XXXV

Jak Remus sę modlił v koscele Wolivskjim za dusze ksążąt kaszubskjich i jak szedł na zochod przez Żarnovjickji jezoro.

Tego rokujô sę ju nje doł v svjat. Z Trąbą, kjej uwon sę vroceł ze Zobór, mjoł jem rozmovę taką:

— Remus! — rzekł won. — Ko to rovnak beło procem szeku, żes të wucekł bez woddzękovanjô.

—Vjem! — rzekł jem.

— Czimu të so tede tak brzedko postąpjił?

— Tego jô cë povjedzec nji mogę. 

Trąba krąceł głovą:

— Panna Klema sę za tobą też vjęcij nje pitała, le wudovała, jakbe njigde njic. Ale jô vjidzoł, że chodzi z meslami. Jô cebje jednak, druchu, vjedno znoł za statecznigo człovjeka, ale czasem sobje wuvożom, że krev nje je maslonka. Pjęknô wona je, ta panna Klema, jak jutrzenka. Jô so ju dzivno mesleł: Możes të zabeł, żes të z bjednigo stanu a wona pańskô corka?

— Nje bój sę, Trąbo, jô wo tim nje zabeł a tvoje mesle jidą zbłądzoną drogą.

— No, tej jô njechcę vjęcij vjedzec. A rzekę cë co jinszigo:Poj ze mną v svjat. Żnjiva latosé belë dobré, gburzë mają pjenjędzi jak lodu. Zrobjisz dobri hańdel a jô naceszę sebje i drugjich muziką.

— Pudzesz ten roz som — rzekł jem. — Jô wostanę, be wodrobjic arąd za moję jizdebkę wu szkolnigo. Tak Trąba vzął sę i szedł. Kole Gód kanął Trąba zos.

— Remus, pojma ze szopką!

— Jô latos z tobą jisc nji mogę.

— Czimu nje?

— Bo wostanę doma.

Traba na to chvjilę na mje vzeroł, tej povjedzoł:

— Tobje mô bjałka zadané!

A kjej jô njick nje wodrzekł Trąba cignął svoję godkę:

— Pokąd człovjekovji młodô krev v żełach vreje, to na te bjałkovskji czarë nje vje sobje żodni radë, le sedzi, dukvji i patrzi v gvjozdë. Jinszi znovu smaruje cholevë i czesze grzevę, żebe sę vjidzec ti jistni. Jak jô v mankolijach mjiłosnich chodzeł, tom połkvaterk pochnąci vodë z aptekji sobje na głovę vëloł i tej szedł grac pod woknem dzevczęca, chterno sę dziso nazevô Trąbjiną. Jakji jô beł głupi! Le jedno jô przëznac muszę: njigde przedtim anji potimu mojeskrzepkji mje tak nje grałë, jak v nen czas! Cuż z tego, kjej jô togranjé wodkupjił długjimi latami vojnë domoci. Dlotego jô jem wudbë, że cebje za szkoda, Remus. A żeli sobje som radë nje vjesz, to jô znaję bjałkę, starą Szulistkę v Gorkach, chterna takji mankolije wodczarzëc wumje.

Ale jô wodrzekł:

— Dejma poku tim głupstvom!

— Jakto? dzevovoł sęTrąba. — Kjej jô vjidzę, że mój nolepszi druch tonje, to jô go nji mom vëcigac? Vjerzisz cze nje vjerzisz, ale na Szulistka vjęcij wumje, njiż jinszi ludze a navetk njiż doktorzë z mjasta. Vjidzoł jem som, jak dzevczę so wod nji lubjiczka njosło dlo chłopoka, chturen na nję nji mogł zgarac, a ju po szterech tidzenjach beła wona jego bjałka. Na wodlev wona Jaszka z Knjeji wodczarzela, chturen mjoł zadané. Le że to v tim przipodku kąsk boli, bo sedzec muszisz na gropku z żolącimi vęglami a wona cę zelami wobkodzô, pokąd sę nje zervjesz z gropka z vjelgjim krzikjem. Rzekła mje, że ten krzik, to je to "amen"  całi ceremonjiji, a bez njego njic le sadnąc muszisz jesz roz, bo kuracejô be nji mjała skutku. Remus, povjem cë, żebem jô v nen czas, jô jak sobje na łeb vëloł nen połkvaterk pochnąci vodë, mjoł ten rozum co dzis, to bełbem zębë scesnął, sedzoł na Szulestkjenim gropku, jażbem młodi vësedzoł. Ale cebje wobronję. Pochadej, pudzema do Szulistkji!

