AKT III
SPISEK KORONACYJNY
SCENA I
Plac przed zamkiem królewskim w Warszawie, okna dokolnych domów przystrojone kobiercami, pełne widzów. - Wielkie rusztowanie, czerwoném suknem nakryte, zalega większą część placu - na niém siedzą rzędami przystrojone kobiety... Najbliżéj widza kolumna Zygmunta, na podstawie lud zasiadł... Ludzie różnego stanu stoją dokoła i patrząc na zamek rozmawiają.
PIERWSZY Z LUDU
No! patrzaj, panie kumie, co przed zamkiem stoi...
To car nasz miłościwy kazał stawić w nocy
Te wielkie rusztowanie... jeśli naród zbroi,
To będą ścinać głowy...
DRUGI Z LUDU
Waść rzucasz jak z procy,
Niepomyślane baje... na te rusztowanie,
Wchodzą wielmożni nasi i wielmożne panie,
Co na koronacyją chcą patrzeć z wysoka...
PIERWSZY MŁODZIENIEC
Kwiatem dam się pokrywa estrada szeroka.
DRUGI MŁODZIENIEC
Estrada! jakie słowo - ja przyswoić wolę
Wyraz wschodowidownia.
PIERWSZY MŁODZIENIEC
Zgoda, mój purysto.
Lecz patrzaj, pióra, kwiaty, tiule, parasole,
To istna łąka. - Chciałbym zostać ziemną glistą,
I pełzać po tych kwiatach.
DRUGI MŁODZIENIEC
Wolisz zostać carem,
I chodzić po tych głowach.
SZEWC
Uf! jak duszno! tłumnie!
Siła miejsca ubyło z grubym piwowarem,
Odkąd się przy Zygmunta zatoczył kolumnie.
SZLACHCIC
Toć ten sam, który niegdyś jak koń w taczkach chodził,
Za jakieś przewinienie, z woli księcia pana,
Tak wychudł biedak wówczas i tak się wygłodził,
Że, jak mówią, aż własne obaczył kolana,
I łzami się rozpłakał.
SZEWC
Któż mu tu przyjść radził?
Wstyd mu biją te kotły i wstydem gra trąba,
Chyba żywot kulami i siarką nasadził,
I chce się u nóg cara rozprysnąć jak bomba.
SZLACHCIC
Ten szewc pojął honoru i zemsty prawidła.
Prawidła... Mój kalambur upadł - o! lud głupi!
Nie podjął kalamburu! o! zgrajo przebrzydła,
Kto twoje berło kupi, kij pastucha kupi...
SZEWC
Cha! cha! cha! jak się szlachcic czerwony jendyczy!..
PIERWSZY Z LUDU
Cicho! słuchajcie - oto pierwszy szereg krzyczy
Cesarz przechodzi - krzyczmy.
KILKU Z LUDU
Niech żyje! Niech żyje!
PIERWSZY Z LUDU
Nic nie widać... Chorągiew z wiatrami się bije
I posuwa się z wolna...
DRUGI Z LUDU
Idzie jakiś starzec,
Siwy cały - oh siwy jak srebrzysty marzec,
Niesie złotą poduszkę, na niéj szabla leży...
ŻOŁNIERZ
Oj dobrze cessarzowi, że polskie szablice
Spią sobie na poduszkach...
PIERWSZY Z LUDU
Wielki książę bieży,
I nakazał gardłowéj przegrywać muzyce.
(
Słychać śpiew na nutę: "God save the King".)ŻOŁNIERZ
Ha! ha! dmą sobie ludzie w gardła jak w oboje.
PIERWSZY Z LUDU
Sypnęły się zielone szambelanów roje,
Pożółciałe haftami, niby pszczoły z ula...
Ha! idzie...
KILKU
Kto?
PIERWSZY Z LUDU
Król.
ŻOŁNIERZ
(
śpiewa.)Boże, pochowaj nam króla!
SZEWC
Nie w takt spiewasz i nie w sens...
ŻOŁNIERZ
Ha! nie moja wina,
Pod Maciejowicami ogłuchłem od kuli,
I przyznam się, że nie znam jak w mariasza króli,
Gdy się z niemi kozyrna połączy dziewczyna,
To sobie ze czterdziestu choć na dyszlu walę...
SZEWC
Ciszéj no! waść o królach gadasz tak zuchwale,
Jak gdyby szpiegi butów nie umieli skroić?
Wierz mi waść - co masz gadać, to wolałbyś broić,
A kiedy nié masz dratwy, to dziur nie kol szydłem...
KILKU
Cha! cha! cha!
PIERWSZY Z LUDU
To go wstrzymał skórzaném wędzidłem.
GARBATY ELEGANT
Pozwolcie też panowie spojrzeć człowiekowi...
KILKU
Garbuś! garbuś! ustąpcie miejsca garbusiowi...
Wsadzić go na ramiona...
SZEWC
Zgodziłby się mały!
Wszak o nim historyja świat obiegła cały.
Wracając nocą, nie mógł rynsztoka przeskoczyć;
Sajetowego sukna nie chciało się zmoczyć;
Czeka... Aż tu przechodzi drogą pozytywek,
Więc w prośby, by go ludzie zanieśli do domu;
Zgodzili się, na skrzyni konno usiadł krzywek;
Gdy go tam przywiązali jak garść suchą łomu,
Nuż korbą kręcić, różne muzyki wygrywać,
I do szynków zachodzić... musiał biedak spiéwać,
A nie spiewać, to ludziom grać jak z dobréj woli...
KILKU
Cha ! cha ! cha !
ŻOŁNIERZ
Ze starego śmiejcie się żołnierza,
Lecz wara z ułomnego przedrwiwać niedoli.
Gdzie on...
PIERWSZY Z LUDU
At w inną stronę poszła sobie wieża...
DRUGI Z LUDU
Car przeszedł, a my wszyscy patrzali jak głupce
Na garb i nie widzieli cara...
PIERWSZY Z LUDU
Wielka szkoda!
Idźmy lepiéj po bruku wybijać hołupce,
Mówią, że z beczek wino leje się jak woda.
(
Lud się rozchodzi.)
SCENA II
Wnętrze kościoła katedralnego - ołtarz wielki rzęsiście oświecony -Prymas z bogato przybraną assystencją odprawia mszę. - Muzyka...Cessarz stoi pod szkarłatnym baldakimem, na szczeblach tronu polscy dygnitarze państwa i jenerałowie moskiewscy... Prymas lud żegna, i przystępując do Cessarza podaje mu koronę, Cessarz kładzie ją na głowę - Kanclerz podaje na węzgłowiu miecz państwa, Cessarz mieczem robi znak krzyża na cztery strony świata. Prymas podaje księgę konstytucyjną.
CESSARZ
(
kładąc rękę na księdze)Przysięgam!...
(
Znów cisza głęboka... Prymas odchodzi od ołtarza i intonuje psalm "Te Deum".)
SCENA III
Plac przed zamkiem i lud jak w scenie pierwszéj. Muzyka gra pieśń "God save": Boże, zachowaj króla nam.
PIERWSZY Z LUDU
Car się ukoronował, wychodzi z kościoła,
Przysiągł konstytucyją święcić jak pacierze.
DRUGI Z LUDU
Wróciwszy, pewnie w zamku zasiądzie do stoła?
Choć królem, to jeść musi jak i każde źwierzę.
SZLACHCIC
A wiecież, co jeść będzie?
DRUGI Z LUDU
A proszę waszmości,
Toć zapewne nie będzie ogryzał tam kości,
Toż królowi na pokarm dostateczny stawa.
SZLACHCIC
Będzie zjadał bażanty, a na wetty prawa.
SZEWC
Waćpan musisz zagadki siać do Kuryjera.
Co to za krzyk?
PIERWSZY Z LUDU
Zapewne żandarm tłum przeciera.
STOJĄCY NA KOLUMNIE
O! nie, to się sam książę wdał z babami w boje.
GŁOS DALEKI KOBIECY
Dziecie moje! o! dziecie! dziecie! dziecie moje!
PIERWSZY Z LUDU
(
do stojącego na kolumnie)Cóż to za krzyk, waszmości czoło aż pobladło.
STOJĄCY NA KOLUMNIE
Książę uderzył starą kobietę z dziecięciem,
Potknęła się i dziecko do rynsztoka padło.
Zbiegł się tłum... teraz cały ucieka przed księciem,
I tylko widać starą nad dzieckiem kobiétę,
Ciałem dziecie zakrywa... To odwaga rzadka!
GŁOS DALEKI
Dziecko zabite...
GŁOS BLIŻSZY
Dziecko zabite...
STOJĄCY NA KOLUMNIE
(do dalszych)
Zabite...
LUD
A matka?...
STOJĄCY NA KOLUMNIE
Kto wie, czy to matka.
LUD
O! to matka,
Inna by już uciekła; co się tam z nią stało!...
STOJĄCY NA KOLUMNIE
Czekajcie! Dwóch żandarmów niebogę porwało,
Zamietli przed cessarzem krwią polane bruki...
(
Lud częścią się rozchodzi ponury... Orszak koronacyjny powraca do zamku... Lud przerzedzony milczy - muzyka gra - ściemnia się. Lud rzuca się na sukno pokrywające estradę.)LUD
To dla nas sukno! dla nas! rozerwać je w sztuki!...
(
Ściemnia się coraz bardziéj. - Ludzie rozerwali sukno, i w czerwone płachty okryci rozchodzą się po ulicach... Przy beczkach z winem, widać jeszcze garstkę pijących... Człowiek czarnym płaszczem okryty mięsza się między nich... i spiewa.)
SPIEW NIEZNAJOMEGO
Pijcie wino! pijcie wino!
Nie wierzycie, że to cud,
Gdy strumienie wina płyną,
Choć nie sadzi winnic lud.
Pij, drużyno! pij, drużyno!
Chrystus wodę mienił w wino,
Gdy weselny słyszał spiew,
Gdy wesele było w Kanie...
(
głośniéj)A gdy przyszło zmartwychwstanie,
Chrystus wino mienił w krew...
Jutro błyśnie jutrznia wiary,
Pijcie wino! idźcie spać!
My weźmiemy win puchary,
By je w śklanny sztylet zlać.
