XVIII

Jak Remus ve młinje na strachu dobeł.

 

Vądoł głębokji beł a v njim z mocnim granjim płinęła rzeka. Muszała wona njesc vjele vodë, bo naszedłszë ma sę doznata, że za czasu svoji proce pędzeła młin i pjiłę, jedno za drugjim. Jak checze stolimóv v bojce, tak v komudze nocni stojałë szopë zataconé ve vądole i przëczupłé do rzekji. Chdze tu so vëszukac leżą?

Tak Trąba rzecze:

—Vjesz co Remus? Jidzma na noc do pjiłë. Ve młinje bełobe mje straszno. Bo tam stoji tile rur i koł zębovatich, a do tego je tile cemnich nortóv, v chternich bjes jakji mogłbe bëc zatraconi, że jô bem sę bojoł.

Tak ma veszła do pjiłë. Brama do nji stojała wodemkłô, ale kjej jesma veszła, cemnosc naju przëjęła jak v grobje. I takôż ceszô. V jednim kuńcu po długjim patrzenju dozdrzec sę dała vjelgô pjiła, zaredzevjałi zębë nadstavjającô długjimu camrovji drzeva, chturen jak smok przedpotopovi cignął sę przez calą szopę.

Trąba mje v ti cemnoscë wuchveceł za łokjec i rzekł:

— Remus, czo brace! Cemno też v ti szopje, że łbë sobje strącema, a z wognjem to besma, Boże bronji, mogła zapolëc tą starą latarnją. Zładuj lepji nasze dva pękji stomë tu na dzarnje, a ma pożdejma, jaż sę kąsk rozvjidnjeje. Cepło je a momë czas. Vnetk ksężec vińdze nad vądołem, bo choc zvjerzovô gvjozda mrugô nad rzeką, nje roznekô wona ti cemnoscë. Tec noc długô a vespjimë sę jesz do tile.

Vjidzoł jem, że Trąba sę kąsk boji i wuczenjił jem mu do voli. Sadłasma tede kożdi na jednim pęku słomë. Trąba vëdobeł svoje skrzepjice i jął novą stronę nacągac.

Pocuż të to robjisz? — pitom sę.

— Kożdé stvorzenjé — wodrzekł Trąba — bronji sę svoją przërodzoną bronją. Voł rogoma, vjilk zęboma. Czimuż muzikant nji mjołbe sę bronjic muziką?

—Wod czego të bes sę chcoł bronjic?

—Wod vjilka, wod wukozkji, wod czego not będze!— wodrzekł Trąba. — Boczë Remus: Muzika to je bronjô mocnjejszô njiże kjij, strzelba abo kanona. Cuż zrobjisz, kjej cë kjij pęknje abo strzelba nje spusci? Cuż zrobjisz jak v granju strona pęknje? Dlotego nacągom novą stronę, bo starô ju nje beła pevnô. Bo skrzepkji, boczë, to moja strzelba, a trąba to moja kanona.

Smjeszno mje sę zrobjiło, kjej jem so wuvożoł, cobe to beło za vojsko z takjimi strzelbami i kanonami. Trąba, choc to beło jesz cemno, wuzdrzoł smjeszka na moich licach i sę gorzeł.

—Vjidzec! rzekł żes të, Remus, wurosł na pustkovju za jezorami i lasem. Bo bes vjedzoł, że krol David żedóv, że to narod bojąci, wuzbrojił v trąbë i njiczim vjęcij le granjim grebi murë mjasta Jericho vëvroceł na rębë. A jô cë rzekę jesz jedno: Jak jô tak graję ze serca, to mje jakbe co wosamętało i jô takji smjecoch żorotni czuję v sobje taką moc, jakbem mogl dębë vërivac. A kjejbe słuchelë mojigo granjô tesące ludztva, to mogłbem jich wosamętac i pędzëc, chdzebem chcoł, jak vjater, kjej na jeseń porvje lestóv chmarę i jadze z njinni chdze chce.