— Trąbo! rzekł jem na to. — Podług moji wudbë duszą ludzką rządzą takji moce, chternim anji gropk anji zela bjałkji Szulistkji radë nje dadzą. Vjidzę, żes të mje żiczni, ale to vszetko prożnô godka. Jidzle som latos ze szopką. Svjat sę wob ten czas nje zapadnje, a jô przechodzeł częższi terminë.

Tak Trąba szedł.

Prożno won też po Godi, jak vjesoła sę zaczinają, namovjoł mje ze sobą. Muszoł jisc som, a jô wostoł v moji jizbedce wu szkolnigo i zdrzoł, jak naprocem ve dvorze cenjô moji krolevjonkji z młodigo porenku mojich lôt javjiła sę i znjikała. Bladła tero ta cenjô v mojich woczach a za nją pełna krevji i teskni pjęknoscë povstovała łovczonka z brzegóv Vdzidzkjigo jezora.

Wob zemę całą tropjiło to mje. Ale skorno na Strumjanną smjegji spłinęłë a zemja wobeschła, vzął jem chvecadła moji karë i karovał v svjat.

— Jak nodalij, jak nodalij będzesz nekoł, Remus!— tak rzekł jem do svoji dusze.— Cobe cę womona nje wosamętała, jak no za młodich lôt na zomkovjisku v lese.

Gnała mje z lądu ku morzu, som nje vjem dloczego. Pjerszé mjasto, chdzem sę zatrzimoł, beł Gduńsk. Zchodzą sę tam przez dużą vodę wokrętami ludze ze vszeskjich stron svjata. A kożdi z njich mô głovę pełną svojim hańdlem. Dlotego mje sę nje dzevjilë tak, jak Trąba mje straszeł. Bo povjodoł won mje v Lipnje, że kożdigo, chto pjerszi roz przińdze do Gduńska, zaprovadzą na rotusz, chdze muszi Kresztofa kusznąc. Wode mje njicht takji ceremonjiji nje żądoł, choc jem przekarovoł przez Zeloną Bromę Długjim Renkjem jaż do Vesokji Bromë. Na tich wulicach nje vjidzołjô njikogo wobleczonigo, jak jô: v modri vamps foliszovi i mucę z czornin barankjem. Alem zato wuzdrzoł całe mandle żedóv v długjich ferezijach i z taką wurodą, jakbe przed poł godzeną Pana Jezusa wukrziżovelë. Krom njich podł mje v woczë postavjoni za żelazną kratą nagji bożk pogańskji, tconi bodej przez Gduńszczon, jak Svjęti. Ale jô rozumjoł, że wonji go sobje z buchë postavjilë, bo ten bożk mô znaczëc jich vłodzę na morzu a ne wosce v jego ręku vłodzą nad rebim svjatem. Ko procem gołigo bożka i pejsatich żedóv nji mjoł jem sę co vstidzec, wobzerołjem z vjelgą czekavoscą te vesokji murë i vjeże, wo chternich mje cuda wopovjodoł ksądz Paveł na Glonku. Vkoł sebje czuł jem cuzą movę, jakbe to nje beła stolica Kaszub, le jakji cuzé mjasto. Ale kjedem zakarovoł vedle Mutłavë na Rebi Renk, tej jô wuzdrzoł svojich i jich godkę rozumjoł. Tam przë bulvarku stojałë szkutë z brunimi żoglami, chterne vjezlë rebë z Hele i ze sztrądu. A na Targu Kaszubskjim vjidzoł jem braci z lądu. Zrobjiło mje sę cepło kol serca wod redoscë, że v tim mjesce, założonim przez naszich ksążąt kaszubskjich mova nasza jesz do negji nje vëmarła. Rod bełbem z njimi pogodoł, ale Trąbë nje beło, a godkę moję: — chtuż be ją beł rozumjoł?