Niech ten sztylet silne ramie
W piersi wbije i załamie...
Pijcie wino! idźcie śnić!
Lecz się będzie świt promienić,
Trzeba wino w krew przemienić,
Przemienione wino pić !...
(
Pieśń ustaje - Nieznajomy odchodzi.)
PIERWSZY Z LUDU
Kto to spiewał?
DRUGI Z LUDU
Śpiew huczał we mnie i pode mną...
TRZECI Z LUDU
Idźmy do domu... Jest coś strasznego... tak ciemno...
SCENA IV
(
Loch podziemny w kościele St. Jana, wkoło trumny Królów Polskich, w głębi mały ołtarz. Przed ołtarzem stół okrągły - jedna lampa, i krzesło. Prezes spisku sam jeden siedzi za stołem - w czarnéj masce i z siwémi jak śnieg włosami... Widać wschody prowadzące na górę do korytarzów kościelnych, na schodach szyldwach widny do półowy.)
PREZES
(sam)
Ciemna jaskinio trumien, znam ja ciebie!
Nieraz w te prochy iskrę myśli kładłem,
Budziłem królów, serca ich odgadłem,
Działali... w dziejach jak na jasnym niebie
Nigdzie czerwone nie padały plamy.-
Gdybyście, króle, z trumien dziś powstali,
Ludzie by rzekli: "O, znamy was! znamy!
Starzec nam o was mówił, żeście biali
Jako anieli... Tak nam starzec prawił".
Jaż bym tron nieskalany Polaków zakrwawił?
Rzuciłem się w otchłani spisków czarne cienie
Zapalonej młodzieży sztyletami władam,
Mam sto rąk, sto sztyletów... gdy chcę, sto ran zadam;
Wzrok mój przytępiał długim wiekiem, lecz sumnienie
Ma bystre oczy, widzę, że światło zagasło.
Lepiej przy Waszyngtonie było umrzeć...
SZYLDWACH
Hasło!...
GŁOS
Winkelried.
SZYLDWACH
Tędy!
(
Schodzi do lochu zamaskowany w ubiorze księdza.)
KSIĄDZ
Prezes wszystkich nas ubiegłeś.
PREZES
Nie dziw się, że mię w grobach pierwszego spostrzegłeś,
Starość mię prowadziła.
KSIĄDZ
Powiedz mi, prezesie,
Jak się to skończy?
PREZES
Nie wiém.
KSIĄDZ
Burza nie rozniesie
Sztyletów tak jak liści... Byle się udało!
PREZES
Pomnij! że nosisz szatę Zbawiciela białą.
Splamisz ją.
KSIĄDZ
Głos twój drzący...
PREZES
Zimno mi i ciemno...
KSIĄDZ
A mnie krew pali...
PREZES
Boże! zmiłuj się nade mną...
Księże, powiedz mi, wiele lat masz?...
KSIĄDZ
Pięćdziesiąty...
PREZES
Gdyś się rodził, rok miałem dwudziesty dziewiąty,
I biłem się za wolność...
KSIĄDZ
Cóż stąd?
PREZES
Nic... wspomnienie.
KSIĄDZ
Zachwiałeś duszą moją - zbudziłeś sumnienie,
Cóż rozkażesz? co robić?
PREZES
(
z zapałem)Wstrzymać ich na Boga!
Niech myśl młodych, ciemnicy nie przestąpi proga,
Niech spisek z czarną twarzą na świat nie wychodzi,
Bo tam na świecie białym błyszczy Boga słońce!
Zwołałem tu szalonych, bo wiatr grobów chłodzi,
Bo mogę wezwać prochy królów za obrońce.
Jam niegdyś z piersi moich lał poety pienia,
Dziś bym je chętnie wydarł z kart wiekowéj sławy,
I spaliłbym je w ogniu, gdyby z ich płomienia
Myśl wydobyć głośniejszą nad młodzieńcze wrzawy,
Myśl łamiącą sztylety.
KSIĄDZ
Źle począłeś sobie,
Oni tu miecze jasne wyostrzą na grobie.
PREZES
Na grobie królów naszych? O hańbo! o wstydzie!
Ostrzyć miecz królobójczy? sztylety?
SZYLDWACH
Kto idzie?
GŁOS
Winkelried.
SZYLDWACH
Tędy droga.
(Schodzi zamaskowany Podchorąży.)
PREZES
(do księdza cicho)
Wesprzyj mię, biskupie.
KSIĄDZ
Poznany jestem... Maski zdradzają nas trupie.
PODCHORĄŻY
Ile się w trumnach królów robactwa wypasło?
Chciałbym podnieść te wieka, zajrzeć w prochy...
SZYLDWACH
Hasło!
GŁOS
Winkelried...
(Schodzi zamaskowany Pierwszy z ludu.)
PIERWSZY Z LUDU
Ha, prezesa głowa, chociaż stara,
Dobre obrała miejsce... Bo kościoł otwarty
Na czterdziestogodzinne pacierze za cara,
A przy bramie kościelnéj stoją szpiegów warty,
I spisują pochwały, dla człeka, co wchodzi
Pomodlić się za cara. - Więc to nic nie szkodzi,
Można jedném krzesiwem dwie hubki zapalić,
Będzie nas i kraj kochać, i szpieg cara chwalić.
SZYLDWACH
Kto idzie? ludzie, kto wy? hasło...
GŁOS
Winkelriedy.
(
Schodzi wielu maskowych różnego stanu.)
PIERWSZY Z LUDU
Co to znaczy Winkelried...
DRUGI Z LUDU
Jakieś słowo czarów.
PODCHORĄŻY
Był to niegdyś dowodzca u wolnych Szwajcarów.
Śród walki, w obie dłonie zgarnął wrogów dzidy,
I wbił we własne serce i drogę rozgrodził.
PIERWSZY Z LUDU
Toby się dziś ów rycerz dobrze z nami zgodził!
PREZES
Cicho! modlcie się raczéj! miejsce nie do gwarów,
Zeszliśmy się w grobowce składać sąd na carów,
Patrzcie więc w serca wasze! patrzcie w serca wasze!
Aby je wiecznéj ludów nie przedać ohydzie.
Niech nas Bóg wieńcem prawdy gwiaździstéj opasze,
Niech anioł cichy zejdzie pośród nas...
SZYLDWACH
Kto idzie?
GŁOS
Winkelried.
Tu słychać ciągle glos szyldwacha i odpowiadanie spiskowych.Ludzie różnego ubioru zamaskowani schodzą po szczeblach i siadają w milczeniu na ławach - głosy szyldwacha coraz rzadsze, ustają zupełnie... cisza głęboka. - Zegar na wieży kościelnéj bije zwolna... godzinę dziesiątą.
PREZES
Bracia, w imię Boga sąd otwarty
(Chwila milczenia.)
PIERWSZY Z LUDU
W imię Boga sztyletem piszę zemsty słowo...
DRUGI Z SPISKOWYCH
W imię Boga ja drugi.
INNY
Ja trzeci.
INNY
Ja czwarty...
PREZES
Ludzie, stoję przed wami z osiwiałą głową
I powiadam: czekajcie! Moje oczy stare
Widziały wielkich mężów, i mówię wam święcie,
Żeście wy niepodobni do nich! Jeśli wiarę
Boga chowacie w sercu? na Boga zaklęcie
Wzywam was, ludzie: stójcie! i sztylety wasze
Zamieńcie na święcone w kościołach pałasze,
A kiedyś uderzémy w zmartwychwstania dzwony,
Tak że odgłosem królów zachwieją się trony
Jak drzewa podrąbane.
PODCHORĄŻY
W przeszłość patrzę ciemną
I widzę cień kobiety w żałobie - kto ona?
Patrzę w przyszłość - i widzę tysiąc gwiazd przede mną,
A cień przeszłości ku nim wyciąga ramiona;
Te gwiazdy to sztylety... Kraj nasz dawny widzę.
Mądrość rządców na starém zaszczepiła drzewie
Kraj młody, oba kwitły na jednéj łodydze,
Jako dwie róże barwą różne w jednym krzewie.
Jak dwaj równi rycerze w jednakowéj zbroi
Chodzili pierś przy piersi z wrogiem staczać bitwy...
Jako dwie w
łonie Boga tonące modlitwyJedną natchnięte myślą - jak dwa pszczelnych roi,
Które pasiecznik zlewa w jednych ulów ściany...
Onego czasu! wielkie południa Tytany
Powstali przeciw Bogu - królom - i niewoli.
Bóg uśmiechnął się tylko na tronie szafirów,
Lecz króle padły na kształt zrąbanéj topoli;
Gilotyna okryta łachmanami kirów,
Niezmordowana, ręką wahała stalową,
A ilekroć skinęła, tłum umniejszał głową.
I widzieli ją króle, bo ta gilotyna
Była tragedią ludu, a króle widzami.
Więc zemsta! Nierządnica i car Katarzyna,
Zabijające oko trzymała nad nami;
Osądziła nas wartych męczeńskiego wieńca,
Wymyśliła męczeństwo... Wziąwszy czaszkę spadłą
Z Burbońskiego tułowu - krwawą i pobladłą,
Wsadziła ją na tułów swego oblubieńca,
I dała nam za króla, króla z trupią głową.
Potém spod niego kradła dziedzinę grobową,
A on ręką nie ruszył... I nie stało kiru
Na szatę matki naszéj, więc w troje pocięto.
A dziś - zapytaj mewy lecącéj z Sybiru,
Ilu w kopalniach jęczy? a ilu wyrżnięto?
A ilu przedzierżgniono w zdrajców i skalano?
A wszystkich nas łańcuchem z trupem powiązano,
Bo ta ziemia jest trupem. Brat się wściekł carowi,
Więc go rzucił na Polskę, niech pianą zaraża!
Zębem wściekłym rozrywa! Mściciele! spiskowi!
Gdy car wkładał koronę u stopni ołtarza,
Trzeba go było jasnym państwa mieczem zgładzić
I pogrzebać w kościele i kościoł wykadzić
Jak od dżumy tureckiéj i drzwi zamurować,
I rzec: o Boże, racz się nad grzesznym zmiłować!...
