an autobiographical elegy O sobie samym do potomności ("On Myself for Posterity"), which is sometimes seen as a paraphrase of one of the elegies of the Roman master (Tristia IV, 10). With the title of his collection of poems Tristum Liber, the poet clearly refers to Ovid’s elegies written in exile, Tristia. He also wrote occasional and panegyric elegies (Krzycki and Kmita were usually their protagonists).

Apart from elegies, epigrams were the most common genre in the poet’s writing. Janicjusz expressed himself in various kinds of this genre: epitaphs, stemmata (poems on coats of arms) and in imagery poems similar to emblematic compositions. Using the examples of Martial, Propertius and Catullus, he undertook various erotic, laudatory, humorous and satirical motifs.

There are two series of epigrams: Vitae archiepiscoporum Gnesnensium and Vitae regum Polonorum. The first consists of 43 epigrams presenting the lives of the Gniezno archbishops, and was created owing to Krzycki. The characteristics of the clerical dignitaries are generally positive, sometimes, however, there is some criticism or humorous overtones. The second series consists of 44 biograms of legendary characters (starting with Lech I) and historic rulers (starting with Mieszko I), and it was initiated by Kmita. These biograms were highly thought of by the poet’s contemporaries due to the cognitive and didactic values present in them.

A wedding song, Epithalamium Serenissimo Regi Poloniae, Sigismundo Augusto, written for the planned marriage of King Zygmunt August and Elżbieta, a daughter of Ferdynand I who was then King of the Bohemia and of Hungary, was the last work of Janicjusz. It contains two poems comprising over 500 verses as a whole. The first poem, addressed to Zygmunt I the Old, was invented as a praise of the monarch and his military achievements among other things; the second, however, is a true wedding song and sings the praises of the bride and the groom. The poet treats the wedding of Zygmunt August essentially as a pretext to express his poetic judgement of the old king and to pay homage to his heir.

Querela Reipublicae Regni Poloniae and Polonici vestitus varietatem et inconstantiam dialogus are of a completely different character. In the first of these poems, which refers to the events of the nobles’ rebellion known as the Kokosza War (1537), through the words of personified Poland, the poet complains about the nobility, the magnates especially, their internal quarrels and their private interests. However, in a dialogue based on the motif of "return", where Władysław Jagiełło (who returned to the country after many years) and Stańczyk play the parts of the interlocutors, Janicjusz judges the attitude of the contemporary noblemen towards the external dangers, exposing their effeminacy, love of life in luxury and reluctance to perform heroic deeds.           

Janicjusz, a humanist, an expert on the ancient heritage, mastered his poetic technique (mostly based on Roman masters) at the highest possible level. At the same time, however, he approached the topics originally, which is clearly seen in the fragments dedicated to his native nature, the past and the present of Poland. The personal tone of his poetry was a new element in Polish poetry. Janicjusz was the first Polish poet to write so much about himself and the people closest to him, about the dignity and pride of the poet who shunned excessive panegyrising.

BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY

- Janicki K., Carmina. Dzieła wszystkie, wstęp i oprac. J. Krókowski, komentarze i similia J. Mosdorf, tłum. E. Jędrkiewicz, Wrocław 1966.
- Janicki K., Poezje wybrane, tłum. i oprac. Z. Kubiak, Warszawa 1975.
 - Kotarski E., Klemens Janicki, w: Pisarze staropolscy. Sylwetki, pod red. S. Grzeszczuka, t. 1, Warszawa 1991.