Z pjerszim parminjem słuńca karovoł jem z Gduńska do Wolivë. Tam v dnje targovi ju naszich pełno. Ale jô sę njigdze njezabavjił, le szedł na Mszą Svjętą do koscoła klosztornigo. Bo wob czas naszi njevoli na Glonku ksądz Päveł mje povjedzoł, a przedtim na pustkovju njeboszczik pon Jozef nakozoł:

— Do Wolivë kożdi Kaszuba, chocle roz jeden v żëcu, wodbëc povjinjen pjclgrzimkę, be sę pomodlic na grobach ksążąt kaszubskjich. Jich mjeczovji, dzirżkoscë i rozumovji — procem rożnim panom, chlerni nami rządzilë — zavdzęczomë, żesmë do dzisodnja zatrzimelë vjarę, wobeczoj i movę wojcóv naszich.

Jak sę ludze po Mszë Svjęti rozeszlë, postąpjił jem do vjelgjigo vołtorza. Tam stojoł vjelgji marmurovi kam, na czorno łiszcząci ze złocistim nadpjisem:  MONUMENTUM DUCUM POMORANORUM FUNDATORUM HUJUS DOMUS. Znaczi to po naszimu: Pomnjik ksążat pomorskjich, założiceli tego domu. — Kam ten marmurovi mjoł sztołt trumë, a jô przë njim wukląkł, be za dusze tich vjelgjich ksążąt zmovjic pocerz. Ale kjej jem vezdrzoł v gorę i wuzdrzoł patrząci na mje jich vjelgji postacije v płoszczach krolevskjich i v łiszczącich pancerzach, patrzącich na mje bjednigo, żorotnigo Remusa, tej muszoł jem przëlożëc głovę na ten zemni czorni pomnjikovi kam, żebe nje zemgloc. Takji żol mje scesnął serce! A mesle mje woblotałë głovę naksztoł skorcóv, co v jesenni dzeń woblatują starą jarzębjinę v polu:

Chdziż sę podzałë gromadë ricerzi, panóv i ludu, chternim ti naszi ksążęta przevodzilë?

Chdziż sę podzelë możni wopatovje bogatich klosztoróv?

Chtuż to zgaseł pamjęc i kozoł wumrzec pjesnji jich vjelgjich dzejóv?

Le bladi sztoltë, cecho jidąci za kompanjiją v lese Mjirachovskjim, dzivnô jak zogodka starô Julka z pod Garecznjice, njeznani pon, chturen ze spichu zomkovjiska v lesc zdrzoł na pogrzebovi kondukt pana Jozva i pod Wolivską Bromą zadoł mje pitanjć: Vorto cze Njevorto? — a ku reszcc jô bjedni Remus zc skażoną godką: — tile nom zbjeglo z dovni chvałë.

Z vjelgjim dzevovanjim zdrzoł na mje stari z bjołą głovą koscelni a jesz vjększi zrobjił na mje woczë, kjedem za njim zaszedł do zokresteji i rzekł:

— Chcołbem dac na wofjarę Msze Svjęti za dusze tu pochovanich ksążąt kaszubskjich: Subisłavóv, Samboróv, Svjętopołkóv i Mestvjinóv.

Nje rozumjoł wod razu koscelni moji godkji, ale jô vëjął papjork z kjeszinji i mu moje żądanjé napjisoł. Won przeczetoł, podnjosł na mje woczë i rzekł:

— Brace, mom ju lôt wosmëdzesąt na plecach, a krotko poł sto lôt służę tu przë tim koscele, ale v tile latach mje sę jesz nje zdarzeło, żebe pon cze bjedni zamovjił Mszę Svjętą na taką jintaceją. A të bjedni, jak vjidzę, chcesz na taką wofjarę dac?