To wszystko - i nic więcéj... Teraz car za stołem,
Satrapy nasze korni pokładli się czołem,
Win tryskają brylanty z kielichów tysiąca,
I palą się pochodnie, a muzyka grzmiąca
Gipsy ze ścian oprósza. Kobiety dokoła
Rozkwitłe, świeże, wonne jak Saronu róże,
Na rossyjskich ramionach opierają czoła.
(silnie)
Idźmy tam... i wypalmy ogniami na murze
Wyrok zemsty, zniszczenia, wyrok Baltazara.
Carowi nie dopita z rąk wypadnie czara,
Błękitnym blaskiem mieczów napisane słowa,
Wytłómaczy śmierć mędrsza niż głos Danijela.
A potém kraj nasz wolny! potém jasność dniowa!
Polska się granicami ku morzom rozstrzela,
I po burzliwéj nocy oddycha i żyje.
Żyje! czy temu słowu zajrzeliście w duszę?
Nie wiem... w tém jedném słowie jakieś serce bije,
Rozbieram je na dźwięki, na litery kruszę,
I w każdym dźwięku słyszę głos cały ogromny!
Dzień naszéj zemsty będzie wielki - wiekopomny!
A dzień pierwszy wolności, gdy radość roznieci,
Ludzie wesela krzykiem o niebo uderzą,
A potém długą ciemność niewoli przemierzą,
Siądą... i z wielkiém łkaniem zapłaczą jak dzieci,
I słychać będzie płacz ogromny zmartwychwstania.
(
Słychać szmer zapału.)PREZES
Piekielna myśl złoconym obrazom przygania,
Nie śmiałbyś zgłębić myśli, sumnienia oczyma;
Ciebie młodzieńczy zapał nad przepaścią trzyma.
Patrz, car zabity - we krwi - zabita rodzina -
Bo to następstwo zbrodni... lecz nas Bóg ukarze!
PODCHORĄŻY
Z Cezara karła weźmy zemstę Rzymianina.
PREZES
A gdy jaki Antoniusz Europie pokaże
Płaszcz skrwawiony Cezara?... i do zemsty zbudzi?
A kiedy się na Polskę wszystkie ludy zwalą,
Wielu przeciw postawisz wojska? wielu ludzi?
Czém zbrojnych? czy sztyletu zalkrwawioną stalą?...
KSIĄDZ
Coż powie głos z mownicy? gdy ciało mocarza,
Który swém berłem trony Europy podważa,
Wśród kadzidł, świéc jarzęcych, na katafalk wniosą.
O ludy! ludy! płaczcie łez rzęsistą rosą,
I za ziemię Lechitów w prochy bijcie czołem,
I posypujcie czoła prochem i popiołem,
Bo ta ziemia Jaheli uzbrojona ćwiekiem,
Niegodnie...
PODCHORĄŻY
Strój cię świętym wydaje człowiekiem,
Miałeś na cara pogrzeb mowę napisaną.
Wiatr jakiś chorągiewkę okręcił blaszaną,
Obosieczne kazanie przeciw nam obrócił.
Miało być tak w kazaniu... Naród więzy zrzucił,
Więc przed ziemią Lechitów ludy bijcie czołem,
A króle niechaj głowy posypią popiołem
I wyją na ulicach.
SPISKOWI
Cha! cha! cha!
PREZES
Przeklęty,
Kto śmiéchem groby królów znieważa...
KSIĄDZ
Wyklęty!
PIERWSZY Z LUDU
Zwołali nas, ażeby naśmiać się do woli,
Obłąkać i przeklinać...
KSIĄDZ
Sam Bóg nie pozwoli,
Aby zbrodnia w kościelnym rozwinięta domu,
Miała ogień błyskawic, ze skrzydłami gromu.
Bóg! co zabójców rzuca w piekielne ogniska.
STARZEC Z LUDU
Wiele potrzeba zabojstw, nim się kraj odzyska?
GŁOS Z TŁUMU
Car...
STARZEC
To jedne...
GŁOS
Carowa żona...
STARZEC
Drugie...
GŁOS
I dwóch braci...
STARZEC
Cztéry... Licz daléj, bracie, bo się liczba straci...
GŁOS
Syn cara...
STARZEC
Piąte..
GŁOS
I już wszyscy.
STARZEC
Zabijajcie!!!
A krew niech na mnie spada...
PREZES
Masz włos biały, starcze!
STARZEC
Do ciebie nic nie mówię... spiskowi, sluchajcie!
Jeśli krwi ciężarowi jeden nie wystarczę,
Syny moje i córki za was się poświęcą.
Krew dziecka i kobiety sam wezmę - książęcą
Syny wezmą. Dwóm córkom nieszczęsnym na głowy!
Na dwie - bo słabe - rzucę lekką krew cessarza.
A kiedy Bóg zawoła w straszny dzień sądowy,
Stanę przed Bogiem, obok jakiego mocarza,
Co się codzienną zbrodnią we łzach ludu pławi;
I powiem: Boże! Boże, patrz, otośmy krwawi!
Zdjęliśmy tę krew z ludzi, aby drzewo krzyża
Lżejsze było płaczącym, na ziemskim padole;
A teraz się zna twoję opuszczamy wolę...
PODCHORĄŻY
O! Błogosław mi, starcze!
KSIĄDZ
On Bogu ubliża.
Sprawiedliwości boskiéj...
PODCHORĄŻY
Milcz, księże! milcz, księże!
Myśli w niebo lecącéj twój wzrok nie dosięże...
Więc oto jest ogromna poświęceń nauka!
Mnie samego ten starzec nową natchnął wiarą.
Chyba was po tych słowach sam szatan oszuka,
Chybam ja Boga jakąś obciążony karą,
Jeśli wyrazy sieję jak kwiat bezowocny.
Wierzcie mi! wierzcie, ludzie! jam jest wielki, mocny.
Jedyną słabość zamknę w sercu tajemniczém,
Robak smutku mię gryzie... tak że mówiąc z wami,
Chciałbym przestać... i usiąść i zalać się łzami;
Lecz ten smutek - to żałość dziecinna, po niczém,
Może po kraju... Ludzie, wierzyć powinniście
Człowiekowi, co cierpi... nie siadać pod drzewem,
Któremu wiek spróchniałe poobrywał liście...
(
z rozpaczą)O gdyby lutni! ja bym was poruszył śpiewem;
Gdyby historii księga!... przeczytałbym kartę
O Polszcze, kiedy była kwitnąca, szczęśliwa,
A wstalibyście wszyscy jak groby otwarte
Rzucające mścicieli... Mnie zapał rozrywa,
Zdaje mi się, że piersi otworzył na poły,
Że powinniście widzieć czyste serce moje...
Nie przyszedłem was błąkać jak ciemne anioły,
Ani się waham myślą przecięty na dwoje,
Jestem cały i jeden... A gdy kraj ocalę,
Nie zasiądę na tronie, przy tronie, pod tronem,
Ja się w chwili ofiarnéj jak kadzidło spalę!
Imienia nie zostawię po ciele spalonem,
Tylko echo... i miejsce jakieś wielkie! próżne!
A dzieje będą memu imieniowi dłużne
Pochwałą, a zapłacą tylko zapomnieniem.
Nic! nic po mnie!... lecz imię ON, i tém imieniem
Piastunki na królewskie dzieci będą swarzyć,
Królątka zaczną płakać i nocami marzyć
O bezimiennym duchu, co zrywa korony...
Dla was życie, kraina wolna, dla was trony;
Ja wszystko skończę z chwilą ogromną odrodu.
Lecz dajcie mi się w ręce, zamiast trzymać berło
Niechaj piastuję siłę olbrzymią narodu!
A koronę Jehowy przyozdobię perłą
Ludu zmartwychwstałego... Dajcie mi się w ręce!
Ani mię duma wstrzyma, ani sny zwierzęce,
Póki długiéj wolności nie zaszczepię wieki,
Niechaj się sen do moich powiek nie przybliża.
Lękacie się? więc weźcie, przybijcie do krzyża,
Niech mam jako Regulus obcięte powieki,
Niechaj wiecznie bezsenny, na kraj patrzę mrący,
Potém nieście przed sobą godło - krzyż cierpiący
Nie zgubi was... Przysięgam na ojcowskie cienie!
I na mękę Chrystusa!... Przysięgam, że wiara
Mówi nam: wy jesteście krainy sumnienie,
Zburzcie się - i z dusz waszych odrzućcie grzech cara.
I przysięgam wam jeszcze! że przysięgłem szczerze!
Jak chcę zbawienia duszy mojéj! jak w nią wierzę!
Tak dajcie mi się w ręce...
PREZES
O! głos mi zastyga,
Nie mogę mówić...
(
Siada i płaszczem, twarz zakrywa.)
PODCHORĄŻY
Starcze! zapał cię prześciga?
Oto pierwsze zwycięstwo... pokonam! lub zginę!...
Ha! carze, ty nam polską ukradłeś krainę?
Za to śmierć! bo wiedziałeś kradnąc, żeś wart śmierci!
Ha! carze, tyś ją zabił i rozdarł na ćwierci,
Potém kawały spadłe z gilotyny ścienic
Przybiłeś do trzech tronów, jak do trzech szubienic,
Gdzie na nie patrzą wzgardą królewscy zbrodniarze;
Carze! gdybyś dwa razy mógł umrzéć? O! carze,
Dwa razy ciebie przed sąd Boga zapozywam...
(
Słychać szmer w tłumie... podnoszą sztylety... wstają z ław.)
PREZES
(
zrzuca płaszcz z głowy... Wstaje, i robi znak umywania rąk, potém mówi z wolna i poważnie.)Róbcie, jak chcecie... Lecz ja ręce z krwi umywam.
PODCHORĄŻY
(do spiskowych)
A wy?...
(
Milczenie długie.)
SZYLDWACH
(
przy wejściu)
Kto idzie? hasło?
(Milczenie.)
SPISKOWI
Zginęliśmy! zdrada!
PODCHORĄŻY
Ciszéj...
(
Słychać odgłos padającego człowieka.)
SZYLDWACH
Nie wiedział hasła...
PIERWSZY SPISKOWY
Trup po schodach spada.
PODCHORĄŻY
Nie drżyj, prezesie! wszakże z krwi umyłeś dłonie?