Przë tich słovach vstoł Trąba i vëcignął rękę do gvjôzd na njebje. A mje won v ti chvjilë vëdovoł sę dużi i pełen sełë. Mjesądz pravje jak dużô czervjonô kula vëszedł nad spichem vądołu i wosvjeceł mu bladé skarnje, z chternich szklełë woczë jego jak gvjozdë. To nje beł Trąba, chturen sę bojoł jesz przed chvjilą vińsc do pjilë i v lese mje rozprovjoł wo svoji bjałce wokrutni i wo pocesze, chterną pjijoł z butelkji.

Ale czim sę rozvjidnjivało z mjesądzovich parminji, tim barżij won sę gurdżoł i stovoł znovu żorotnim i mołim Trąbą. Ku reszce rzekł:

— Poj Remus! Dosc ju vjidno Wuszekujmaso noclig. 

V pjile przez małé wokno bez szib tile vjidu dochodzeło, że moglasma sę rozezdrzec. Dochodzeło go też kąsk i przez skałë v scanach z deli zbjitich na vjązarku z grebich balk. Strzodkjem leżoł nen vjelgji camer szari i molami svjecąci strupjałim drevnem.

Trąba cos grzeboł v norce naprocem wod zaredzevjałi pjiłë, co ku nama z daleka vëszczerzała jakbe sprochnjah zębë, tej rzekł:

— Mom dlo naju norcik bezpjeczni. Pojle tu, Remus, z tvojim sposobem. Jeden pęk słomë dlo cebje a jeden dlo mje. Svoję karę możesz wod boku wustavjic. Vjedno dobrze spac za szańcą. Tvoje szkaplerze, co je mosz na karze, tvoje rożańce i nobożné ksążkji będą naju bronjic z ti szańcë, a moja strzelba i kanona zeza szańcë. A tej jesz tvoje dużé pjęsce i wopjeka Boskô nad nami: movji, cze krol pruskji abo ruskji taką starżą mają, kjej legną v svojich verach? Czimu të też njick nje godosz?

— Jô sę wodnęceł godanjô bo mje njicht nje rozumje.

— Cuż të tam znovu bredzisz? Moje skrzepjice movją godką drevna i wovczich flakóv, a moja trąba grającą blachą a jô jich rozumjeję, a cebje bem nji mjoł rozumjec? — Provda, kąsiczk cë Pon Bog tvój petel krzevo nastavjił, ale petlujle svoją godką a nje stój jak ta żoga tam v tele ze zaredzevjałimi zęboma, jaż straszno patrzëc.

Ale nje żdoł Trąba, jaż co rzeknę, bom wukłodoł pravje naju legovjisko, le som petlovoł dalij.

— Jak to dobrze, że ta broma mô tile skał a to wokjenko zjachało v rzekę i vędrovało v svjat! Nje zaduszema sę, bo svjeżi vjater będze lotoł wod bromë do wokjenka i na wodlev.

Po ti godce przëstąpjił do wokjenka, spjął sę na polce i vëzeroł długo. Potim wodstąpjił, kręceł głovą, legł na słomje wokoma mje i tak povjedzoł:

— Co ten stari chlop tam godoł, że ten młin długji lata nje chodzi, to vjera łeż. Nasedzoł jem sę ve młinje v Lipnje vjele razi gvoli tego, żem czuł v jego roboce dzivné granjé i vjelgą pjesnją proce. Dlotego sę znaję na tim. I rzekę cë jedno: Le zostavë podnjesc a te młinë procovac będą. Przez nę lukę jem vjidzoł, że vszetko napravjoné. V storim korece, kęde vodabjeżi, svjeżi flekji drzeva sę bjelą. Tu chtos młinë napravjoł, tego będzë pevni.

— Chtużbe mjoł napravjac, kjej pon jutro vëzbivô zemję i młinë cuzim?

— A może ti cuzi pravje to robją? rzekł Trąba. 

Mje sę nje zdovało tak, bo nacuż be mjelë napravjac, pokąd nji mjelë prava vłosnoscë? Alem pozdnji sę doznoł, że bëlë svojigo pevni. Nje rzekł jem tede njick, lem sę przeżegnoł, be pocerz wodmovjic.