 I zapłakoł i wobjął mje rękoma za sziję a nji mogł sę żodną mjarą wuspokojic. A jak sę do voli vëpłakoł, tej sę pitoł;

— Zkąd të, brace, żes sobje przëboczeł grobë ksążąt naszich? Młodi jeszcze jezdes. Rzeczë mje: Cze vjęcij v tvojich stronach chronji Bog takjich, co wo tich grobach pamjętają? Bo tu vszescë, krom mje jednigo, wo njich ju zaboczilë. I to cë jesz rzekę: Njedługo a ten marmurovi kam z przed vjelgjigo vołtorza precz będze vzęti i chdze v norce postavjoni, żebe njikomu nje przëboczivoł naszich kaszubskjich ksążąt. Bo mjerzekł roz nasz ksądz:

— Va Kaszubji jesta jak reszta dzivnich starodovnich zvjerząt, vëmjerającich na woczach naszich. Smjerc vom je pjisanô, ale pokąd va jesz woddichota, dobjic vaju bełobe procem szeku. Dzivnoc jim będze, jak jô z tobą zańdę z taką wofjarą.

Ksądz mje sę przëzeroł z czekavoscą wod stopë do głovë, kjej koscelni ze mną do njego zaszedł. Ale nje rzekł njick, le dzeń namjenjił. A jô pochvoleł Boga i szedł.

Wodtąd szedł jem brzegiem morzô po vsach rebackjich. Szum dun morskjich mje spjevoł:

— Dalij, Remus, dalij!

Na zberkach Kęp kvjitnąci jerk dużimi plachcami, jak vjidem złolim, vësvjecoł mje drogę, jakbe rzec chcoł:

— Pochadej, Remus, z Bogjem!

V Pucku sedzoł jem kjile dnji i pozeroł na jasné vodë Małigo Morzô. Jaż wod Hele dunął vjater ku lądovji i mje zaspjevoł:

— Dalij, Remus, dalij!

Jô słuchoł na ten zev i sę pusceł ku zochodovji słuńca na Darżlubską Pustą. Nje rechovoł jem anji dnji anji noci. Cepłô pogoda pozvoleła mje sipjac pod drzevami i chrostem tak v lese jak i v polu. Tovarë jôju vjele na karze nje vozeł, bom go vëzbeł wob drogę a navrocëc nazod po novi nji mjoł jem chęcë, bo z dalekjigo grobu v Lipnje dobjegoł mje zev:

— Pudzesz tede i wodvjedzisz wostatné granjice chdze movją naszą godką... — Kjej mje porene budzeł zib wod zemnjice, chterna vstojała z pola przed vschodem słuńca, tej mgłë v sztołtach wukozk bladich bjegałë vedle mje ku zochodovji, jakbe mje porvac ze sobą chcałë, a jô rozumjoł, że to znaczi:

— Dalij, Remus, dalij!

Drogęm wobroł sobje na Żarnovc, chdze stoji klosztor, chvalni v dzejach kaszubskjich. Mjało sę pod vjeczor, jak jô pod Wodargovem naszedł na vjelgji kamiń, chturen, jak jem sę pozdnji dovjedzoł, zovją Stojcem. Tam pod tim kaminjem jô wodpoczivoł i przemiszloł:

— Przed nocą duńdzesz, Remus, do Żarnovca. Tam cë drogę zagrodzi vjelgji jezoro. Za njim, jak mje ksądz, Paveł povjodoł, ku zochodovji jesz mjeszkają naszi, ale jich vse i chatë są le vispami v njemjeckjim morzu. Tak jô so wudboł, że pudę.

