XIV

Jak Smjerc klepała kosę za stodołą 
i jak Remus sę dovjedzoł wo robotach Ormuzda 
i Smętka v dzejach kaszubskjich.

Wod ti njedzeli nje tile vjid svjeceł z wokna pod vjetrznjokami, ale i wokno wotmikało sę wob dzeń. Naszi zaczinęlë chodzec do Straszkovi jizbë stopjenjami v gorę i v doł. Ale ze Straszkjem vszelako vjesołosc i wochota wüszłë z pustkovjô, bo ludze chodzilë, jakbe jim chtos kozoł deptac po cechu a gadac na poł głosu. Ale jô tede jesz nje vjedzoł, że to Smjerc taceła sę po pustkovju. Czuj jem ję porę razi nje vjedzącë, że to wona. V nocë pękło straszlivje v scanje kol mojigo łożka, v ti sami scanje, v chternąm vbjił kusecela v gromadze z gozdzem. Vstoł jem i zrobił vjid, ale njick vjidzec nje beło, a gozdz sedzoł głębok v drevnje, le głova wob ten czas beła mu zaredzevjalô.

— Sedzë, pokuso, kjej cë sę chcało! — rzekł jem. — I na vjększé jego wutropjenjć przeżegnoł jem go krziżem svjętim. Potim jô legł do spjiku i mjoł bezpjek przez noc całą.

Porene, kjej jem sę woblekoł, czuł jô, że za stodołą chtos kosę klepje.

— Cuż na svjece?—wuvożoł jem v sobje. — Choba porządk svjata na wopak sę vëvroceł! Chtuż v gromnjiczniku mô co do seczenjô?

Z czekavoscą jem vstoł i sę woblekł. Na dvorze letkji vjater parzeł smjegjem. Jak jem zaszedł za stodołę, zkąd to klepanjé szło, tej bem beł malovjele wupodł na zemję. Tec tam sedzała Smjerc na łavje i klepała njebivałi długoscë kosę. Vezdrzała na mje głębokjimi, czornimi durami v gnocannich licach. Tej kręck gvołtovni porvoł ję v chmurze smjegu i ju ji nje beło. Ale jô sę ju dobroł, chto to kosę klepje za stodołą.

Vjeczorem po roboce rzekł do mje Mjichoł:

— Na naszim puslkovju Smjerc kosę klepje!

— Jô vjem! — rzekę.

— Moc Boskô! — vestchnął Mjichoł. — Komu namjenjoné, tego nje minje. Ta kosa nje tnje dlo naszi zopolë, ale dlo smętorza v Lipnje.

V njedzelę, kjej naszi szekovelë se do koscola, przëszła Marcijanna i do mje rzekła:

— Wostanji, Remus, przë mje, bo mje straszno!

Tak jô wostoł, a wona, kjej jem przëszedł do czeladni, dała mje gleń chleba z masłem, jak za nich lôt, kjej jem beł jesz knopem a wona kjidała na mje trampkji i varząchevkji. Tej wostavjiła mje samigo, a jô czuł, że wona jidze stopjenjami v gorę, chdze no Straszk dovnji mjeszkivoł.

To mje beło vszetko tak dzivno, że jô zaczął vzerac na nasz stari zegar, jakbe won mje mogł co povjedzec. Dzeń beł komudni i njewubetni vjatrem. Las groł a jezoro mu vtorzeło, że szor dochodzeł do jizbë, jak vjelgô pjesnjô żałobnô smutnigo svjata.

Za kjile pocerzi Marcijanna zeszła i do mje tak povjedzała:

— Jidzë do gorë, Remus, bo won be rod chcoł z tobą pogodac.

Dzivno mje sę stało na takji słova, alem se vzął i szedł. Kjej jem skrzepjącë veszedł na stopjenje v gorę, tej jem wuzdrzoł pod wustrzechą, na kozle zatchłą, bronją rozmajitigo sztołtu, jak mje no Mjichoł spominął. Ale moja wuvoga beła vjęcij zajętô pitanjim:

— Cuż të za timi dvjerzami umzdrzisz, za chternimi tile lôt zamkłi sedzoł Straszk? — Chtużje ten "won", wo chternim Marcijanna rzekła, że chce ze mną gadac?

Z takjimi meslami v głovje veszedł jem i pochvoleł Pana Boga. Wodezvoł człovjek, leżąci na bjołi posceli. Bladi vëzdrzoł jak scana a vëschłi jak drzozga. Ale na skarnjach kvjitłë mu czervjoné roże. Woczë svoje dużé won ve mje vlepjił, jakbe mje z njich spolëc chcoł i długo nje rzekł słova. Ku reszce zaczął movjic głosem cechim i głębokjim, chturen jak ze za scanë na mje szedł:

— Të jezdes ten, co na Golijace dobeł?

— To beło za knopjęcich lôt! — wodrzekł jem. Tak mon pokozoł na scanę ręką, a jô wuzdrzoł tam povjeszoną moję puszczovkę, za chternąm so beł nimi czasi woczë vëpatrzeł. Po chvjilë won znovu sę pitoł:

— Të żes vjidzoł krolevjonkę pod korunovaną jarzębjiną?

— Jô ję vjidzoł!

— Të żes vjidzoł trzë wukozkji, chterne bronją zaklętigo zomku?