(
Zbliża się z lampą do trupa.)Dajcie mi lampę... sztylet w zabitego łonie...
Na piersiach jakiś papier pomięty, rozdarty...
Tak... jest to zdanie sprawy ze szpiegowskiéj warty.
To szpieg... Więc go zakopać tam - w kącie ciemnicy.
(
Dwóch ze spiskowych unoszą w kąt trupa, zapalają dwie latarnie - i grób kopią.)PREZES
Rozchodźmy się ze schadzki... drugiéj nie naznaczam.
PODCHORĄŻY
Starcze, umiesz korzystać z losu błyskawicy?
Z marnego przerażenia? Lecz ja nie rozpaczam,
Każdy z osobna cara osądzi zbrodniarza,
Rozłam myśli na głosów pojedyńcze wota,
A obaczemy, zapał, trwoga-li przeważa?
PREZES
Niech tak będzie... przeważy staropolska cnota.
Czémże będziem głosować?...
KSIĄDZ
Radzi sługa boży,
Kto jest za śmiercią cara, rzuci na stół kulę,
Kto za uniewinnieniem, niechaj grosz położy...
Ten grosz znajdzie się zawsze w ubogich szkatule...
Rzuca pieniądz - za nim Prezes pieniądz kładzie, potém spiskowi kolejno
rzucają z brzękiem kule lub pieniądze...)
PIERWSZY ZE SPISKOWYCH
Za prezesa przykładem niechaj grosz utracę.
INNY
Nie mam grosza przy duszy, a więc kulę kładę,
Niech żyje wolność!
INNY
A ja grosza nie zapłacę
Za cara życie...
INNY
Może kupujemy zdradę,
Niech z grosiwa nasz Prezes zda sprawę, czas przyjdzie.
PIERWSZY ZE SPISKOWYCH
(do ludzi kopiących grób)
Wy, co tam grób kopiecie, chodźcie... rzecz tu idzie
O to, czy grosz, czy kulę rzucić.
KOPIĄCY GRÓB
Wiemy! Wiemy!
My dla głuchego człeka mogiłę kopiemy,
Lecz sami z łaski Boga nie głuszce.
PIERWSZY ZE SPISKOWYCH
Grosz dali;
Widać, że się w grabarzy nie chcą pisać cechu,
Lękają się, by carom grobu nie kopali.
Obaczémyż, z którego wiatr powieje miechu,
I pogra na organach?
(
Wszyscy koleją przeszli... Prezes liczy...)PREZES
Świećcie mi pochodnią -
Dzięki ci, Boże, tylko pięć głosów za zbrodnią.
PODCHORĄŻY
Więc car zginie...
PREZES
Młodzieńcze, pięć kul tylko padło...
Stu pięćdziesięciu przeciw zbrodni głosowało...
PODCHORĄŻY
Jakże mi nagle w oczach życie moje zbladło!
Na jedną kartę przyszłość postawiłem całą,
I nic... Olbrzymy spadli ze szczudeł - to karły!
Ludzie, warto by przejrzeć wszystkich trumien wieka,
Czy w każdéj leży człowiek przed wiekiem umarły?
Czy z któréj trumny nie wstał ten szkielet człowieka.
(do Prezesa)
Starcze, gdy w twoje myśli zaglądam zgrzybiałe,
Widzę, żeś się ty w inne urodził stolecie,
Po co ta maska? ciebie nikt nie zna na świecie.
PREZES
Wszak maski nie włożyłem na me włosy białe.
PODCHORĄŻY
Wiecznie spiéwasz to samo! hymn starości piejesz;
Jako bakałarz szkolny w duszę dzieci siejesz
Naukę, aby wstali przed zbielałym włosem. -
Pamiętaj, że są ludzie tknięci nieszczęść ciosem,
Ludzie z bijącém sercem, i z duszą płomienną,
Których włosy zbielały w jedną noc bezsenną;
Więc ich uszanuj - wstań przed niémi, stare dziécię...
(do spiskowych)
A wam wszystkim śmiem długie przepowiedzieć życie,
Boście umieli wybrać gwiazdę przewodnika;
Idźcie za srebrną głową w noc niewoli czarną-
We mnie wszystka nadzieja upada i znika;
Boście z tłumu wysiani jak największe ziarno,
A tak mali jesteście... idźcie! gardzę wami!
Kto nie śmiał się poświęcić, może zdradę knuje?
Więc na znak wzgardy, ludziom okrytym maskami
Rzucam pod nogi życie moje... i daruję...
(
Zrywa maskę z twarzy.)
SPISKOWI
To Kordian! Kordian! Kordian! nie znasz nas, Kordianie!...
Nie ma tu zdrajcy! nie ma! Patrzaj w nasze twarze.
(
Wszyscy demaskują się... Kordian rzuca wzrok dokoła, zamyśla się - i potém wznosząc głowę mówi zwolna.)
KORDIAN
Pośród szlachetnych, Kordian zwyciężcą zostanie.
Wy oblicza, on myśli i serce pokaże.
Kordian ma wartę w zamku téj nocy... słyszycie?
Kordian ma wartę w zamku w nocy...
(
Zbliża się do stoła; na kawałku papiéru pisze słów kilka i rzuca je spiskowym.)
PIERWSZY SPISKOWY
(czyta.)
"Narodowi
Zapisuję, co mogę... Krew moją i życie
I tron do rozrządzenia próżny".
KORDIAN
(
opiera się o ołtarz i patrzy z obłąkaniem na milczących spiskowych... potém macha ręką i mówi...)Precz, spiskowi!
(
Rozchodzą się wszyscy w milczeniu... Kordian stoi oparty o ołtarz, pogrążony w myślach... Dwaj grabarze zakopali ciało i zostawiwszy na mogile palące się latarnie odchodzą... Prezes sądu sam zostaje - i klęka u stopni ołtarza za stojącym Kordianem.)
PREZES
Kordianie !
KORDIAN
(
obraca się i mówi z obłąkaniem coraz wzrastającém.)Kt
óż mię budzi? czy godzina biła?Przychodzę do pamięci... latarnie - mogiła...
Jesteś jednym z grabarzy i żądasz zapłaty?
Ha - oto masz z Najświętszą Panną dwa dukaty,
Które mi dała matka błogosławiąc syna.
Musisz mieć dzieci? słuchaj! niech twoja rodzina
Westchnie za mną do Boga.
PREZES
Oh! ja nie mam. dzieci!
KORDIAN
Nie masz? a włos twój biały jako srebro świeci;
Tyś nic za twoje życie nie odpłacił Bogu.
PREZES
Kordianie! oto klęczę na ołtarza progu,
Lecz nie przed Bogiem, klęczę, Kordianie, przed tobą.
Jam cię na śmierć poświęcił, teraz walczę z sobą,
Z sumnieniem, jam sąd zmroził sumnieniem...
KORDIAN
Ha! stary!
Kładziesz zbrodnią na zbrodnią, klękłeś przed zbrodniarzem.
Chodź ze mną - zajrzym w księgi i światu wykażem,
Że Polska cała żadnéj niegodna ofiary,
Że ja będę zbrodniarzem...
PREZES
Na Boga, Kordianie!
Ty masz gorączkę, w oczach dziwne obłąkanie...
KORDIAN
To nic, starcze... To włos mi siwieje i boli,
Włos każdy cierpi, czuję zgon każdego włosa;
To nic... Na grobie wsadzisz dwie rószczki topoli,
I różę... Potém spadnie łez rzęsistych rosa,
To mi włosy ożyją... Masz pióro przy sobie?
Chciałbym spisać imiona płaczących nade mną. -
Ojciec w grobie - i matka w grobie - krewni w grobie,
Ona - jak w grobie... Więc nikt po mnie! wszyscy ze mną!
A szubienica będzie pomnikiem grobowym...
PREZES
Kordianie! oto pismo, któreś dał Spiskowym,
Schowaj je, spal, bądź wolnym od przyrzeczeń słowa.
KORDIAN
Raz, dwa, trzy, broń na ramię, warta pałacowa...
Czujność... Głupie wyrazy, stąpać jak nakażą?
Starcze, nudzisz mię! nudzisz nieruchomą twarzą,
Nie będę mógł zapomnieć, że starym nie będę.
Jeśli cię kiedy z kołem mych dzieci obsiędę,
Pluń mi na siwe włosy.
(
Zegar na wieży bije jedynastą.)To z nieba wołanie.
(
Wybiega. Prezes za nim wyciąga ręce.)
PREZES
Kordianie - stój na Boga, zaklinam... Kordianie!
(Wychodzi za nim.)
SCENA V
(
Sala tak nazwana koncertowa w Zamku królewskim oświecona lampą - w koło kolumny z marmuru, ściany zamalowane arabeskami - widać przez drzwi otwarte na przestrzał ciąg długi ciemnych pokojów, w końcu błyska słabe światło sypialnéj komnaty cara. Kordian oparty na bagnecie karabinu. Różne widma.)KORDIAN
(
idąc naprzód z karabinem)Puszczajcie mię! puszczajcie! jam carów morderca;
Idę zabijać... ktoś mię za włos trzyma.
IMAGINACJA
Słuchaj! ja mówię oczyma.
STRACH
Słuchaj! mówię biciem serca.
KORDIAN
Nikogo nié ma,
Ktoś gada...
IMAGINACJA
Nie patrz na mnie, lecz patrzaj, gdzie ja palcem wskażę.
KORDIAN
Palca twego nie widzę, lecz mój wzrok upada
Tam, gdzie wskazujesz palcem. Widzę jakieś twarze.
To arabeski, ścienne malowidła.
STRACH
Przekonaj się! wpatrzaj się w ściany,
Ściana gadem się rusza... przebrzydła... .
Każdy wąż złota ogniem nalany,
Pierścieniami rozwija się z muru.
Kolumny potrząsają wężów zwitych grzywę;
Sfinksy straszliwe,
Spełzły z marmuru;
Sfinksy płaczą jak dzieci - węże jak wiatr świszczą.
Nie nastąp na nie... patrzaj... wiją się i błyszczą.
IMAGINACJA
Jako motyl płocha, powiewna,
Odleciała od ściany dziewica;
Może jakaś zaklęta królewna?
