|
|||||
Andrzej FRYCZ Modrzewski (Fricius
Modrevius)
|
|||||
|
Pochodził z niezamożnej rodziny szlacheckiej. Urodził się w ok. 1503 roku w Wolborzu jako syn tamtejszego wójta, Jakuba. Nauki pobierał w szkołach parafialnych i w Akademii Krakowskiej. Poprzestał na bakalaureacie (1519). Pracę podjął w kancelarii arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Jana Łaskiego (1523), później (1525) został notariuszem biskupa poznańskiego Jana Latalskiego. Przyjął wówczas niższe święcenia kapłańskie Następnie związał się ze znanym wówczas rzecznikiem reformacji i mecenasem - Janem Łaskim, bratankiem prymasa. Z jego inspiracji udał się do Niemiec; w Wittenberdze podjął studia, tam też poznał Marcina Lutra i Filipa Melanchtona. W swoich podróżach dotarł do Szwajcarii i Francji. Po powrocie do kraju (z zagranicy przywiózł bibliotekę Erazma z Rotterdamu zakupioną przez Jana Łaskiego-bratanka), co nastąpiło po upływie dziesięciu lat w 1541 roku, przebywał często w Krakowie, gdzie uczestniczył w spotkaniach dyskusyjnych w gronie rzeczników reformacji - z Andrzejem Trzecieskim, Mikołajem Rejem i Stanisławem Orzechowskim. W roku 1547 został sekretarzem Zygmunta Augusta i w tym charakterze towarzyszył licznym misjom poselskim. Po roku 1550 oddał się głównie pracy pisarskiej. Atakowany przez Kościół w Polsce za przekonania, szukał schronienia u Tarnowskich (ratując się ucieczką z rodzinnego Wolborza). Główne dzieło, wydane w Bazylei, wywołało w kraju prawdziwą burzę i znalazło się na kościelnym indeksie ksiąg zakazanych, autor zaś uznany został za heretyka. Prześladowania spotykały Frycza głównie ze strony władz kościelnych, którym przewodził nuncjusz Alojzy Lippomano. Król, by zapewnić bezpieczeństwo znakomitemu myślicielowi i pisarzowi, wydał na sejmie warszawskim 1556 roku mandat wyłączający go spod jurysdykcji kościelnej. Frycz zmarł jesienią 1572 roku w Wolborzu, gdzie od niemal dwudziestu lat sprawował dziedziczny urząd wójta. Jako pisarz (wypowiadający się wyłącznie w języku łacińskim) debiutował w roku 1543 publikując broszurę Lascius, sive de poena homicidii (Łaski, czyli O karze za mężobójstwo). Zajął się w niej żywotnymi wówczas i dyskutowanymi w toku obrad sejmików i sejmów problemami kary za zabójstwo (mężobójstwo). W myśl obowiązującej w Polsce od końca XV wieku ustawy osoba nie będąca szlachcicem za zabicie szlachcica ponosiła karę śmierci, natomiast szlachcic za zabicie nie-szlachcica płacił 120 grzywien i odbywał karę więzienia przez rok i sześć tygodni. Frycz wypowiedział się przeciw tej rażącej niesprawiedliwości; uczynił to jeszcze trzykrotnie w pismach opublikowanych w latach 1545 - 1546. Trzem spośród tych wystąpień nadał kształt mowy doradczej czy refleksyjnej (genus deliberativum), skupiając się przede wszystkim na wyłożeniu własnych argumentów, rzadziej na polemice, zbijaniu dowodów strony przeciwnej. Kierował swoje oracje kolejno do króla Zygmunta Augusta, senatu, szlachty i narodu polskiego, do duchowieństwa. Ostatnie - czwarte - pismo w tej sprawie nie otrzymało już formy mowy doradczej. Czytamy: Do narodu i ludu polskiego Skarga na wzgardzenie prawa Bożego na mężobójców. Od doradzania i odradzania przeszedł Frycz do skargi, formy obfitującej w partie liryczne, popularnej w poezji i prozie europejskiej, także polskiej. Kampania publicystyczna Frycza w sprawie kary za mężobójstwo skończyła się niepowodzeniem. Autor nie rezygnował jednak z angażowania się w inne aktualne problemy. W 1545 roku wydał Mowę Prawdomówcy Perypatetyka o postanowieniu sejmu zezwalającym na odbieranie mieszczanom wiejskich posiadłości, wypowiedzianą w kole ludzi uczonych, w której protestował przeciw zmuszaniu mieszczan do sprzedaży nabytych wcześniej majątków. Inną formą pisarską posłużył się w dialogach, w których zajął się zagadnieniami doktrynalnymi, wyznaniowymi: komunią pod dwiema postaciami i używaniem języka narodowego w liturgii. Dialog należał do z dawna wypróbowanych form przekazu i był wyjątkowo często wykorzystywany w polemikach i w uczonych, zarazem partnerskich rozważaniach - od starożytności poczynając. Dzieło życia Frycza nosi tytuł Commentariorum de Republica emendanda libri quinque (Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć ). Rozważania ukazały się w Krakowie w 1551 i - wbrew tytułowi - składały się tylko z trzech ksiąg: O