— Vjidzoł jem Trud i Strach i Njevorto — wodrzekł jem, a dzivno mje beło, zkąd won to vszetko mogł vjedzec.

— Sadnji! — rzekł won do mje — i gadej ze mną, bos mje brat z ducha i mój czężor v spodku veznjesz! Ale jô wodrzekł:

— Jakuż jô mom z vami gadac, panje, kjej jô wod kolebkji mom jęzek skażoni i njicht mje nje rozumje, le naszi ludze na pustkovju?

A won sę przësłuchoł moji godce i rzekł:

— Daleko jem po svjece vanożeł i nadstovjoł wucho rozmajiti ludzkji godce. Movji pomału, a jô cę rozumjec będę. Tec movjisz naszą wojcovestą godką kaszubską a nje cuzą.

Tej nje żdającë, jaż co rzekę, jął movjic:

— A vjesz të, chto jô takji? — Nje vjesz, chłopku, i prożno pitom.

I vëcignął do mje ręce, jak papjor bjołé, modrimi żełami przetchané i rzekł:

— Zdrzë na te ręce i boczë, że wone vjele krevji ludzkji przelevalë.

Vdrig mje strząsł, a won to vjidzącë wuspokojił mje.

— Nje bój sę! Krom tego nje są te ręce mordarza. Bo kjej jem przelevoł krev, to za svobodę i szczescé braci v spravjedlevich vojnach. Ko vjem, że i të, małim jesz knapskjem bivszë, doł jes sę na Golijata i na njim dobeł. Boczë, i jô sę bjił z takjim Golijatem, le ten tvój wożel, a mój wostoł ju trupem na placu.

Wostri kaszel vzął go dusëc po tich słovach, jaż won so bjołą chusteczką zatchnął gębę. Kjej chustkę wodjął, unizdrzoł jem na nji krev. Zaro mje sę tero przëboczeło klepanjé kose za stodołą i jô sę dobroł, komu to znaczi.

Ale won sę sparł na poduszkach i chvjilę woddichoł, tej znovu zaczął movjic:

— Zdrzë na scanę za sebje! — Cuż të vjidzisz? 

Jô sę wobroceł i vjidzoł: Nad stołem stojalë dva rzędë ksążk na policach z drzeva. Nad njimi vjisoł portret njeznanigo mje człovjeka v vojarskim płoszczu. Pod wobrazem na krziż vjisalë szabla długô, zakrzevjonô i strzelba. A won rzekł:

— Chto ten człovjek na portrece, povjem cë przë worędzë. Beł to mój podveższi na vojnje. Ale przëzdrzë sę szablë i strzelbje: Nę szablę moji przodkovje tępjilë na karkach Turkóv i pogan, a jô ję nje dlo paradë noseł przez całé żëcé. Bo tak sę słuchô nom ricerzom i szlachce. A tą strzelbą jô to wubjił, ledvje vërosłi z knopjęcich botóv, mojigo Golijata...

— Kanął, chłopku, takji rok, chdze jak zimkovi kvjat, budzeła sę volô wu ludzi. Ale ti, co panovelë, nje chcelë jim svobodë dac. Tej ludze chvitelë za bronją, a jô chveceł też. Zebroł jem przijaceli i chłopóv ze vsóv na gromadę i szekovanjé do bjitvë wodbivelësmë v lasach. Ale lechi człovjek zdradzeł i nasadzeł na mje takjigo Golijata jak tvój. Jakżesma na sebje naszła, nje beło radë: Jeden z naju muszoł wostac trupem. Jô dobeł. Ale ku reszce jednak krol i jego ludze dostelë gorę, a jô burzonem wobvołani, muszoł wucec przed jich pomstą z kochani wojczeznë i tacëc sę po svjece. A tu mjeszkoł Straszk, pokąd jô nje vroceł i go nje vënekoł. Boczë: Co porę lôt zjeżdżelë tn słudzë krolevskji i szukelë, cze mje njima, be mje postavjic przed svojigo sędzigo i vëvrzec pomstę. I v njedzelę belë, ale ponjechelë mje, bo ju Pon Bog mje vzevô przed svój sąd spravjedlevi, a jich sądë mje ju nje dosigną.

Znovu kaszel njim zacząl trząsc, a czervjonô krev vëstąpjiła mu na vargji. Tak won wodpocząl kąsk i dalij povjodoł.

— V ni bjotce z pruskjim sługą nje wuszlo mje suchim pękjem. Bo won mje trafjił też i kula jego vbjiła mje sę przez żebra i do dzisodnja sedzi i truje mje płuca. Co porę lôt szła krev ze mje. Tej znovu sę stanovjiła, żem beł całé lata mocni i zdrovi. Ale tero vjem, że sę vjęcij stanovjiła nje będze. Dlotegom vrocel do wojczeznë, be tu wumrzec.

Znovu mje sę przëboczeła smjerc, co reno klepała kosę za stodołą. A won, jakbe mje mesle zgodł, movjił cechim glosem:

— Nje żol mje, że wumrzec muszę. Dzękuję Bogu, że zemja moja kaszubskô na wodpoczink vjeczni przëjimje moje kosce. Ale rodbem jesz tile żił, żebe tobje v rękę dac nitkę, po chterni të bes dalij szedł ku kłąbkovji. Bo cebje vëbrała krolevjonka pod korunovaną jarzębjiną, jak mje. Vjedz, że i jô ję tam vjidzoł!