Trąba mje nje przerivoł pocerza, le sę zakopoł v słomę. A jak jô skuńczeł i legł, zaczął mje gadac do wucha:

— Remus! A może z tim napravjenjim mje to sę le tak zdovało. Może jakjis— Jimję Wojca i Sena!... wukozkji tu gospodarzą i ludzom żevim womonę na woczë kładą. Bo to sobje povjodają stari ludze, że są na svjece mole takji, chdze v jistni godzenje vëchodzą na javje ze zemji abo i z vodë zomkji i krolevjonkji i proszą bjednich ludzi wo vëbavjenjé. A ko to je le womona i sztołt bez cała, co ludzom jidze na woczë.

Ale jô wodrzekł mu pomału i verazno, co be mje dobrze rozumjoł:

— Trąbo! Tvoja godka nji mô szekô. Boczë: Jô vjidzoł krolevjonkę zaklętą i vjidzoł zomk zapadłi. To nje je żodna womona.

— Co të movjisz? — dzevovoł sę Trąba. — Jô vjedno beł wudbë, że to bojka, chterną sobje stari ludze przë kominku wopovjodają.

— To nji żodna bojka! — wodrzekł jem. — Ale jô le v nen czas beł za małi i za słabi, żebe przenjesc krolevjonkę przez vodę i dobëc na strasznich wukozkach, chternim mjona Trud i Strach i Njevorto. A tero jô do kuńca żëcô po svjece chodzec będę i szukac takjich, co sę wodvożą. Rzeczë, Trąbo, chcoł të vëbavjic zapadli zomk? Chcoł të przenjesc krolevjonkę przez głęboką vodę? 

— Remus! — wodrzekł Trąba — të jes choba njespełna rozumu!

Cuż jô mjoł rzec? Markotno mje beło, żem timu bjednimu Trąbje stavjił pitanjé nakozané mje przez njeboszczika na pustkovju — pjerszi roz v moji vędrovce po svjece.

Ale won po chvjilë chvjądającë sę po słomje tak przemovjił:

— Nje gorzkej sę na mje Remus. Ale to cë rzekę: Cuż mje po zomkach? Cuż mje po krolevjonce? Jak szczigjeł jezdem na zemovich wostach, jak smjecoch na vjeskjich drogach. Graję po karczmach i po vjesołach, a jak zańdę do dom z vędrovkji, to bjałka moja, Trąbjinô, przeszvankuje mje kjeszinje za jakjim njeprzepjitim detkjem. Kjejbem zasodł sobje v zomku wokoma krolevjonki, zaru be mje bjałka moja vëpenetrovała, a chocbe bronjiłë dva rejimańte mocnich chłopóv, jednak be sę do mje dobrała z mjetelokjem. A chtuż be ji to zganjił, kjejbe mje njim sprała? Tec mjałabe pravo. Navetk ksądz jegomosc be ję pochvaleł, bo pocuż łażę do cuzich bjałk? Jesz gotova sę porvac na krolevjonkę abo ję vëszkalovac. A cuż tej? Zomk gotov po takji wobrazë Boskji zapadnąc jesz trzë trample głębji njiże przedtim.

Tak plestoł Trąba. Ale jô le sluchoł poł wuchem, bo mje ju grzeszk woczë zamikoł...

Nje vjem jak długom drzemoł, jak jem wuczuł, że mje Trąba pjęscą v bok szturô.

— Spjiże drevnem gorącim! — mruknął jem im sę wobroceł na drugji bok.

Ale Trąba nje doł mje poku, jażem dobrze wodecknął.

— Cuż? — rzekł jem.

— Remus, ta dużô żoga sę ruchô ! 

Smjeszno mje sę zrobjiło, bom so wuvożoł: A njechże sę ruchô, kjej sama może! Ale Trąba mje szarpoł.

— Remus, zdrzële, ta dużô żoga sę ruchô! 