Królewna -lub czarnoksiężnica?
Przypomnij! widziałeś jéj lica,
Przypomnij! do kogoś podobna,
Przypomnij!
Tamta była pasępna i patrzała skromniéj,
U téj szata gwiazdami ozdobna,
To gwiazdy prawdziwe - to światy,
Błyszczą na szafirze szaty...
Jest to pasterka z gwiazd sioła.
Kosz na głowie, w koszu kwiaty,
I twarz anioła.
STRACH
Lecz patrz na oczy! nieruchome oczy!
Gdzie się obrócisz, patrzą za tobą.
IMAGINACJA
Czy czujesz woń jéj warkoczy?
STRACH
Rozgniotłeś węża pod sobą.
Pękła żmija.
KORDIAN
Jezus Maryja!!!
(Przeciéra oczy.)
Sen zniknął... Naprzód! naprzód z bagnetem w pierś cara!
(
Wchodzi do następującéj sali - zupełnie ciemnej. Na lewo drzwi otwarte do gabinetu konferencyjnego. Pokój ten w kształcie wyzłoconego jaja zupełnie księżycem oświecony. W środku stoi trojnog sztucznie ze złota urobiony - a na nim leży carska korona.)
OBIE WŁADZE
Stój!...
KORDIAN
Puśćcie! Boska cięży na mnie kara!...
OBIE WŁADZE
Słuchaj ! szum głuchy z milczeniem się bije,
Jak gdyby wicher wleciał w komnat szyje.
Niby szum suchego drzewa,
Niby ulewa
Grzmi o dachy pałacu... grzmi... a księżyc świeci!
KORDIAN
(
patrząc do gabinetu konferencyjnego)Ta komnata srebrnego nalała się blasku,
Trójnog złoty - korona leży na trójnogu,
Jest to korona carów dzisiaj - lecz o brzasku
Ta korona należeć będzie tylko - Bogu...
Idźmy! nie mogę oczu odpiąć od korony.
IMAGINACJA
Patrz dłużéj - krew z niéj kapie, a pod nią schylony
Człowiek czarny jak smoła,
Zajęty pracą...
STRACH
Dwa rogi wytrysły mu z czoła,
Oczy jak żar - bez powiek...
Skąd on? i na co?
KORDIAN
Skąd? i na co ten człowiek?
WIDMO
Koronę nosił car,
Krew Piotrów, krew Iwana
Leje się z niéj jak z czar;
Podłogę polską czyszczę,
Bo krwią carów zwalana;
Ale śladu nie zniszczę,
Chyba za drugi wiek!...
KORDIAN
Jeśli nie zmyjesz wodą z polskich rzek,
Przyniosę krwi - podłogę całą
Wymyjemy, będzie białą
Jak twarz trupa.
(po chwili)
Jeszcze jedną komnatę przejść trzeba,
(Wchodzi do sala tronowéj.)
Ciemno - i czarne okna; żadnéj gwiazdy z nieba, -
Tam wiedzie - droga na kształt ognistego słupa.
Lampa strzeże cessarza, oświeca mu łoże,
I leje światło na posadzki szkliste,
Jak księżyc po wód jeziorze.
Chwyta łódź moją, w kręgi ogniste...
Płynę zawrotem głowy... któż doda podniety?
IMAGINACJA
Twój bagnet łysnął... płomienne bagnety
Zleciały się w powietrzu i z ostrzem się zbiegły...
Jak rybki, gdy w krysztale kruszynę spostrzegły...
Zleciały się i stal szczypią
I palą.
W powietrze uderzasz stalą,
Z powietrza jak iskry się sypią.
Czekaj, aż się ul cały płomyków wyroi...
STRACH
Nie patrz tylko za siebie - bo tam u podwoi...
(
Kordian obraca się.)
IMAGINACJA
Dwie z malakitu wazy, w nich dwa drzewa rosną
Zimą i wiosną.
Patrz! liście z ludzkich uszu, z oczu ludzkich kwiaty
I zwykły nasionami języków się plemić,
Lecz cessarz rwie nasiona, by drzewa oniemić...
Więc jak nieme hajduki, przy wejściu komnaty
Patrzą kwiatem - liściem słyszą;
A wszystko z grobową ciszą,
W grubiejący pień się wlewa...
KORDIAN
Widzą! słyszą! drzewa...
STRACH
Nie zaglądaj przez okna, na ciemną ulicę!
(Kordian patrzy przez okno.)
IMAGINACJA
Z kościoła aż do zamku orszak zmarłych długi,
Niosą żółte gromnice,
Wiele trupów... jeden, drugi,
Setny, nie przeliczysz więcéj...
Tysiąc tysięcy...
Berła - korony - szaty króleskie.
Z gromnic dymy niebieskie,
Mglą trupom twarze kościane.
A trumien ile trupów - każdy niesie trumnę;
Rzucają pod zamku ścianę,
Budują wschodów kolumnę,
Wysoko jak stogi gumien...
Trumny się kruszą,
Lecz tyle trumien!
Wejść muszą.
KORDIAN
Gdzie idą?
IMAGINACJA
Tu.
KORDIAN
Czy cara trumnami uduszą?
IMAGINACJA
Ciszéj! patrz... jakieś straszydło,
Z ognistą twarzą, wyszło z sypialnéj komnaty.
Nie słychać kroku jego, choć posadzek kraty
Rozstępują się - łamią pod nogą obrzydłą.
STRACH
Czuć krew! Wyszedł z tamtéj komnaty...
Tam spi cessarz w łożu białem,
Ten człowiek stamtąd wyszedł...
IMAGINACJA
Widziałeś?
KORDIAN
Widziałem!
STRACH
Co on tam robił?
KORDIAN
Co on tam robił?
DIABEŁ
Zdławiłem cara - i byłbym go dobił,
Lecz tak we śnie do ojca mojego podobny.
IMAGINACJA
Słyszysz dzwonów jęk żałobny...
Po całém mieście i na wszystkie strony?...
KORDIAN
(
z przerażeniem)Słyszę - dzwony -
IMAGINACJA
Błysk w szybach sali...
Po trumnach wszedł trup, i stoi cichy w oknie,
Gromnicą szyby pali.
Wiatr zrywa mu płaszcz - a robak w każdém włoknie
Jak nić biała...
Gdzie oczu blask, tam świeci kość spróchniała.
To trupów kat... wykona, co uchwalą...
Patrz, w okno bije... rozbija...
KORDIAN
Jezus! Maryja!
IMAGINACJA
Zniknął... trumny się walą
Jak grom.
STRACH
Wracaj, tu czarta dom...
KORDIAN
Pójdę mimo diabłów głosy,
Abym się we krwi ochłodził.
Tłum jakiś drogę zagrodził,
Przejść nie można... jak przez kłosy
Trzeba deptać... nie roztrącę.
Widma blade i milczące,
Jak stooki strażnik pawi,
Zaglądają w tamte drzwi,
Gdzie spi cessarz... czy ciekawi,
Jaka barwa carskiéj krwi?...
Ha... mówcie... czy się nie budzi...
Pożarłbym teraz mowę stu tysiąca ludzi...
Jak w grobie głucho...
(
Słychać dzwon na jutrznią.)Ktoś mi przez ucho
Do mózgu sztylet wbija...
Jezus Maryja!
(
Wymawiając ostatnie słowo, pada bez czucia krzyżem na bagnecie u drzwi sypialnego cara pokoju.)Car. Wychodzi z sypialnego pokoju z lampą nocną w ręku.
CAR
Słyszałem jakiś stuk, i czułem we snów burzy,
Jakby mię ktoś za gardło cisnął szarfą.
Czułem, co niegdyś ojciec mój, lecz czułem dłużéj.
Czyż zawsze sen ma być sumnienia harfą,
Po której grają wichry strachu?...
Idźmy. - Lecz nie znam dróg, zabłądzę w gmachu.
(
Chce iść i potyka się o leżącego Kordiana.)Cóż to? co to się znaczy... tu trup jakiś leży...
Z bagnetem w ręku, mundur polskich ma żołnierzy,
Ze szkoły podchorążych. Pewnie stał na warcie
I szedł do mnie zabijać?... Padł na samym progu...
Wszak brat mi za nich ręczył? Kusicielu! czarcie!
Nie natrącaj mi na myśl brata - w każdym wrogu
Pokazujesz mi brata, nie, to być nie może...
O gdyby wstał ten człowiek i przemówił słowo!...
Ciepły... Wstań! mów! bo szpadą gardło ci otworzę.
Mów, czy to brat ci kazał?
(
Szpadą rani w rękę Kordiana, który oczy otwiera.)KORDIAN
(
z obłąkaniem)Z pochodnią grobową
Trupy w oknie.
CAR
Przemówił... Otwórz jeszcze usta,
Wymów: brat? - słowo krótkie... brat?
KORDIAN
Blady jak chusta
Car spi... Jezus Maryja!... świt zaczął pobielać...
CAR
Nic z niego się nie dowiem ni z ust ani z twarzy...
O! to brat... brat mój pewnie...
(
Woła.)
Straży! moja straży!
(
Wbiegają żołnierze. Car pokazuje na Kordiana.)Jeśli nie zwaryjował ten żołniérz... rozstrzelać...
SCENA VI
SZPITAL WARYJATÓW
Widać klatki, w których siedzą łańcuchami powiązani waryjaci, niektórzy chodzą wolno. - Kordian leży na łóżku w gorączce. Dozorca szpitalu. - Doktor obcy.
DOZORCA
(do Doktora)
Wać pan przyszedłeś zwiedzić szpital waryjatów?
DOKTOR
Oto jest pozwolenie.
(Daje dukata.)
DOZORCA
Z podpisem dukatów...
Wolno panu, gdzie zechcesz, zazierać do klatek,
Tu waryjaci, daléj sala waryjatek...
Cały szpital rozłożę jak zegar po sztuce...
Pan zapewne w medycznéj ćwiczysz się nauce?
DOKTOR
Tak.
DOZORCA
Jakież systemata pan doktor zachwala?
DOKTOR
Macanie głów...
DOZORCA
Rozumiem, to systemat Galla.
DOKTOR
Tak.