Ale jô nje rozumjoł, dokąd won cignął svoją godkę i mu to povjedzoł. A won wodrzekł:

— Zrozumjesz pozdnji! Rzekę cë tile: Kjej jem jachoł wokrętem po vjelgjich morzach, vjidzoł jem dzivné z dna morskigo rosnącé njibe drzeva. Ale to njiżodné drzeva, le budovë morskjich stvoróv, chterne wuczali ludze znają. A zovją te budovë koralami. Kożdé jich pokolenjé zbuduje kavałuszk tego drzeva i wumjerô, a navetk jich grobë są cząstkami jich budovë, rosnącë vjedno v gorę ku njebu i słuńcu. Po njeprzeliczonich pokolenjach drzeva koralové dosigną ku reszce vjerzchu vodë. Tej na njich wusadnje zemja, a ręka Bosko zaseje na nji zvjerzęta i roslenë. Boczë, chłopku, że v ludzkjim svjece na ten przikłod sę dzeje. Nje wod razu z głębokjigo dna svjata budova ludzkô wurosnje do vjidu, be Pon Bog na nji pjisoł svoje dzeje. Ale mnogji pokolenjô procovac i wumjerac muszą, be drzevo jich żivota dosigło potrzebni viżavë. I ludzkji dzeje mogą jisc taką drogą: Vërosnje narod na vjerzch i postavji zomk svoji chvalë. Ale dunë i vjatrë morskji zaleją go i zrzucą v głębją, zkąd vëszedł. Zapadnje zomk i trzeba proce vjele pokolenji, żebe go vëdvjignąc na vjerzch. Jô pudę do grobu, a të pudzesz mjedze ludzi i procovoł będzesz nad vëdvjignjenjim zapadłigo zomku.

Ale mje sę smutno zrobjiło na te słova i jem wodrzekl:

— Chtuż jô jem, bjedni pasturk i parobk, żebe vaszę robotę, panje, vząc na sę! Vë wuczałi i pon, a jô bjedni serota bez nowukji i szeku. Pług wumjem provadzëc po roli i sec założëc na zotorze, ale ręka moja nje przëvikła anji do szable anji do pjora. Słovo moje cuzim ludzom, jak granjé vjatru v suchich vjetvjach. Kjej sę wodezvję, tej sę smjoc będą, a kjej jich namavjac będę, rzeką, żem głupi!

Won sę na to wusmjechoł, zdrzoł na mje długo i rzekł:

— Na tvojim czole napjisané, a z tvojich luoczu duch movji. Cuż cë rzekła krolevjonka pod korunovaną jarzębjiną? — Przëboczë sobje! — A jô sobje przëboczol ji słova.

— Nje wuvożej na svoją małosc i żorotnosc. Vëstrzelë wokjem ku svoji Gvjozdze i wudzirżë serce do vjelgji spravë. Zdrzë, jak peszni ten zomk! Kjej złoti mój bot postavję na jego stopjenje, znjikną te borë vkoł, a vërosną chatë szczestlevich ludzi, co żdają zbavjenjô, jak jich krolovô. Vstanje njevjadomi svjatu lud, wo chternim dzeje dovno pjisac woprzestałë i znovu worac będze zemję i żoglami jezdzec będze po vodach. Tej przëboczi sobje svjat, że lud takji żeł v czasach dovno minjonich i dzevjic sę będze, że znovu żije.

A won mje wob ten czas poleł svojimi woczoma i rzekł, kjej jem kuńczeł:

— Wudzirżë serce, Remus, i boczë sobje, co rzekła krolevjonka. Nji mom selë, żebe z tobą gadac vjęcij, ale kożę cę zavołac, kjej będze trzeba.

Tak jô szedł, a dzivné mesle mje po głovje chodzełë. Ale vszetkjigo przemiszlanjô skutk beł ten, żem sobje povjedzoł:

— Njico jidze na cebje, Remusu, ze Straszkovi jizbë, a długo ju tvoje nogji po pustkovju chadzac nje będą!

V Mjichałovi chace, co jak stari grzib stojała v sadze, Svjęti Pańskji zdrzelë ze scanë. Mjichoł sedzoł przë stole nad svoją ksęga, a Marta gospodarzeła przë kominku. Vjidno tam beło i cepło. A jô sedzoł naprocem Mjichała i sę pitoł:

— A chtuż to je, ten pon, co v Straszkovi leżi jizbje bez mjazdrë i czervjoną krevją kaszlô?

Ale Mjichoł sę zameszleł i nje wodrzekł njick. Tak jô po dłuigji chvjilë znovu sę pitoł.

— Bo vjidzice, Mjichale, że dzivni to je człovjek. Z woczu patrzi jak pon, a mje rzekł bjednimu i njewuczałimu parobkovji, żebem vzął jego robotę na sę i szedł dalij jego drogą Vjem jô, że won wumrzec muszi, bo Smjerc klepje kosę reno za stodołą na njego i scanë trzeszczą od żohi, jakbe beł jich panem.