Trąbo! — rzekł jem, bo mje sę zrobjiło markotno — tobje sę pevno co snjije. Njechże sę żoga ruchô v jimję Boskji. Tec wona cebje nje nażoguje. 

Ale Trąba sę nji mogł wustatkovac.

— Remus! Wodecknjiże, bo tu sę cos dzeje. Tam v nim cemnim norce njico szemarzi, a żoga sę ruchô.

Jak mje ju njijak poku nje doł, tak jem sę podnjosl na sedzączkę i patrzeł. Mjoł provdę Trąba. Na dużô żoga z zaredzevjałimi zęboma ruchała sę v levą i v pravą, v doł i v gorę. To mje beło dzivno. V nim cemnim norce też njico kuczkovało. Ale cuż na to robjic? Tedem legł nazod na słomje i rzekł jem do Trąbë:

— Zrobji tak jak jô. Legnji na słomje i wodmovji pocerz: Pod Tvoję wobronę! Bo cuż chcesz na to robjic?

Ale Trąba nje szedł za moją radą, le sę jisceł.

— Mądrze cë godac, ale mje — choc jem wodvożnigo ducha — je straszno. Nje zamknę woka, chocbe mje anjeli z njeba zibelë. Czut të ju v żëcu, żebe sę żoga sama ruchała?

— Nje! Tego jô jesz nje czuł.

— Przez to też. To njico muszi przë nji mestrovac.

— Gvesno!

— Ale cuż be to mogło bëc?

Medetovoł i medetovoł Trąba nad tą spravą, ale vnetk to zaczęło z jinszigo kuńca. Szum vodë bo za scaną robjił sę gvołtem mocnjejszi. Na to zervoł sę Trąba.

— Czo? Tam cos stavjidła spuszczô i vodę zatrzimuje! 

I mje sę tak zdało. Żoga woprzestała sę ruchac a za scaną v vodze czuc beło plusk i szum vjelgji. Tak jô rzekł do Trąbë:

— Tec të vjedzoł, że tu straszi!

— Jô mesloł, że to le takô babskô godka. Ale mje je strach. Bo vejle, kjejbe voda jęła wobracac koła, to be sę ta całô starô latarnjô mogła zapolëc jak svjeca. A cuż be z nami beło? Tvoja karadajka z całim svjętim i svjatovim jivańtarzem spolełabe sę jak czopka. Moja trąba i skrzepkji mjałëbe ju vëspjevané wostatną notę. A të i jô jak dva bochenkji chleba besma sę wupjekła. Razu be njicht nje rozeznoł, chturen je Remus a chturen Trąba. — Czo, jak voda za scaną graje!.. Żebes të tak chcoł przez nę lukę vëzdrzec, to bes vjidzoł, co sę tam dzeje.

Ale mje sę nje chcało, żem beł srodze wumęczoni karovanjim moji karë, bom jesz do ti robotë nje przëvekł. Krom tego beł jem wudbë, że to złé, co tam za scaną sę szętoleło, nji mjało do naju mocë. Znac Trąba beł jinszi vjarë, ale strach mu dodol wodvogji. Vstoł i vedle scanë domakloł sę do ni lukji, co zdrzała na vodę i vëtchnął głovę.

Ale jesz rechlij, njiże ję vëtchnął, cofnął sę i reknął takjim głosem, że całô pjiła sę zatrzęsła. Tero jô ju nje żdoł na to, co sę stanje, lem porvoł sę, kopnął storé vjerzeje nogą, że sę v szotorë rozlecałë i wobjegł jem szopę navkoł, be sę doznac, co sę na rzece dzeje i co tak mocno vëstraszeło mojigo tovarzesza.

Cużem wuzdrzoł?

Kole zostavë na grubim camrze cos sedzało i zdrzało na mje. Przëboczoło mje wono no straszedło, chterno mje pokozała krolevjonka pod wukorunovaną jarzębjiną:

— Nen drugji, co na grubim camrze płinje po vodze a pesk mô jak dżenja, a woczë, z chternich bjiją zeloni parminje: jimję jego Strach! — Zdrzë, jak skora jego gładkô sę mjenji ve vszestkjich krosach tęgovich.