obyczajach, O prawach i O wojnie. W edycji pominięto księgi: O Kościele i O szkole - wskutek ingerencji cenzury. Autor został zmuszony do opuszczenia Krakowa i osiadł w Wolborzu. Całość ukazała się w Bazylei u Jana Oporyna (Oporinusa) w roku 1554. Dzieło było czytane w całej renesansowej Europie. Oceniane wysoko, powszechnie chwalone, doczekało się przekładu na język niemiecki, francuski (o którym wspomina Frycz), hiszpański, w XVII wieku także na rosyjski. Na język polski przetłumaczył je Cyprian Bazylik i wydał (z pominięciem księgi O Kościele) w Łosku w roku 1577 pod tytułem O poprawie Rzeczypospolitej - do dziś najczęściej używanym. Rozważania odczytać można jako zbiór autorskich, osobistych refleksji na temat państwa, jego funkcjonowania, zachęcający innych do zastanowienia, do przemyślenia fundamentalnych problemów moralno-obyczajowych, prawnych, kościelnych i edukacyjnych. Frycz orędował na rzecz państwa opartego na sprawiedliwych prawach i sądach; opowiadał się za silną władzą królewską, podporządkowaną jednak prawu. W wywodach swoich wykorzystywał obserwacje poczynione przez siebie jeszcze w kancelarii prymasowskiej i biskupiej oraz w toku wypełniania misji zlecanych mu w różnych latach. Powodzenie reform, wszelkich inicjatyw w dziedzinie "poprawy Rzeczypospolitej" łączył z moralnością obywateli, poziomem ich obyczajów (O obyczajach). Był przekonany, że cały porządek prawny (O prawach), trwanie państwa w warunkach pokoju i wojny (O wojnie) są najściślej związane z moralnością społeczeństwa, z postawą jednostek - w szczególności króla, senatorów i posłów. W tym kontekście rozpatrywał także kwestie religijne i kościelne (O Kościele) oraz edukacyjne (O szkole). Tworząc wizerunek idealnego państwa, opartego "na uczciwości obyczajów, na surowości sądów i na sztuce wojennej", krytycznie oceniał moralność swoich współczesnych, nierówność społeczną (powrócił tu do niesprawiedliwej kary za mężobójstwo), stosunki międzynarodowe kształtowane z reguły przy użyciu przemocy (Frycz rozróżniał wojnę sprawiedliwą, obronną i niesprawiedliwą, napastniczą). Bolał z powodu rozbicia chrześcijaństwa; stał na gruncie jego jedności, możliwej do osiągnięcia - według niego - przez dysputy i wzajemne ustępstwa. Wielkie nadzieje łączył z soborem obradującym w Trydencie. Brał także pod uwagę utworzenie Kościoła narodowego - w przekonaniu, że w ten sposób zdoła się osiągnąć pokój wyznaniowy. Krytycznie oceniał stan szkolnictwa. Opowiadał się za przekazaniem szkół państwu, bronił godności nauczyciela, postulował przemyślenie podstawowych problemów pedagogicznych (przy okazji podnosił między innymi znaczenie pracy ręcznej w procesie wychowania). Rozważania należą do rzędu pism emendacyjnych (łac. emendare - poprawić, ulepszyć, uzdrowić), których zasadniczym celem było przeanalizowanie aktualnego stanu rzeczy i wytyczenie dróg naprawy. Wyrastają one z tradycji retorycznej, nawiązują do reguł, według których od starożytności kształtowano poszczególne rodzaje mów. Genus demonstrativum daje o sobie znać w partiach chwalących cnotę, dobre obyczaje, genus iudiciale przejawia się w wypowiedziach ganiących wszelkie występki, negatywne przejawy życia społecznego i politycznego, genus deliberativum odgrywa podstawową rolę w rozdziałach, w których autor z jednej strony nakłania odbiorcę do zaakceptowania rozważanych przez siebie idei, postaw i działań, z drugiej zaś próbuje go odwieść od poglądów przeciwnych. Retorycznie wykształcony, posługiwał się Frycz zróżnicowanym stylem - od wysokiego, wzniosłego stylu intelektualisty przechodził do kolokwialnego, do stylu rozmowy i gawędy. Nie stronił od ujęć bardzo osobistych, ale także satyrycznych i ironicznych. Był Frycz Modrzewski myślicielem i pisarzem miary europejskiej, wielkim humanistą epoki renesansu głoszącym śmiałe, niezależne poglądy. |