— Bo won poprovdze je tu panem! — rzekt Mjichoł. A kjej jem mu v woczë zdrzoł zdzevjoni, rzekł:

— Zesłoł Pon Bog z njeba rok takji, że v całim kraju ludze sę ruszac zaczęlë, jak pszczołë na rój. Won, ten tam v Straszkovi jizbje, beł nen czas młodim, pesznim chłopokjem. Wojc jego njeboszczik, stari Zobłockji beł go vësłoł na szkołë, ale v nen rok njewubetku vroceł won ze szkół i chodzeł po pustkovju i lasach ze strzelbą. — Moc Boskô! Njerovnich ludzi, jednich procem drugjim, posadzeł Pon Bog na ti zemji. Choc won beł starszim a po zveczaju słuchało mu gburstvo, to vjidzelësmë ludze na pustkovju, że jimu njijak do gburzenjô. Wob dzeń vanożeł chdzes po lasach a vjeczorami przëchodzeł do czeladni i nom wopovjodoł. Nje vdarzę sobje vszetkjigo, ale beło to luo starich dzejach:

Jak ma Kaszubji jesz mjelë svobodę i vjelgjich ksążąt i panóv, a kraj nasz beł dużi vszerz i vzdłuż mjedze rzekami i morzem. Povjodoł, jakżesma to vszetko vëzbeła, jakżesma wodvekła wod bronji i panovanjô i delësma vłożëc jarzmo na sebje, jak no njemé bidlątko i jak strzode naszich jezór i lasóv chodzima v njim do dzisodnja.

Mjichoł woprzestoł i jął przemiszlac. Marta cecho, jak kocątko, wusadła kole komina i vjęzła. Rzozô luognja z komina malovala ji skarnje tak czervjono, jak lica Svjętich v wobrozkach na scanje.

A jô vjedzoł, że Mjichoł v pamjęcë szukô vątku nich minjonich lôt i cerplivje jem żdoł, jaż go naleze. Sztot won milczoł, tej zaczął z nova gadac.

— Komu namjenjoné, tego nje minje! Zburzeł pon Jozef krev nama młodim, żesma vëdobeła strzelbë i mjecze z pod wustrzechë i szła z njim na łąkji v lese, chdze won naju wuczeł vojovanjô. Dovjedzelë sę szandarzë krola pruskjigo i zaczęlë za nami szlachovac. Przë jedni worędzë naszlë sę wonji — pon Jozef i szandara — i nje beło radë, le sę dobrelë do sebje na żëcé i smjerc. Dobeł nasz, ale som legł na długji tidzenje z kulą ve vątpjach. A jak vstoł z łożka, tej ju szandarzë vszędze mjelë gorę, a won nocą muszoł wucekac v svjat. Nje belo znadz namjenjoné, żębesma mjelë naju volą i panovanjé, ma Kaszubji. — Won tero vroceł po długjich latach do dom, ale na njego Smjerc kosę klepje.

Jesz njigde nje czuł jem takjich gódk jak tero wod pana Jozva i Mjichala. I nje vjedzoł jem do tego dnja, że nom vzęlë cuzi i svobodę i panovanjé i zemję. Bom beł wudbë, że takji naju porządk wod początku svjata wod Boga beł namjenjoni i jinaczi bëc nji mogło.

A Mjichoł rzekł:

— Boczë, Remus — są ludze takji, co bez bożoka na Svjętą Katarzenę vezną dregjigo człovjeka v służbę. Vezdrzą na cę, rzekną: poj ze mną! — i jidzesz; povjedzą: zrobji tak! — i zrobjisz z chęcą. Takji człovjek je ten tam na gorze v Straszkovi jizbje. Zavołô: i shichac muszisz. Të żes wurosł na parobka, mocni v gnoce i dużi. Nji mosz krovë anji porvoza, ale procą zarobjisz svój chleb. Le v głovje mosz jinaczi njiż më drudzë. Bo jak nen tam na gorze vjidzot jes krolevjonkę i zapadłi zomk. A ludzkji strach nji mô do cebje przistępu. Nasza Marcijanna lękała sę wo cebje. Bo jak nen knopem mołim bivszë povjodoł ji jako dzevczątku wo krolevjonce i zomku pod korunovaną jarzębjiną, tak i të ji zaczął jes wopovjadac. Tede sę wona srodze bojała wo cebje i trampkjem i varząchevką probovała tvój mjętkji rozum zgęscëc. Bogvje, cze co skurała. Ale jô cë dom radę, bom stari i sę doznoł vszetkjigo: Zamknji wuszë na to, co won gadac będze i przëmknji woko na jego vezdrzenjé. Bo kjej tego nje zrobjisz, vanożëc po svjece będzes jak won, a wubetk cę wopusci i wukontańtovanjé do robotë, do chterni tvój stan cę namjenjił.

Jô na to nje wodrzekł njick a Mjichoł zaczął spjevac svoją nocną pjesnją.

— Vszestkji nasze dzenné spravë przejm litosnje Boże pravi 
A gdi będzem zasipjali, njech cę navet sen nasz chvali! —

Kjej jem vëchodzeł z chałupë, Marta vëszła za mna, wuchveceła mje za rękov i rzekła:

— Remus, nje chadej vjęcij do pana Jozva! Ale jô wodrzekł:

— Jakuż jô mu nji mom do voli wuczenjic, kjej won chori i Smjerc na njego kosę klepje?