DOZORCA
Ciekawość mię bierze, czy się pan przekona
Z głów, która tutaj głowa najostrzéj szalona?
DOKTOR
O! ja odgadnę z twarzy sądem Lawatera.
(
wskazując na Kordiana)Ot - ta...
DOZORCA
Wzrok Eskulapa niedobrze przeziera,
Ten młodzieniec wszedł tutaj, bo cessarz osądził,
Że musi być szalony - lecz cessarz pobłądził.
Ten młody ma gorączkę, lecz rozsądek zdrowy,
Zdrowszy niż twój, doktorze, niż mój nawet.
DOKTOR
Nawet?
DOZORCA
Ha! obraziłem ciebie, paluszku Gallowy!
Chciałbyś mi ostrém słówkiem odpalić wet za wet,
I abyś dowiódł, że ten młody pstro ma w głowie,
Może dowiedziesz, żem ja szalony?
DOKTOR
Któż to wie?...
Pozwól mi pan zapalić cygaro hawańskie...
DOZORCA
Nie mam ognia.
(
rzucając dukat)Do kroćset! dukat dłoń mi piecze.
DOKTOR
(podejmuje dukat i zapala przy nim cygaro - potem go oddaje dozorcy...)
Dziękuję.
DOZORCA
O! na Boga, to sztuki szatańskie!
DOKTOR
Tak ci się to wydało, rozumny człowiecze,
Patrz, dukat zimny jak lód, pali, bo czerwony.
DOZORCA
Czy mi się zdało? czym ja doprawdy szalony?
Niech mię Najświętsza Panna w swéj opiece trzyma!
DOKTOR
Nie patrz nigdy na dukat rozsądku oczyma,
Dukat jest elementem, żywiołem...
DOZORCA
Prawdziwie!
Odejść muszę, gdy słucham, rozum sobie krzywię.
(Dozorca odchodzi.)
DOKTOR
Wypędziłem go przecie, jutro oszaleje
Myśląc o tym dukacie; teraz mam nadzieję,
Że sam na sam z szalonym pogadam młodzieńcem.
(
Siada na łóżku Kordiana.)
KORDIAN
Ktoś ty jest? brat mój? krewny?
DOKTOR
Jestem zapaleńcem.
KORDIAN
Musiałeś się więc chyba urodzić dziś rano?
Wszyscy dotąd mówili, żem jeden na świecie.
DOKTOR
Ciebie znali, mnie jeszcze dotąd nie poznano,
Siedziałem sobie cicho zamknięty w sztylecie.
KORDIAN
Daj mi pić... mam gorączkę... słów twych nie rozumiem.
DOKTOR
Natęż uwagę... jasno tłómaczyć się umiem,
Ale natęż uwagę mocno! mocno! mocno!
KORDIAN
Natężyłem... Znam ciebie...
DOKTOR
W godzinę północną
Wychodziłem z sypialnéj cessarza komnaty.
KORDIAN
Cóż tam robiłeś?
DOKTOR
Ha! nic, polewałem kwiaty...
KORDIAN
Co? owe drzewa pełne uszu, bez języków...
DOKTOR
Tak, to klony... a inne rosną w liść krzyżyków
Jak gwoździki maltańskie; inne jako trzciny
Pełne kolan i puste, a cessarza syny
Na pustych kolankowych trzcinach grać się uczą.
KORDIAN
Czemu twoje wyrazy tak brzęczą i huczą?
Gadaj ciszéj... czy jakiéj nie umiesz modlitwy?
DOKTOR
Umiem jedną, co ludzi popycha do bitwy.
KORDIAN
Nie chcę... za głośna będzie, a może bezbożna?
DOKTOR
To modlitwa turecka, jak księżyc dwurożna,
Jednym rogiem zabija wroga, drugim siebie...
KORDIAN
Wszak potrzeba bić wrogów?
DOKTOR
Wiem o téj potrzebie...
Naród ginie, dlaczego? - aby wieszcz narodu
Miał treść do poematu, a wieszcz rym odlewał,
Aby nieliczną iskrę ognia, pośród lodu,
Z pieśni wygrzebał anioł i w niebie zaspiewał.
Widzisz, jak cenię wieszczów gromowładne plemię.
KORDIAN
Nie - to nie tak... inaczéj... idź z nieba na ziemię.
DOKTOR
Rozumiem. Hymn anioła w wieszcza się przelewa,
Zaśpiewał - naród ginie, bo poeta spiewa.
KORDIAN
Głupiś! Mów co ze starych testamentów księgi.
DOKTOR
Faraon kiedy stanął na szczycie potęgi,
Śniło mu się, że siedem wypasionych wołów,
Siedem chudych pożarło.
KORDIAN
Nie! to nie tak było...
DOKTOR
Ale tak jest, zapytaj potomka Mogołów...
KORDIAN
Mów o czém inném, Pismo święte mię zabiło.
Czy nie jesteś botanik?...
DOKTOR
Żądam tajemnicy,
A zwierzę się, żem wcale nowe odkrył ziele;
Rośnie na mojém oknie, w rycerskiéj przyłbicy,
Posiane w stu miast dawnych ostygłym popiele.
Wkrótce, jak się spodziewam, wyda pączek liczny,
Jak myśli milijonów... a potém kwiat śliczny,
Czerwony jak krew ludzi, a potém nasienie
W strąkach wielkich zawarte, które pękną z trzaskiem
Jak milijony harmat... Wpadasz w zachwycenie?
Oczy twe poetycznym zapłonęły blaskiem.
KORDIAN
Czy ta roślina kwitnie? plemi się...
DOKTOR
Już wschodzi.
KORDIAN
Wschodzi dopióro?
DOKTOR
Tak jest, a że mróz jéj szkodzi,
Więc ją do czasu garnkiem przykryłem kuchennym.
KORDIAN
Dręczysz mię - nudzisz - łamiesz - gryziesz -
Gadaj mi nie o kwiatach. [jestem sennym...
DOKTOR
Trzy są elementa,
Które składają rozum, trzy wielkie myślniki.
Przez nie wytłómaczona jasno Trójca święta.
Myślnik jedność, urodził wielości liczniki,
Z nieskończoności starszéj, określność wypływa;
A związek między niémi, myśl, co porównywa,
Jest trzecim elementem, z trzech trójca się składa;
Bez wyobrażeń liczby, wnet jedność upada;
Bez określności bytu, nieskończoność niknie;
Więc jedna równa drugiéj jak Ojciec Synowi,
Względność ich dała życie świętemu Duchowi,
A wszystkie trzy ideje są trójcą - rozumem.
KORDIAN
Napełniłeś mi uszy oceanu szumem,
Mam gorączkę... Człowieku, co prawisz u kata?
DOKTOR
Wyleczę ciebie... Teraz o stworzeniu świata,
Czy o stworzeniu ludów... Świat przed ludźmi ginie;
Ziemia to orzech w chmurnéj zawarty łupinie.
Bóg przez sześć dni wiekowych stwarzał ziemskie ludy.
W pierwszym dniu, stworzył państwo modlące się Judy,
To była ziemia, na niéj wyrosły narody.
W drugim dniu, porozlewał wschodnich ludów wody,
W trzecim, jak drzewa greckie wyrosły plemiona;
W czwartym dniu, zaświeciło z gór Sokrata słońce;
W piątym, wzleciały orłów rzymiańskich znamiona,
To były ptaki - a na dnia piątego końce,
Padła noc wieków średnich, długa, zachmurzona,
W szóstym człowieka zlepił Bóg... Napoleona.
Dziś dzień siódmy, Bóg rękę na rękę założył,
Odpoczywa po pracy, nikogo nie stworzył.
KORDIAN
Łżesz, podły! Każdy człowiek, który się poświęca
Za wolność - jest człowiekiem, nowym Boga tworem.
DOKTOR
Cha! cha! wolność gancarskie koło dziś pokręca,
Dobrze mówisz, te koło nowym idzie torem,
Wyda gliniany garnek.
KORDIAN
Wyda wielkich ludzi!...
DOKTOR
Widzisz, jak ci się płomień gorączkowy studzi,
Gadasz wcale do rzeczy...
KORDIAN
Słuchaj! powiedz szczerze,
Czy nie widziałeś nigdy człowieka? anioła?
Co swe cierpienia ludom przynosi w ofierze,
I gromom spadającym wystawia cel czoła,
I śmierć za Zbawiciela ponosi przykładem
Za lud cierpiąc...
DOKTOR
Ten człowiek szedł tu moim śladem.
Zawołam go.
(
Woła dwóch waryjatów, jeden z nich trzyma rozkrzyżowane ręce, drugi jedną rękę podniesioną ma do góry.)Dwóch widzisz, za lud cierpią oba;
A jak cierpią, powiedzą; abyś sam ocenił...
(
do waryjata z rozkrzyżowanymi rękoma)Bracie! powiedz mi, coś ty za wielka osoba?
PIERWSZY WARYJAT
Jam nie osoba, jam się dawno w krzyż zamienił.
Ja byłem krzyżem w Chrystusa męce,
Do mnie zmarłego przybili;
A jam go zamiast ćwieków unosił za ręce,
Jak małe dziécię, gdy kwili.
Jestem krzyżem; gdy papiéż daje krzyża drzewo,
Nie wierzcie! ja mam nogi, rękę prawą, lewą,
Nic ze mnie nie ubyło, niech kto części liczy...
(Smutnie mówi odchodząc.)
Boże! odwróć ode mnie ten kielich goryczy.
DOKTOR
(do Kordiana)
Widzisz, on się poświęcił za lud.
KORDIAN
Zwaryjował!...
DOKTOR
(
do waryjata z podniesioną ręką)A ty, czemuś tak ręką w niebo wygórował?...
DRUGI WARYJAT
Ciszéj mów! nieba sufit lazurowy
Trzymając na téj dłoni, zasłaniam świat cały.
Niebo, słońce, księżyc biały,
Chcą upaść ludziom na głowy;
Lecz ja stoję pod nieba nachylonym stropem,
Znużony, tęskny, bezsenny.
Módlcie się do mnie, jam zbawca codzienny,
Zasłaniam ludy przed nieba potopem...
Spijcie, ludzie! dobréj nocy!
(Odchodzi.)