Porvoł mje gorz srogji im so povjedzoł:

— Pozdejże, pjekjelnjiku! Dziso jô ju nje jem nim mołim słabim knopem. Dom jô cë tu straszëc!

Ale żebe sę też na pevno doznac, co to za stvor, podnjosł jem głos i tak zavrzeszczoł:

— Njekaro! Strachu! Zeli të jes człovjekjem chleb jedzącim i tcącim Boga na njebje, a njiżodnim złim duchem v pjekle wurodzonim, anji żodną wukozką, anji womoną, to mje sę tu zaru przeżegnej krziżem svjętim!

Ale to le na mje woczë vëtrzeszczeło i cos vrzeszczało v pjekjelni jakjis movje. Tak jô zervoł vamps ze sebje i jak jem stojoł, sunął v vodę i na njego. Voda mje sigała do pasa, ale jô bem beł v ti chvjilë skoczeł choc na zotor, bo mje spomnjenjé wokrolevjoncez podwukorunovani jarzębjinë wodebrało vszelkji postanovjenjé. Tak jem go porvoł za slizkji celsko, vëvroceł i rznął łbem v doł pod vodę. Ale won sę v ti chvjilë zervoł, vëcarł slepje i tu na mje. Tak jô go vzął v pasu, zebroł vszetkji sełë, podnjosł go i rżnął na vjelgji koło poprzez zostavę, co sę tam vodze nadstovjała. A uwon po njim zjachoł v doł, le takji szor czuc beło.

Tej jem wodsapnoł, przeżegnoł sę i vëszedł z vodë. Tero jô dopjeru czuł, że całô pjiła sę trzęsła, bo v nji mój tovarzesz na svoji trąbje dął, co płuce trzimałë, nobożną pjesnją wo wopjece Boskji. Dobri Trąba! Na svój sposob szedł mje v pomoc ze svoją kanoną.

Po tim vërzasu przez całą resztę nocë ma mjała bezpjek. Anji żoga sę nje ruchała, anji v vodze nje gospodarzeło. A ma wusnęla cvjardim spjikjem, zlecivszë sę na wopjekę Boską.

Kjedem sę wobudzeł, vjid ju beł pemi na svjece. Słuńce lało sę do naju leżi przez vszetkji skałë v scanach, przez lukę i przez rozvaloné vjerzeje. Roznekało wono womonë nocné, vësvjeceło vszetkji nortë i pokozało zaredzevjałą żogę, jakbe rzec chcało:

— Czeguż va sę bojała v nocë?

Za scanami grała rzeka, a svjat sę robjił vjidni i bezpjeczni, jak zopjeck wu matkji doma.

Le moje mokré ruchna przëboczałë mje, żem valczeł v nocë ze Strachem.

Jakesma pocerz zmovjiła, rzekł Trąba:

— Tero tu v ti latarnji njijak nje je straszno. Ale beła to noc! Nje vjem, czebem jesz jednę taką strzimoł. Zebe le tero jakji dobri podfrisztek dostac, nabrałobe sę dobrigo ducha.

— Tec momë chleb a v rzece je vodë dosc! — rzekł jem.

— Bele beła wugotovanô i zapravjonô czims mocnjejszim! — wodezvoł Trąba, — jak na ten przikłod arakjem abo romem, abo chocbe le czestim słovem Bożim. Wod czasu, jak jem z moją bjałką Trąbjiną stanął przë svjętim vołtorzu, wodnęcełjem sę wod zemni vodë pjicô. Të, Remus, mosz jesz żołądk kavalerskji i wumjesz zemną vodę żłopac, jak njemé bidlątko, ale pożdejle... Ale słuchej tero. Przemovję do cebje bjałczenim rozumem. Dejle z tvoji karë trigjelk a jô nabjerzę vodë ze rzekji. Tego potępjińca z nocë jô sę tero nje boję, bo kuronë ju dovno pjałë. Vczora jô jak dobrô gospodenji wod bjałk na folvarku nabroł kavë i cikoriji i wugotuję cë pjijotk, jak go som krol lepszigo nje pjije. Kavałuszk słonjinë jô też jeszcze mom pod duszą. Pokąd jô przed szopą będę wogjiń wobskocoł, lë rozvjeszisz svoje ruchna na słuńcu, żebe vëschłë. Ko nji możesz jisc v mojim tovarzestvje, chdze mje tu vszescë znają, jak topjelc jakji pravje z przerębla vëcignjęti.