Na to Marta njick nje rzekła i tak ma sę rozestala na noc... V njedzelę pon Jozef mje znovu kozoł przińsc. Ten roz won wuobleczoni sedzoł na stolku przë stole. Beł pravje przë pjisanju. Ale kjej jem vszedł, cesnął pjoro i rzekł:

—Na cuż to pjisanjé sę zdô? Zapozdze dlo mje, bo smjerc za dvjerzami. Sadnji, chłopku, besma pogadała! Tej zaczął mje wopovjadac tak:

— Wod nomłodszich lôt szukoł jem takji ksążkji, v chterni be zapjisani bełë dzeje naszigo ludu kaszubskjigo. Alem takji ksążkji nje nalozł v żodni ksęgarnji. Kjej jem sę tego doznoł, tej wuvzął jem sę napjisac nasze dzeje som. Ale daleko wod wojczeznë, njewubetk i vanożenjé nje dałë mje leżnoscë k'temu, a tero, kjej jem vroceł, lampka mojigo żëcô gasnje. Co dziso pjiszę, to bojka, chterną cë povjem.

 Żol mje beło, ale nje wodrzekł jem njick, bom vjedzoł, że smjerc mu przetnje kożdą robotę. A won zdrzącë długo na mje, rzekł ku reszce:

—Żebes të tak mjoł vjid i mjecz!

V sercu mje zakłolo na te słova, bom sobje przëboczeł, co mje ksądz rzekł, jak mje przëjął do vjarë: Dac tobje vjid i mjecz, a chto vje, czebes nje zrobjił, jak ten potcevi Mjichoł movji. A Mjichot beł wudbë, żebem njeszczescô po svjece narobjił. Przëboczivszë sobje wonę rozmovę, zacząłjem panu Jozvovji vszetko wopovjadac. Povjedzoł jem też wo gronku i mjeczu, com je nalozł na zomkovi gorze. A won pitoł palącimi woczoma:

—A chdzeżesz podzoł złoti mjecz? A jô wodrzekł smutno:

—Vezbeł jem mjecz! Na kolana wuklękłszë doł jem go v dorunku nopjęknjeszi z dzevcząt na svjece, bom mesloł, że to krolevjonka zaklętigo zomku żivcem na svjat przëszlô.

A won na to wodvroceł woczë i zapatrzeł sę v wokno, za chternim ju kvjotkji vëstąpjiłë na drzevjęta v sadze i za catą chvjilę tak povjedzoł:

— Provda! Nacuż cë mjecz, kjej cë nje delë vjidu! 

Tej znovu sę smutno wusmjechoł do mje i rzekł:

— Vjem vszetko wo tobje. Smjerc i tobje beła blizkô. A żol za ną pjękną panją bezmała cë nje vzął dusze. Kjej jes przez taką przeszedł gorącą kuznją, będzesz tile cvjardi, żebe jisc v zëcu svoją drogą nje boczącë na cerznje, drogji i kaminje z rąk ludzkjich.

Potim sztot sedzoł cecho, le na skarnjach zakvitlë mu czervonjé roże a v woczach zażoleło sę jak wod żevigo vęgla. Tej zaczął mje tak povjadac:

— Boczë, chłopku, coc rzekę dziso. Bog vje, cze jesz roz przë takji sele z tobą movjic będę. Wotvorzë wokna, żebe vjater njosł vonją kvjatóv v moją jizbę, bem zaboczeł, żem chori i że ju na drugji rok nje woboczę kvitnącigo sadu.

Tej podnjosl że stołu zvinjęté v długą rurę płotno, a kjej je rozvjinął, wuzdrzol jem je poresované kropkorna dużimi i mołimi plachcami rożni krose i długjimi żmijovatimi drogami. Won vzął, zavjeseł plotno na scanje i sę zapitoł:

— A vjesz të, co to jesta?

Ale jô so przëboczeł, żem wu ksędza na nowuce vjidzoł takji risunkji, kjej won mje gvoli moji skażoni godkji wuczeł wosobno v svoji jizbje. Tedem wodrzekł:

— To je gvesno vizerunk jakjigo kraju.

— To je vizerunk naszi wojczeznë! — rzekł pon Jozef. Potim kozoł mje bleżij przëstąpjic i jął vëkładac:

— Te dva krąconé czorné drogji, co jidą z połnjô ku nocë to dvje vjelgji rzekji: na vschodze słuńca Vjisła, na zochodze Wodra. Tam, chdze Vjisła bjeżi v morzé, mosz Gduńsk, tam chdze Wodra, mosz Szczeceno. Zdrzë, jak linjijô morzu podbjegô tępim klinem do wuscô Wodrë i boczë, że przeszedłszë rzekę tę na levi brzeg, vjedno jesz stojisz na dovni zemji kaszubskji. Bo wona sę cignje po gorach bołteckjich jaż bezmała tęde, chdze stoji Berlin, stoleca Njemcóv i mjasto Roztoka, njedalek morzô. Wod połnjô sznur Vartë i Notecë, jaż do kolana Vjisłë przë Fordonje, a wod nocë morzé: to starodovné granjice naszi zemji kaszubskji. Na połnjé zemja sę z nją łączi polskô, z chterną volą ksążąt najich i narodu jedną tvorzełasma Rzeczpospolitą.