Tej jem sę vzął do jidzenjô, jaż tu cos na mje vësunęło ze za krza: Vąsaté, brodaté a na plecach mjało voruszk, z chternigo gorą reminja vëzerałë: kuńc skrzepjic i szerokji gardło łiszcząci trąbë. '

— Ha, tero cebje mom! — krziknął vłoscicel vąsóv, brodë i voruszka z norzędzami muzickjimi. — To të jaż po ten vjelgji kam wucekł wod vjernigo drucha, chturen cę szukac muszi, jak złi pjenjądz? Wod krziżovich dnji jaż do svjętigo Jana vanożę jô po Puckji Kępje i po Vejherovskjich borach i ve vszeskjich rëbackjich i gburskjich vsach pitom, czë tu nje przechodzeł takji długji, jak litanjijô, chłop ve foliszovim vampsu i mucą barankovą na głovje, vjeząci karę przed sobą? Do Pucka jô tim sposobem vëszlachovoł kołovaże tvoji karë. Alem v Darżlubskji Pusti straceł vjater. Tak jô so wuvożoł, że pudzesz v stronę Żarnovskjigo klosztoru i jem zgodł. A tero jô ce mom i poza te vodë dalij nje puszczę, bo tam krom Vjerzchucena kuńczą sę katolickji stronë. Na Pomorsce to ju sami jinnovjerce.

Srodzem sę wuceszeł Trąbje, bo won sę mogł przënomnji z ludzami dogadac, a mje njichdze nje rozumjelë, choc jô jich godkji beł vjadomi. Krom tego Trąba znoł dobrze njemjecką movę. Rzekł jem tede do njego:

— Bog cę sprovadzeł, Trąbo, ale boczë: Pokąd wuczuję po vsach naszą kaszubską movę, to pudę dalij, żebe sę doznac, jak daleko sigają dzisodnja granjice naszigo ludu.

— Cuż cë z tego? — wodrzekł Trąba, kjivającë glovą. — Tam za jezorem cë rożańcóv i ksążkóv kupac nje będą, bo choc chdzeroz movją naju godką, to vjarę mają Morcena Lutra i Wojca svjętigo nje wuznovają.

Ale jô rzekł:

—Pjił jem vodę ze zdrojóv Łebë v Mjirachovskjim lese, a ksądz Paveł na Glonku mje povjedzoł, że przë ji wuscu mjeszkają naszi bracô.

Tak Trąba chvjilę przemiszloł a ku reszce rzekł:

— Remus, kjej jes sobje ju tak wudboł, to pudę z tobą. Ale mje sę njick dobrigo nje mekci. Pamjętej, że czekavosc to pjerszi stopjeń do pjekła. A tam na zochod wod jezora mjeszkają sami Njemcë. Nosładnji sę tam do sodze dostanjesz, a jô z tobą. Cobes të tam beze mje zrobjił? Tam të sę navetk wo kavałk chleba nje dogodosz. I nalezlëbe jednigo rena Remusa na polu ze zębami do gorë, wusmjerconigo głodem, a zeszedł bes ze svjata bez rozgrzeszenjô. bo ksędza tam nji ma. Nje chcę mjec tvojigo potępjenjô na duszë i pudę z tobą. Porę pjesonk wo Vilhelmje jô jesz grac potrafję, a tańcovac za notą mojich skrzepjic wonji gvesno wumjeją, bo nogji jich wostałë kaszubskji, choc godkę i vjarę vëzbelë.

Z Lubkova naju rebocë przevjezlë na drugą stronę. Ve Vjerzchucenje czułasma sę jak doma, ale dalij na zochod gorovała godka njemjeckô. Njicht tu ju mojich ksążk nje kupovoł, le njitkji, guze i jigłë brałë gospodinje. Pomału kanęłë żnjiva, a Trąba njeroz na klepjisku grivoł parobkom i dzevczętom do tuńca, pokąd jô społ na słomje. Vjele tu dużich dober, na chternich sedzą możni panovje. Mjona jich jesz sę słuchałë barzo po naszimu, ale serca jich ju poszłë na njemjecką. Tak ma doszła jaż krotko Sorbskjigo jezora.

 


      XXXIV       

REMUS

       XXXVI