Andrzej Frycz Modrzewski was born in Wolborz, around the year 1503, into a lower middle-class family as a son of the local commune administrator - Jakub. He received his education in parish schools and at the Kraków Academy. He finished his education with a Bachelor’s degree in 1519. He started to work in the archbishop’s office in Gniezno and for the primate - Jan Łaski (1523). Later (1525) he became the notary of the Bishop of Poznań, Jan Latalski. It was then that he accepted lower orders. After that he became familiar with Jan Łaski, the primate’s nephew a famous advocate at that time of the reformation movement and a patron of the arts. Owing to his inspiration, Modrzewski went to Germany; in Wittenberg where he started his studies, he met Martin Luther and Philip Melanchton. Modrzewski travelled to Switzerland and France. After returning home (from abroad he brought a library which was purchased by Jan Łaski, the nephew, and which used to belong to Erasmus of Rotterdam), which took place after 10 years in 1541, he usually resided in Kraków, where he participated in discussion meetings of a group of advocates of the Reformation: Andrzej Trzecieski, Mikołaj Rej and Stanisław Orzechowski. In 1547 he became a secretary of King Zygmunt August and in this character he took part in numerous ambassadorial missions. After 1547 he devoted himself mainly to writing. Attacked by the Church in Poland for his convictions, Modrzewski sought shelter at the Tarnowskis (fleeing from his home-town, Wolborz). His principal work, published in Basle, incited fierce outrage in the country and, as a result, was placed on the church index of forbidden books and the author was proclaimed a heretic. Modrzewski was persecuted mainly by the Church authorities, who were led by the nuncio, Alojzy Lippomano. The king, in order to ensure the safety of the great thinker and writer, issued a mandate at the session of Seym in Warsaw in 1556 which exempted Modrzewski from church jurisdiction. Modrzewski died in autumn 1572, in Wolborz, where he had held the hereditary post of the local commune administrator for almost twenty years. As a writer (who wrote exclusively in Latin) Modrzewski made his debut in 1543 by publishing a pamphlet Lascius, sive de poena homicidii (Łaski, czyli O karze za mężobójstwo). In this pamphlet he dealt with the topical problem of the punishment for murder, which was being discussed at the time by the Seym and by regional councils. According to the Polish law from the end of the fifteenth century, a person who was not a nobleman and who killed a nobleman was sentenced to capital punishment; however, a nobleman who killed a person who was not of the same descent had to pay a fine of 120 marks and serve one year and six weeks in prison. Modrzewski expressed his disapproval of the glaring injustice and repeated it a further three times in the pamphlets published between 1545 and 1546. Three of those pronouncements had the form of an advisory or reflective speech (genus deliberativum), but Modrzewski concentrated here mainly on the expression of his own arguments and hardly ever on polemics with and arguments against the opinions of the opposite side. The orations were directed in turn to the King - Zygmunt August, the Senate, the nobility and the Polish nation as well as the clergy. His last, the fourth pamphlet, was not written in the form of an advisory speech. We read: Do narodu i ludu polskiego Skarga na wzgardzenie prawa Bożego na mężobójców. From advising and dissuading Modrzewski passed on to the form of a complaint, a form abounding in lyrical fragments, which was popular in European as well as in Polish poetry and prose. Modrzewski’s campaign in the matter of the punishment for murder ended in failure. However, the author did not stop committing himself to other topical problems. In 1545 he published Mowa Prawdomówcy Perepatetyka o postanowieniu sejmu zezwalającym na odbieranie mieszczanom wiejskich posiadłości, wypowiedzianą w kole ludzi uczonych in which Modrzewski protested against townsmen being forced to sell their earlier acquired estates. Modrzewski used a different literary form in dialogues where he dealt with doctrinal and religious issues: Communion in two forms and the usage of the national language in the liturgy. The form of a dialogue had long been used as a successful medium and was surprisingly often used in scholarly polemics as well as in discussions among friends about all sort of issues – even from ancient times. Modrzewski’s life work was entitled Commentariorum de Republica emendanda libri quinque (Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć). These considerations were published in Kraków in 1551 and – despite the title – consisted of only three books: O obyczajach, O prawach, O wojnie. In this edition