DOKTOR
A cóż? to wielki człowiek! za lud się poświęcił!
KORDIAN
To waryjat!...
DOKTOR
Bluźnierstwa rzucasz z ustnéj procy!
KORDIAN
To waryjaty oba! i tyś sam mózg skręcił.
DOKTOR
A cóż wiesz, że nie jesteś jak ci obłąkani?
Ty chciałeś zabić widmo, poświęcić się za nic.
O! złota rybko w kryształowéj bani,
Tłucz się o twarde brzegi niewidzianych granic;
Mały kryształ powietrza, w którym pluszczesz skrzelą,
Jest wszystkiém, a świat cały nicości topielą.
KORDIAN
Myślę.
DOKTOR
Więc świat jest myślą twoją.
KORDIAN
Cierpię.
DOKTOR
Nie myśl.
KORDIAN
Nie mogę...
DOKTOR
Możesz, sposób niemyślenia przemyśl,
Oszalej, będziesz świętym w Stambule.
KORDIAN
Szatanie!
Przyszedłeś tu zabijać duszy mojéj duszę;
Ostatni skarb wydzierasz, własne przekonanie;
Ostatni promień gasisz.
DOKTOR
Glinę boską kruszę...
KORDIAN
Niechaj Bóg litościwy wyrwie z twéj paszczęki.
(
Wielki książe Konstanty wpada z żołnierzami i wskazuje na Kordiana.)
WIELKI KSIĄŻĘ
Wziąść go, prowadzić zaraz na śmierć i na męki!
KORDIAN
To głos ludzi, o! Boże, raczyłeś mię przecie
Choć śmiercią wyswobodzić od tego człowieka...
(
Pokazuje na miejsce, z którego Doktor zniknął.)Gdzież on! gdzież on?
WIELKI KSIĄŻĘ
Skoro go w mundur ubierzecie...
Prowadzić na plac Saski...
(Wychodzi.)
KORDIAN
Gdzież on!
ŻOŁNIERZ
Książę czeka.
SCENA VII
PLAC SASKI
Wojsko polskie, jeszcze nie ustawione... W jednéj stronie placu widać grono jenerałów, pośród nich CAR, WIELKI KSIĄŻE KONSTANTY niecierpliwy przechadza się... Z dala naokoło placu lud warszawski.
CHÓR
Tysiące żołnierzy, bagnetów tysiące,
Obwisłe sztandary, bagnety nie drzące,
Cicho jak w ostatin sąd.
WIELKI KSIĄŻE
(
komenderując)Do frontu! równać front!...
CHÓR
W jeden rząd długi, prosty piechota się zwarła.
Gdybyś o cal w szeregu wykazał pierś cara,
A z drugiéj strony szyku miał Tella Szwajcara;
Strzała by się o każdą pierś polską otarła,
I nie raziwszy żadnéj, zbiła jabłko carskie.
WIELKI KSIĄŻE
Grać!
CHÓR
I zagrzmiały muzyki janczarskie,
Ucichły znowu... dają głos carowi.
CAR
(
do żołnierzy)Zdrowiście, dzieci?
GŁOS ŻOŁNIERZY
Z łaski Boga zdrowi.
CHÓR
Co powiedzieli gwarem, Bóg tylko zrozumie,
Jak modlitwę rozbita w morza głuchym szumie.
(Sześciu żołnierzy przyprowadzają bladego Kordiana. Stawią go przed Carem... Wielki Książe przybiega z wściekłością.)
WIELKI KSIĄŻE
(
do Kordiana, pieniąc się)Ha! psie polski! przyszedłeś - czemuś taki blady?
Przewidziałeś, co czeka? Kacie! raskolniku...
Ty nosisz szlify? precz! precz! precz! Rozciskam gady.
Rzucę cię pod kopyta trójrzędnego szyku,
Albo tu zwalę w piasek... i moją ostrogą
Napiszę wor na czole. Car ciebie darował
Zemście mojéj... Car ciebie sam w grobie pochował!
Z książęcéj dłoni diabły wydobyć nie mogą!
CAR
(na stronie)
Myśli, że mię oszuka?
WIELKI KSIAŻE
Dać tu cztery. konie.
Ha, ty psie, masz gorączkę, ale ciało zdrowe?
Każdy z członków zostawisz na końskim ogonie,
A koń mój najsilniejszy zerwie z karku głowę.
Milczysz!... Ha, ja się wścieknę... ten pies ciągle milczy.
(
Uderza kułakiem w pierś Kordiana.)
Słuchaj, do twego ciała głód uczułem wilczy,
Kąsałbym.
(
Zgrzyta zębami.)Cha! cha! Carze, lubisz konne sztuki?
Pokażę ci ogromny skok... Znieść karabiny,
Ustawić w piramidę, posczepiać za kruki
Ostrzem do góry - związać, jak snopy, jak trzciny.
(
Żołnierze ustawili piramidę z karabinów.)Teraz, psie! siadaj na koń... i leć z nim do diabła.
Ty milczysz... co? Na widok dusza ci osłabła?
Myślisz, że się zlituję. - Wszak poświęcam konia,
Konia poświęcam, słyszysz? a ciebie? No! w drogę!
No! ruszaj ! ruszaj ! ruszaj ! czemuż trąbą słonia
Wziąść ciebie i na kolce zarzucić nie mogę?
Wrzuciłbym...
(
ostygając)No posłuchaj, Lachu, wstydem płonę...
Mówiłem o Polakach, że chłopy szalone,
Gotowi z królewskiego zamku w Wisłę skoczyć...
(
z wściekłością)Skacz! bo każę cię w lochy Karmelitów wtłoczyć!
Głodem zamorzę! wsadzę pomiędzy szkielety!
(
proszącym tonem)No, Lachu! jeśli żywy przeskoczysz bagnety,
To daruję ci życie...
KORDIAN
Dzięki, książę! dzięki,
Żeś mi powiedział wszystko... gdyby dar żywota
Można zyskać ruszeniem palca u téj ręki?
To nie ruszyłbym palcem.
WIELKI KSIĄŻE
Boi się hołota!
CAR
Jeśli o to ci chodzi, ręczę, że choć zdrowy
Jako ptaszek przelecisz nad las bagnetowy,
To kule cię nie miną... Książę, on się boi!...
WIELKI KSIĄŻE
Widzisz! więc car zaręczył... zginiesz... martwy stoi!...
Żołnierze! kto z was skoczy, dam krzyż świętéj Anny,
Świętego Stanisława... jeśli wyjdzie ranny,
Tysiąc złotych pensyji... tysiąc - dwa tysiące,
Cztery tysiące... o wy psy! nie psy - zające!
Polaki!...
KORDIAN
Niech mi konia podadzą...
(
Siada na konia i odjeżdża w koniec placu.)WIELKI KSIĄŻE
(
woła Kurutę.)Kuruta!
O gdyby on przeskoczył!...
KURUTA
Ten człowiek wart knuta.
WIELKI KSIĄŻE
Niechaj przeskoczy! słuchaj! ja chcę, niech przeskoczy!
Car ujrzy, jak mój żołnierz nad Moskale lotny...
Patrz! jedzie... zatrzymał się... tam obraca oczy,
Do ludu... tam lud stoi cichy, czarny, błotny.
(
Marszczy się jak tygrys.)Nie lubię tego ludu... Patrz, chustkami wieje,
Kapelusze podrzuca... Kruta! masz nadzieję?
KURUTA
Jak Wasza Książęca Mość...
KSIĄŻE
(
gwałtownie)Patrz! patrz! piasku chmura!
Nie widzę... Spinaj konia! Ha! przeskoczył...
WOJSKO
(krzyczy)
Urra!
LUD
(krzyczy z dala.)
Żyje!
(
Żołnierze przyprowadzają chwiejącego się Kordiana, Książe bierze go w swoje objęcia.)
WIELKI KSIĄŻE
Cóż ci, mój druhu? No! no! chwat młodzieniec!
Nieprawda, koń mój żartki? skacze jak szaleniec?
Musiałeś nie czuć skoku? - Wasza Mość Cessarska
Widziałeś. - Odprowadzić konia, niech wyparska. -
(do Kordiana)
Ręczę za twoje życie... idź! tyś chory? senny?
Wziąść go... odnieść do łóżka...
(
Odprowadzają Kordiana.)CAR
(
do jenerałów tak, że Książe nie słyszy.)Złożyć sąd wojenny,
Godził na moje życie... Rozstrzelać...
WIELKI KSIĄŻE
(
wesoło)Trębacze!
Niech grają Dombrowskiego, książę sam poskacze...
(Parada na Placu Saskim.)
SCENA VIII
Izba klasztorna obrócona na więzienie, okno kratowe, stół i łóżko drewniane. KORDIAN skazany na śmierć gada z Księdzem zakonnym. GRZEGORZ. stary sługa, chodzi po pokoju ze łzami w oczach.
GRZEGORZ
(do siebie)
Ten ksiądz już od godziny dręczy mego pana,
Ot! dajcie mu przed śmiercią pokój! dajcie pokój!
Jaki tam Bóg powiedział: Dziecko w więzy okuj?
Nie ma Boga, przystaję do cechu szatana...
KORDIAN
Grzegorzu, módl się za mnie.
(
Grzegorz jak skarcone dziecko pada na kolana i modli się... Kordian klęka u stóp Księdza, ten błogosławi... i mówi podnosząc Kordiana.)KSIĄDZ
Synu! powstań z prochu
I leć do Boga, ale przebacz światu.
Bóg cię wyrywa z lwiéj paszczy, i z lochu,
W którym byś uwiądł na kształt mdłego kwiatu...
Teraz, mój synu, przed wieczności drogą
Nié masz co komu przekazać na ziemi?
KORDIAN
Nic.
KSIĄDZ
I nikogo na ziemi?...
KORDIAN
Nikogo.
KSIĄDZ
Nie byliż ludzie przyjaciołmi twemi?...
KORDIAN
Nikt.
KSIĄDZ
Tyś mi tego nie powiedział grzechu!
Zlituj się nad nim, Boże! Wielki Boże!
KORDIAN
Nim zimne ciało do grobowca złożę,
Jakiś głos tęskny, słyszę w duszy echu;
Pamiątek woła... i śladu na świecie...
