WIRTUALNA BIBLIOTEKA LITERATURY POLSKIEJ
VIRTUAL LIBRARY OF POLISH LITERATURE

Stanisław BRZOZOWSKI
Prof.  dr hab. Tadeusz Linkner

 Stanisław Leopold Brzozowski urodził się w chełmskiej Maziarni 28 czerwca 1878 r. Gimnazjum ukończył w Niemirowie na Podolu i rok studiował na Uniwersytecie Warszawskim. Wydalono go z uczelni za współorganizację demonstracji przeciwko rosyjskim profesorom, którzy byli za postawieniem w Warszawie pomnika Murawjowa, carskiego generała znanego z drastycznych represji przeciwko powstańcom styczniowym, zwanego "Wieszatielem".

Brzozowski znany był z aktywności w studenckich sprawach i wkrótce został prezesem Bratniej Pomocy, znanej wtenczas i potrzebnej studentom organizacji. W jego życiu jednak skandal gonił skandal. Otóż zorientowano się, ze Brzozowski wydał pieniądze "Brataniaka", jak popularnie zwano tę instytucję, na leczenie chorego na raka ojca. Sąd koleżeński wyłączył go na trzy lata z uczestnictwa działaniu organizacji. Tego samego  1898 roku został uwięziony w X Pawilonie z racji śledztwa prowadzonego w sprawie tajnego Towarzystwa Oświaty Ludowej. Zwolniono go jednak po miesiącu, ale pozostawiono pod nadzorem policyjnym aż do stycznia roku 1902.

Chory na gruźlicę trafił wtenczas do sanatorium w Otwocku, gdzie poznał swoją przyszłą żonę, Antoninę Kolberg, z którą ożenił się w roku 1901. Zamieszkali w Warszawie, skąd było niedaleko do Otwocka, gdzie nadal się leczył. W lutym 1905 r. wyjechał do Zakopanego, potem do Włoch, Szwajcarii, Lwowa, by ostatecznie zamieszkać w roku 1907 we Florencji. Pomimo oddalenia od kraju dawne sprawy nadał go ścigały. W 1906 r. ukazała się we Lwowie anonimowa broszura mówiąca o zeznaniach Brzozowskiego, natomiast w kwietniu 1908 opublikowano listy współpracowników carskiej policji sporządzone przez agenta carskiej ochrany, Bakaja, na których znalazło się nazwisko Brzozowskiego. Pisarz oczywiście temu zaprzeczał i domagał się rozstrzygnięcia pomówienia w obywatelskim sądzie. Na nic się jednak to zdało, podobnie jak protesty tak znanych pisarzy, jak Żeromskiego, Irzykowskiego czy Przybyszewskiego. Rozprawa sądowa, i to aż dwukrotna, niczego nie dowiodła i nie oczyściła Brzozowskiego z pomówień. Nie pozostało mu więc co innego, jak wrócić do Florencji i zająć się znowuż pracą pisarską.

Brzozowski po debiucie w roku 1900 w "Przeglądzie Filozoficznym", współpracował do 1905 r. ze znanym wydawnictwem Arcta, pisząc w serii "Książki dla wszystkich" filozoficzne monografie z dziedziny logiki czy psychologii. Przygotowywał też artykuły do "Głosu", prowadząc m. in. polemiki z Zenonem Przesmyckim  i Henrykiem Sienkiewiczem. Niemniej najwięcej najważniejszych prac napisał we Florencji. Z tych o tematyce krytycznoliterackiej, kulturoznawczej i filozoficznej ukazały się wtenczas: Współczesna powieść polska (1906), Współczesna krytyka literacka w Polsce (1907), Kultura i życie. Zagadnienia sztuki i twórczości  w walce o światopogląd (1907), Idee. Wstęp do filozofii dojrzałości dziejowej (1910), Legenda Młodej Polski. Studia o strukturze duszy kulturalnej (1910). Już po śmierci pisarza (zmarł 30 kwietnia 1911 r.) niemal co rok pojawiały się następne tomy, mające także wspomnieniowy charakter. Jeżeli trudno byłoby do nich zaliczyć Głosy wśród nocy. Studia nad przesileniem romantycznym kultury europejskiej (1912), to miały taki charakter Pamiętnik (1913) czy Widma moich współczesnych (1914). Natomiast Książka o starej kobiecie (1914), podobnie jak publikowane wcześniej utwory Pod ciężarem Boga (1901), Wiry (1904), była powieścią. Bo przecież Brzozowski był także pisarzem i w jego twórczym dorobku znalazły się obok wyżej wspomnianych także powieść Płomienie (1908) i następna, o przejmującym tytule, Sam wśród ludzi (1911).