Jô ze zdzevjenjim patrzeł i słuchoł, bom sobje njigde njeiuuvożoł, żebe kraj Kaszubóv beł jaż takji dużi. A won movjił dalij:

— Takji dużi beł nasz kraj i vjele v njim żeło ludu i panóv i ksążęta vłosni njimi rządzilë. A bëlë Kaszubji bogati na lądze i wokrętami vłosnimi jezdzilë po morzu i vojsk żelaznich vjedlë rejimańtë i mjelë volą. Budovelë vse i mjasta. Cuzich przëjimelë goscinnje a njeprzijoceli wumjelë pobjic i vënekac z kraju. — Tak ma vëzdrzała dovnji, szesc set lôt nazod. A dzis co momë?

I przëkreł dvuma rękoma płachc na vizerunku i rzekł:

— Tile nom wostało z dovni chvałë.

Mje, chternimu njicht jeszcze takji vjédze nje doł, żol sę zrobjiło, że naju plemję jaż tile straceło i jem sę pitoł:

— Jakuż to beło możno?

— Naszedł njeprzijocel wod zochodu słuńca i wurivoł jim kraj za krajem, vjedno jidacë na zochod słuńca. Tak przeszedl Wodrę i morzeł sę noporce ku Vjisle i doparł svigo.

— A czimuż sę naszi nje wobronjilë? A pon Jozef długo przemiszloł i ku reszce povjedzoł tak:

— Pitosz sę, czimu naszi sę nje wobronjilë. — Vjęcij njiże jedna prziczena sę zeszlë, be vëvołac takji straszni skutk. Ale strzod tich prziczin jedni nje beło i to ti, żebe jim zbivało na dzirżkoscë. duchu, bronji, mocë. Bëlë bjitni i wodvożni na lądze i morzu a mjelë sposob bogati. A jednak stracilë... Może sę dobjerzesz wo prziczinach jich wupodku, kjej cë povjem co z naszich dzejóv. Wuvożej: Kjej vińdzesz z tego pustkovjô na svjat, nje zaboczisz zańsc do Wolivë, gnjozda dovnich hobożnich Cistersóv, chterni tu ztąd vjarę svjętą rozsevelë strzod naszich przodkóv. Klosztor jich znjiszczeł ten som njeprzijocel, co nasze kraje zabroł. Ale vjelgji i peszni koscoł po njich jeszcze stoji. Pudzesz tam jaż przed vołtorz vjelgji i klęknjesz przed dużim czornim szklącim kaminjem, bo pod njim głęboko v sklepach koscoła stoją trumë z koscami ksążąt kaszubskjich. Spomnji tam wo njich jak dzecko nad grobami starszich svojich i boczë, że mjedze njimi bëlë takji, chternich dzirżkoscë i krevji i proce jesz dzisodnja, po szesc stach lôt, vjinnismë, że naju njeprzijocelnje vëtępjił do negji. Novjększi z njich to Svjętopołk. Na smjertelnim jesz łożu kłopot wo przëchodni czase svojigo ludu go nje wopusceł. Kozoł won tede senóv svojich zavołac i podoł jim pęk zrzeszonich mocno prętóv, be go złomelë. Ale żoden ze senóv nji mogł tego dokazac. Tak ksążę Svjętopołk vzął i rozrzeszoł pęk i podoł senom prętë kożdi z wosobna. A wonji je tero letkjim sposobem połomelë.  — Vezta sobje przikłod z tich prętóv— rzekł ksąże Svjętopołk. — Zrzeszonich vaju njicht nje złomje, ale v pojedinkę vaju znjiszczą! — Njeszczescé nasze, że vjedno złô ręka rozrzeszała pęto, co nas trzimało v gromadze. V tim szukej, chłopoku, prziczenë, żesmë sę nje wobronjilë.

Beło mje, jakbe pon Jozef wodemknął przede mną dvjerze, co z casni jizbë provadzełë na szerokji kraj. Tero jô mjoł na pitanjô, co mje pod trzema chojnami nachodzełë głovę, wodpovjedz gotovą. Ale pon Jozef pokozoł ręką na vizerunk naszigo kraju i rzekł:

— Boczë! Tam dalij ku Wodrze nasza mova ju vëmarła. Tam bracô naszi poddelë sę porządkovji i pravom njeprzijocela. A ti, co jesz żiją i movę a wobeczoj wojcóv tu nad Vjisłą i morzem zachovelë, ti ju vszescë wuroslë v njevoli i nje vjedzą, jak beło dovnji i co jim słuchało. Sąsma, jak serotë na pańskjim chlebje, co nje vjedzą, że jim słuchô panovanjé a nje seroci chleb.

Mocni kaszel jął trząsc panem Jozvem i krev pokozała sę na jego vargach. Nje rzekł njic, le ręką doł znac, żebem szedł.

Beła to sobota, kjej przëszedł ksądz z Panem Jezusem. Pokąd sę pon Jozef spovjodoł, naszi stojelë na domje. Bëlë pon i panji i Mjichoł i Morcen i knop wod dobetku i Marcijanna i Marta. Kobjetë cecho pocerz zmovjiłë a chłopë stojelë pokornje, bo pon Bog beł v goscenje za dvjerzami. Ku reszce dvjerze sę wodemklë a vszescë ves7lë do Straszkovi jizbë i poklękalë, be za ksędzem povtarzac pocerz.