Kjej jesma vëszła z pjiłë, to jesz vjęcij słuńca z njeba sę lało a dzeń sę smjoł, że jaż vszetkji ptoszkji v drzevach i chrostach sę rozspjevivałë. Sodł jem przë wognju Trąbovim, samim le mojim długjim vampsem wobleczoni, bo drugji ruchna sę suszełë na słuńcu. A Trąba na svój sposob zazerającë chdzeroz do trigjelka tak godoł:

— Rzeczë mje, Remus, co to beło dzis v nocë?

— To beł Strach! — rzekł jem. — Pokozała mje go krolevjonka pod wukorunovaną jarzębjiną: Mjoł pesk a woczë jak dżenja, z chternich bjilë zeloni parminje. Skora sę mjenjiła v krosach tęgovich. Takjiwon beł!

Bom v nen czas beł jesz wudbë, żem poprovdze napotkoł Stracha ze zaklętigo zomku.

Trąba pozeroł na mje z wuvogą, krąceł głovą i rzekł:

— Zełgołbem jak pjes, kjejbem chcoł movjic, żem sę nje bojoł. Ale nen tam v vodze, kjej go so tero za dnja przëboczom, zdołbe mje sę bëc łopskjim chłopem. Beł boso, na buksach bez vampsa, a koszulę mjoł v czervjoni pase przelnjętą do skorë, bo gvesno sę v vodze moczoł. Sedzoł na płenącim camrze i cos mestrovoł przë zostavach. Na mój głupi rozum beł to jakji cuzi mester wod napravjenjô młinóv.

Muszoł jem sę smjoc, bom mesloł, że vjem lepji, chto to beł. Ale Trąba rzekł:

— Nje smjij sę, Remus, bo jak jes go rżnął gorą koła na doł, mogł jes go zabjic.

— Takji nje gjiną smjercą!

Trąba znovu vezdrzoł na mje, medetovał chvjilę i movjił:

— Długji jezdes jak Wojcze Nasz i Vjerzę v Boga i mocnigo gnota. Ale żebes mjoł aż taką sełę, tego bem njigde nje wuvjerzeł, njevjidzącë ti bjotkji na woczë. A może to jednak nje beł człovjek żoden, le pjekjelnjik? Rzeczë mje, kjej jes go sę jął, cze të czuł mjęso i gnotë?

— Czuł jô! A beło to mocné i bronjiło sę dzirżko,

— A nje vąchoł të jakjigo brzedkjigo svędu? Jak na przikłod: za smołą, za sarką, za kozłem, za dżenją, za roztvorcem abo jaką jinszą pjekjelną vonją?

— To nje! Ale kjej jem go mocko scesnął i rżnął przez nę zostavę, vërvoł mu sę pjord valni, ale to beło jak zveczajnô ludzkô notera.

— No, tej jô nje vjem co na to rzec — rzekł Trąba. — Bo mje be sę zdovało, że to beł chłop.

— Czemużes tej sę tak wurzasł i reczoł jak voł?

— Na wostrzegę tobje, Remus. A przëznac muszisz, żem cę njewopusceł v bjitvje, jażes dobeł. Bo żeli to beł poprovdze jakji potępjeńc, to bes z njim bratku bez moji pomocë nje beł so doł radë. Boczë: To vje1gô a svjętô pjesnjô, chterną groł, muszała mu wodjąc vszelką sełę pjekjelną. I to cë rzec mogę, że vjększim dechem nji moglë v svoje trąbë dąc żedovje, kjej za Boga Wojca vëvrocilë na rębë murë mjasta Jericho.