Well known for his commitment to student issues, he was soon elected the president of Brotherly Aid, nicknamed "Bratniak" – a well-known and necessary organisation supporting the students.

However, there was no end of scandals in his life - Brzozowski was discovered to have spent the funds of "Bratniak" on the treatment of his father, who was suffering from cancer. The arbitration panel of the fellow members excluded Brzozowski from the activities of the organisation for three years. In the same year (1898) he was imprisoned in the Tenth Pavilion as the result of the investigations into the secret activities of the Society for People’s Education. He was released after a month, but remained under police supervision until January 1902.

Diagnosed with tuberculosis, the author went to the Otwock sanatorium, where he met his future wife Antonina Kolberg;  they married in 1901. The couple moved to Warsaw, but Brzozowski still regularly visited Otwock for treatment. In February 1905 he travelled to Zakopane, then to Italy, Switzerland, Lwów, only to eventually settle in Florence in 1907. Despite the great distance, he was still troubled by his past affairs. In 1906 a brochure was published in Lwów, mentioning Brzozowski’s statements. In April 1908 a list of tsarist police collaborators was revealed, drawn up by a security agent named Bakaj, containing Brzozowski’s name. The author denied the accusations and demanded that the slander be resolved in court.  The efforts produced no result; neither did the protests of famous writers: Żeromski, Irzykowski and Przybyszewski. The two trials proved nothing and did not clear Brzozowski of the accusations. The author was left with nothing to do but return to Italy and carry on writing. 

After his debut in 1900 in Przegląd Filozoficzny ("Philosophical Review"), he co-operated with the well-known publishing company Arcta, issuing his philosophical monographs on logic and psychology in the series Książki dla wszystkich ("Books for Everybody").  He also wrote articles for Głos ("Voice") resulting in a polemic with Zenon Przasnycki and Henryk Sienkiewicz. His major works, however, were created in Florence. In that time the following items appeared, covering the subjects of literary critique, cultural history and philosophy: Współczesna powieść polska ("The Contemporary Polish Novel") (1906), Współczesna krytyka literacka w Polsce ("Contemporary Literary Criticism in Poland") (1907), Kultura i życie. Zagadnienia sztuki i twórczości w walce o światopogląd ("Culture and Life. Problems of Art and Creation in the Fight for the Philosophy of Life"), Idee. Wstęp do filozofii dojrzałości dziejowej ("Ideas. Introduction to the Philosophy of Historical Maturity") (1910), Legenda Młodej Polski. Studia o strukturze duszy kulturalnej ("The Legend of Young Poland. Studies on the Structure of the Cultural Spirit") (1910). After the death of the writer on 30 April 1911, subsequent volumes of a retrospective character were published. Whereas Głosy wśród nocy. Studia nad przesileniem romantycznym kultury europejskiej ("Voices in the Night. Studies on the Romantic Turning Point in European Culture") (1912) may be an exception here, the following works obviously possess this quality: Pamiętnik ("The Diary") (1913) and Widma moich współczesnych ("The Ghosts of My Contemporaries") (1914). Książka o starej kobiecie ("A Book about an Old Woman") (1914), on the other hand, as well as the earlier Pod ciężarem Boga ("Under the Burden of God") (1901) and Wiry ("The Whirlpools") were novels. Other novels by Brzozowski include Płomienie ("The Flames") (1908) and the movingly titled Sam wśród ludzi ("Alone among People") (1911).

BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY

- Cz. Miłosz, Człowiek wśród skorpionów. Studium o Stanisławie Brzozowskim, Paryż 1962, Warszawa 1982.
- C. Rowiński, Stanisława Brzozowskiego "Legenda Młodej Polski" na tle epoki, Wrocław 1975.
- A. Walicki, Stanisław Brzozowski - drogi myśli, Warszawa 1977.
- M. Wyka, Brzozowski i jego powieści, Kraków 1981.
- A. Z. Makowiecki, Stanisław Brzozowski, w: J. Kulczycka-Saloni, I. Maciejewska i in., Młoda Polska, Warszawa 1991.