Pon Jozef leżoł bladi na svojim łożku, a jak sę skuńczeło pojednanjé z Bogjem, woczë jego szukałë ze vszetkjich mje. Jak mje wuzdrzoł, wusmjechnął sę. Ksądz vëszedł. Wuvożoł jem dobrze, że dim svjece szedł za njim. Chori doł znak ręką, żebe vszescë vëszlë, ale na mje patrzeł, żebem wostoł przë njim. Tak jô wostoł i żdoł, co mje povje, njim sę vëbjerze na to długji podrożovanjé poza gvjozdë.

— Czuję sę dzis mocni — rzekł won. — Tak svjeca jesz roz sę rozżoli vjideni, njim zagasnje. Jak wumrzę, povjezeta mje na smętorz zaboczoną drogą vedle zomkovjiska, abe jesz duch mój jidąci za trumą vezdrzoł na mol, chdzem nabroł mesli i ducha, co mje beł vędrovną palecą przez całą drogę żëcô. Tobjem be beł rod luostavjil napjisané dzeje naszigo ludu, ale zamjast njich muszę cë zlecëc bojkę. Njech cę to nje dzevji!

Żëcé ludzi i narodóv vjęcij je bojką njiże sę zdaje. Meszlą, że jidą svoją volą a to ręka Boskô jich provadzi, jak gvjozdë po drogach le Bogu vjadomich. Të i jô i vszescë na tim pustkovju mają svoje drogji przepjisané: Trzë krokji przed sebje vjidzą, ale mola, dokąd jisc muszą, nje vjidzą.  — Povjem cë lę bojkę luo dzejach kaszubskjich.

— Bjołi duch Ormuzd i czorni duch Ariman, a po naszimu Smętk, zeszlë sę v zemji kaszubskji na gorze Revkole, co na morzé patrzi i dzeli tich braci, co ku Wodrze cigną, wod tich co lgną do Gduńska. I wobrocoł Ormuzd vjidné jak słuńce woczë na njebo i morzé i ląd i povjedzoł tak:

— Ten kraj, to kolebka i truma. Ten lud won wumarł a żije. Na bjołi Arkonje stolemni kaminje, po chternich vanożi sin dovnich Veletóv z vëstudzoną duszą, modląci sę Bogu godką svich vrogóv, som vrog krevji svoji i głuchi na skargji, co vëchodzą z mogjił. Nad wuscami Vjisłë i rebok i rataj, zgarbjałi ku zemji i tcąci ikonë przëvędróv i gosci a svoje rzucivszë do smjeci. Jô ale jim zbudzę z pod kamjannich mogjił ricerzi i vodzóv i rozeżglę płomiń wod bjołigo Helu po Stopjenni Kamiń, be wożelë znovu v mocë i chvale.

I wodrzekł Smętk:

— Smjerc jich i zguba to dobëcé moje. Pod Grifovim znakjem bjeżelë morzami: Pjorunë jich mjecze a żogle jich skrzidła! A vjińcem gardóv wogrodzilë  wubetk vsóv svojich i kontin. Przistanje nad morzem to zdrzodła jich złota. — A purpura złoto spjevalë jich chvałę ze szczitóv jich kontin i bjołich remjon jich dzevcząt i njevjast. — Ale jô do njich spłavjił z kamjannigo nortu zbojnjikóv głodnich na mizernich szkutach. I v granjice kraju jô vbjił jich jak klinem i podparł jich mocą. Im szedł przed jich vojskjem jak gradovô chmura. A szpjegami poszłë i Zodrosc i Zvada. Jô mocni rzędë jich rodóv i plemjon rozrzeszoł na snopë, a snopë postavjił naprocem sobje, bë zdobivca z nortu mogł żelaznim botem przeńsc po njich ku słuńcu. Duńskjigo żołnjerza rękoma jô spoleł Rujańską Stannjicę, a Svjętovita stolemni posąg rznął jem na zemję, a z jego rzezbą pokretich członkóv wutłukł jem vjorë v wogjiń pod gronkji żołnjerskji stravë. — I ju jichnji ma, pesznichVeletóv! Bo rzędami leżą vkamjannich grobach wod Matkji Redë do pjoskóv Helu. Le szarô chmara njesvjadomich gburóv i rebokóv bjednich na smjerc sę sposobi. Bo kaminji czvjoro mechami wobrosłich i sicena dużô, co ve vjetrze żëzi na pustim wugorze: to grob jich panóv.

Ale nje rzekłszë słova Ormuzd vëcignął rękę i z pod grobovigo kaminja vëdobeł gorsc prochu bohateróv i soł go jak sevca seje zorno na przëchodni żnjiva ku vschodovji słuńca i zachodovji, ku nortu i połnju. A proch szedł ku zemji, jak rój gvjozd, jak żolącé skrë. A chdze spadła skra, tam vëtrisnął wogjiń ze svjęti zemji i łączeł sę z wognjem v płom.

A Smętk sę skrzevjił i łisnął złim wokjem i signął v durę strupjałigo vjąza. Tam sedzoł sęp stari. A won go vzął na dłoń, rozvjinął mu skrzidła i pjoro za pjorkjem vërivającc pusceł złim vjatrem za skrami. A sępové pjora ku zemji spodałë a z kożdigo lęgłë sę sovë i sępë. I szarim skrzidłem padałë na wognje i gasełë płomiń.

Ale Ormuzd bjołi nje luoprzestot soc svjętich prochóv na kaszubską zemję a skrë padałë krom sóv i sępóv, jak rój gvjozd.