the following books were missing: O kościele, O szkole – this was due to the censors’ interference. The author had to leave Kraków and settled down in Wolborz. The full version was published in Basle at Jan Oporyn’s (Oporinus) in 1554. The work was read all over Renaissance Europe. Highly valued and praised widely, it was translated into German, French (which Frycz mentions), Spanish and even Russian in the seventeenth century. It was translated into Polish by Cyprian Bazylik and published (with the exception of the book O kościele) in Łosk in 1577 under the title O poprawie Rzeczypospolitej, which title has been frequently used to this day. Rozważania can be understood as a gathering of the author’s personal reflections on the theme of the state and its function, encouraging others to reflect on and consider fundamental moral, social, legal, religious and educational problems. Modrzewski advocated a state based on fair laws and courts, a strong royal authority subordinate, however, to the law. In his arguments Modrzewski used his own observations made in the primate’s and bishop’s offices and in the course of his missions in different years. Modrzewski linked the success of the reforms and all initiatives in the sphere of “the improvement of the Republic” to the morals of the citizens and the level of their customs (O obyczajach). He was convinced that all legal order (O prawach), and the survival of the state in times of war and peace (O pokoju), are closely connected with the morals of society, the attitude of individuals, particularly of the king, senators and members of Parliament. In this context he also examined educational (O szkole), religious and other church-related issues (O kościele). Creating a picture of an ideal state based on “the honesty of morals, the severity of courts and the art of war”, Modrzewski critically rated the morals of his contemporaries, social inequality (he referred here again to the unfair punishment for murder), international relations usually established with the use of military force (he differentiated between the following types of war: fair and defensive, and unfair and aggressive). Modrzewski was depressed about the disintegration of Christianity and supported its unity which, according to him, it was possible to attain through disputing and making mutual concessions. He had great expectations connected with the council deliberating in Trent. He also took into consideration the formation of a national church, in the conviction that this was the method for achieving religious peace. Modrzewski was critical of the state of the educational system. He supported the idea of the state taking over schools, defended the dignity of teachers and postulated the consideration of basic pedagogical problems (on this occasion he raised, among other issues, the importance of manual work in the educational process). Rozważania belongs to the group of emendatory writings (Latin emendare - to correct, to improve, to heal), whose principal objective was the analysis of the current state of affairs and the establishment of ways of improvement. They derive from the rhetorical tradition, refer to rules that had been followed in the form of particular kinds of speech since the ancient times. Genus demonstrativum appears in fragments praising virtue, good manners; genus iudiciale appears in statements criticising all offences, negative indications of the social and political life; genus deliberativum plays a basic role in the chapters where the author, on the one hand, induces the recipient to accept the ideas, attitudes and activities considered by the author, but on the other hand, the author tries to dissuade the reader from holding opposite opinions. Rhetorically educated, Modrzewski used a diverse style: from the high, lofty style of an intellectual to the colloquial style of conversation and chat. He did not avoid very personal expressions, or even satirical and ironic ones. Frycz Modrzewski was not only a thinker and writer of a European measure but also a great humanist of the Renaissance epoch who expressed courageous and independent opinions. |
||||
BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY |
|||||
|
- A.Frycz Modrzewski, Opera omnia, wyd. Casimirus
Kumaniecki, t. I-V, Warszawa 1953-1960. |
|||||
|
|
|||||