Takę bojkę povjodoł pon Jozef. Skarnje jimu sę wob ten czas zapolełë jak krev; a z woczu bjiłë skrë jak te same z Ormuzdovi rękji.

— Rozumjoł të mje? — pitoł po długji cbvjilë. 

A jô wodrzekł:

— Będę skrą Ormuzdovą!

— Pudzesz tede — rzekł won — wodvjedzisz wostatné granjice, chdze movją naszą godką. A będzesz zadovot pitanjé:

— Chcoł të vëbavjic zapadłi zomk?

— Chcoł lë przenjesc krolevjonkę przez glęboką vodę?

A chto cë uJodrzecze: Chcę! — ten je jedną skrą Ormuzdovą vjęcij. Przindze czas, że jich będze tile, jaż zbjiją sę v płomiń szerokji nad grobami bohateróv naszich i spolą sovë i sępë. Tej vińdze z chvałą zapadłi zomk a v njim sadnje na tronje zaklętô krolevjonka i zapanuje na zemji naszi svoboda i wubetk i szczestlevosc.

Po tich słovach legł na vznak jak njeżevi, ale doł mje ręką znac, żebem szedł.

Tak jô szedł do svoji robotë, ale dusza moja wostała tam na gorze v Straszkovi jizbje wu tego dzivnigo czlovjeka i nje vjedzała co ręce robją. Kjej jem szedł na vjeczerzą, tej letkji vjater jął potrząsac vjetvjami drzév pełnimi brzadovigo kvjatu a całé chmurë jego parzełë ku zemji jak smjegjem. Ten tam na gorze spadnje lada chvjilę, jak ten kvjat — pomeslołjem sobje — ale drzevo, na chternim wurosł, brzod rodzëc będze.

Wob vjeczerzę vszescë sedzelë cecho. A Marcijanna mjała woczë zapłakané. Le Mjichoł jak położeł łeżkę, vestchnął i rzekł:

— Ręka Boskô! Komu namjenjoné tego njeminje. Komu godzena vëbjiła, na tego czas!

Jakbe na wodpovjedz zagotovało sę v storim zegarze i zaczęło bjic. Beła to pravje wosmô godzena z vjeczora, a jô liczeł tak njechcąco do wosmë, ale zegar bjił vstec dalij i dalij. Jaż Mjichoł sedząci do zegara plecoma wobroceł sę i pitoł zdzevjoni:

— Cuż ten zegar tak długo bjije?

— Bjił dvanostą godzenę! — rzekł jem.

— To je ta njeszczestlevô godzena! — krziknęła Marcijanna i vëbjegła. A ma czuła ji nogji tupającé stopjenjami v gorę do Straszkovi jizbë. Ale jô vjidzoł zdrzącë na zegar, jak skarnje mu sę mjenjiłë na sposob, jak za mojich knopjęcich lôt, kjej to no Straszk vëlecoł gospodarzëc po woborze. Długji jego bjegas słabo sę zibotoł tad i na wodlev, jakbe chcoł stanąc.

Njedługo a zrobjiło sę żevo v całim domu. Czuc sę doł krzik Marcijannë: Nje żije! Zervoł jem sę a Mjichoł i Morcin i knop ze mną i njeproszoni pobjegłasma do gorë. Tam ju pon stojoł vëprostovani przë łożku i zdrzoł z mokrimi woczoma na vëgaszoné lica brala. Panji klęczała i movjiła pocerz. Marcijanna głosno v szertuch chlichała. Ale na mje szło z ti kamjanni tvarzë wumarłigo jakjis mocné przikozanjé i czężor sę na mje położeł, pod chternim moja dusza cvjardnjała. Kjej ju vszescë wodeszlë zmovjivszë pocerz za duszę wumarłigo, jô sę vroceł, wuchveceł rękę wumarłigo, zbjednjałą, pocałovoł ją i przësągł:

— Vëpełnję tvoję żeczbę i będę skrą Ormuzdovą! 

Cud Boskji! Kjej jem z ti jizbë vëszedł do czeladni, chdze vszescë domovnjicë sę do gromadë zebrelë, kożdi z njich woczoma przëchodnigo na mje vzeroł, jak mje sę zdovało. A stari zegar jak ten trup v gorze na mje vzerol, bo jego bjegas stanął. Chcoł jem go chiże popchnąc, ale Mjichoł zatrzimoł mje rękę i rzekł:

— Wumarł pon. Njech stoji czas!

— Vëbjił won tę njeszczestlevą godzenę, chterni sę bojałam przez tile lôt! — płakała Marcijanna. Na drugji dzeń rzekł pon do Mjichała i do mje:

— Va dvaji, że nji mota strachu, jidzta spenetrovac drogę starodovną vedle zomkovjiska, bo tęde njeboszczik chcoł bëc vjezoni na smętorz do Lipna. Vezta ze sobą sekjerë, be vëcąc, chdze be beło trzeba.

— Za moji pamjęcë njicht tądkę nje jeżdzoł — rzekt Mjichoł i kręceł głovą.

— Njeboszczik mje tak zleceł! — wodrzekł gbur. — Jutro będze Pustô Noc, a pojutrze, skorno słuńce zińdze, pojadzemë do Lipna z pogrzebem.

 


      XIII      

REMUS

      XVI