KSIĄDZ
I to grzech, synu... Wy młodzieńcy chcecie
Schodząc ze świata ślad wieczny zostawić,
Myślą wypalić, lub mieczem wykrwawić;
Po cóż ta żądza? Ani te opady
Liści uwiędłych chciwa rola zbierze,
Ani pomogą duszy jak pacierze
W ustach przechodnia... I po cóż te ślady?...
Jam cię zasępił... przebacz! bo ja może
Jestem za stary, a ty dziécie wiosen...
Więc nie rozumiem... Słuchaj... przy klasztorze
Jest ciemny ogród, szpalerami sosen
Różnie pocięty... dzisiaj w tym ogrodzie
Zasadzę różę miesięczną i twojem
Nazwę imieniem... by zakwitła w chłodzie
Posępna, blada...
KORDIAN
Niech ci pociech zdrojem
Bóg wynagrodzi... i nazwiesz tę różę
Mojém imieniem? i może nie zwiędnie!...
(
Ksiądz odchodzi.)Spłyńcie się teraz w jednéj myślnéj chmurze
Wszystkie sny marzeń latające błędnie!
I bądźcie ze mną! Niebo! ty mi zapal
Słońce i księżyc i gwiazdy, bo konam!
Bo tam przed ludźmi, choćby wbity na pal,
Zamknę cierpienia i bole pokonam;
Lecz tu łez moich duma nie zatrzyma...
O! gdybym wiedział, że tak bez powrotu
Ziemię żegnałem; przed chwilą odlotu
Patrzałbym na świat innemi oczyma,
Dłużéj! ciekawiéj, a może ze łzami...
Bo tam pomiędzy ogrodu kwiatami
Jest pewnie piękny kwiat... a ja go nie znam!...
Może dźwięk jaki nowy struna daje...
A jam nie słyszał... Czegoś mi nie staje!
Ludzi znać nie chcę, lecz niech się obeznam
Z ziemią, piastunką ludzi!... O! ty ziemio!
Byłażeś dla mnie piastunką troskliwą?
(
po chwili ze wzgardą)Niech się rojami podli ludzie plemią,
I niechaj plwają na matkę nieżywą,
Nie będę z niémi! - Niechaj z ludzkich stadeł,
Rodzą się ludziom przeciwne istoty,
I świat nicują na złą stronę cnoty,
Aż świat, jak obraz z przewrotnych zwierciadeł,
Wróci się w łono Boga, niepodobny
Do tworu Boga... Niechaj tłum ów drobny!
Jak mrówki drobny! ludem siebie wyzna!
Nie będę z niemi! - Niech słowo ojczyzna,
Zmaleje dźwiękiem do trzech liter cara;
Niechaj w te słowo wsięknie miłość, wiara,
I cały język ludu w te litery,
Nie będę z niemi! - Niech szubienic drzewa
W ogrodach miejskich rosną jak szpalery,
Niech się w ogrody takie tłum wylewa,
Śmiechom przyjazny, a łzom nienawistny;
Niech nianki w ogród szubienic bezlistny
Prowadzą dziatki, by tam dla zabawy
Grzebały piasek krwią męczeńską rdzawy...
Nie będę z niemi! - O zmarli Polacy,
Ja id
ę do was!... Jam jest ów najemny,Któremu Chrystus nie odmówił płacy,
Chociaż ostatni przyszedł sadzić grono;
A tą zapłatą jest grób cichy, ciemny;
Tak wam płacono...
GRZEGORZ
Panie! nie mogę skończyć pacierza, co każe
Przebaczyć wrogom. Bóg ich na ziemi ukarze!
Oj, paniczu mój drogi, na cóż tobie było
Ten pistolet przykładać do białego czoła?...
Pamiętam, w lesie oko miesięczne świeciło,
Szedłem, a ciągle za mną ktoś: Grzegorzu! woła.
Szedłem po lesie... nagle widzę me dzieciątko,
Na wrzosach, krew czerwona płynie jak rubiny...
KORDIAN
Nie wspominaj mi o tém.
GRZEGORZ
Szatańską pieczątką
Pan naznaczyłeś czoło, giniesz z owéj winy.
Widzi pan... Człowiek siebie nad brata miłuje,
Gdy Bóg karał Kaima, a on zabił brata;
Więc każdy, co się kulą zabija lub truje...
(Zatrzymuje się i z rozpaczą:)
Przewidziałem nieszczęście... lecz śmierć z ręki kata!!!
O! o! o! Panie drogi! pociesz mię, mów do mnie!
Pisarzowi napisać każę twoje słowa,
W życiu je stary Grzegorz na piersi przechowa;
Każę je dzieciom w grobie położyć - koło mnie,
Blisko... bo słowa dziecka, to staremu kwiaty...
KORDIAN
Czy ty masz dzieci?
GRZEGORZ
Oh! mam syna...
KORDIAN
Czy żonaty?
(
Grzegorz daje znak głową, że tak.)Więc jeśli się synowi twemu syn narodzi,
To go ochrzcij imieniem mojém, Kordian...
GRZEGORZ
Panie,
Będę płakał, wołając na wnuczka: Kordianie!
KORDIAN
O! nie, tak nie nazywaj... imie mu zaszkodzi...
Nie nazywaj Kordianem...
GRZEGORZ
Paniczu mój drogi,
Nie wydzieraj, coś dawał; jam się już oswoił
Z tą myślą, że mój malec, choć nędzarz, ubogi,
Ja go będę nazywał Kordian... jeśli zbroił,
Ja go nie będę karał... Niech rośnie jak kwiatek
Kordianek mały! mój Kordianek! mój bławatek!...
(
Śmieje się ze łzami w oczach.)O! panie! panie! czemuż ty go nie zobaczysz?
KORDIAN
Boże! dziecka za imię ukarać nie raczysz,
Ani mu stworzysz życie, równe memu życiu?
To dziwnie! że jak człowiek tonący w rozbiciu,
Chwytam się każdéj słomki... szukam przeżyć siebie...
(
zamyślony)Więc gdy mi wezmą życie... a starzec pogrzebie!...
Kiedyś!... za błędném dzieckiem, po łąkach, lub w borze,
Głos matki wołać będzie... Kordian! Kordian! - długo...
Dziécie śmiechem odpowié, nad kwiecistą strugą...
A pośród ciemnych murów, gdzieś w cichym klasztorze,
Róża moja zakwitnie... Ksiądz w czarnym habicie
Pacierze nad nią zmówi... Więc róża - i dziécie. -
(
Oficer wchodzi z Księdzem zapłakanym.)
KSIĄDZ
Synu!...
KORDIAN
Na jaką idę śmierć?...
OFICER
Na rozstrzelanie...
(
Grzegorz pada ma kolana. Kordian bierze w obie ręce jego siwą głowę i całując mówi przerywanym głosem.)KORDIAN
Bądź zdrów - mój wierny - ojcze...
(Odchodzi.)
GRZEGORZ
(
wyciągając ręce)Panie! panie! panie!
(
Pada na ziemię... Potém zrywa się i wybiega spiesznie za Kordianem.)
SCENA IX
Pokój w zamku królewskim.
CAR
(sam)
Nudno! Szkoda, żem puścił tego szambelana,
Co jak mops na dwu łapach przede mną tańcował.
Skacz! skacz! skacz! Rad bym dostać Machmuda sułtana,
Aby skakał przede mną... Będę go częstował
Dymami siarki, prochu, aż w dymie uduszę...
(
Patrzy na ściany.)Cóż to, na ścianach gmachu pył spostrzegam brudny?
Tam w końcu; pająk sidła zastawuje musze.
Pył... pył... Ten pył mię bawi, świadczy gmach odludny,
To chwast na grobie wroga... Polska już ostygła,
Umarła i na wieki. - Jak magnesu igła
Na północ obrócona, w Sybir patrzy mroźny.
Z dala trup tego kraju zdawał mi się groźny...
Marzące o podbojach myśli nieraz zwichnął...
Przyjechałem... trup zadrżał, nawet się uśmiéchnął...
Łez nie widziałem... domy kobiercami kwietne...
Daléj więc... Europę jak jabłko rozetnę,
A nóż zatruty obie zatruje połowy.
Króle! dajcie mi pokłon koronami z głowy!...
Ha! ha! albom ja wielki? albo świat ten mały?
Albo głupi świat cały? albom ja rozumny?...
Część ogromnego kraju Szach mi oddał dumny;
Garść téj ziemi kazałem spłomienić w kryształy
I kryształowe łoże Szach dostał, i wdzięczny.
O wielki synu słońca! o bracie miesięczny!
Czy ci nie zimno w łożu kryształowém cara?
Na zachodzie stugłowa wyrasta poczwara,
Lecz wkrótce w petersburskiéj każę ulać
Łoże drugie z kryształu, dla ludów zachodu;
Miarę na długość wezmę z moskiewskiego rodu,
A który naród dłuższy nad łoża okucie,
Kryształu nie rozciągnę, lud skrócę o głowę.
Ludy! poszlę wam! poszlę łoże kryształowe.
Któż to?. .. Brat mój !
(
Książe Konstanty wbiega zadyszany.)Jak się masz, Kostusiu! co słychać?
WIELKI KSIĄŻE
Wasza Cessarska Mość... niech..
CAR
Nie możesz oddychać?
Widać, żeś się tu spieszył? czemuż ci tak śpieszno?
Zapewne mi przynosisz jaką wieść pocieszną?
WIELKI KSIĄŻE
Ha, Sasza Cessarska Mość... kazałeś...
CAR
Mów śmiało...
WIELKI KSIĄŻE
Rozstrzelać... Ha!
CAR
Tak mi się, bracie, podobało...
WIELKI KSIĄŻE
Niech Wasza Cessarska Mość odwoła! niech raczy
Odwołać wyrok śmierci.
CAR
Książe; co to znaczy?
WIELKI KSIĄŻE
Proszę Waszéj Cessarskiéj Mości, niech ten człowiek
Żyje... Nie traćmy czasu - chwili, mgnienia powiek,
Oto ułaskawienie, pióro...
CAR
Pióro moje
Spisałem na wyroku śmierci, przy nim stoję.
WIELKI KSIĄŻE
Wasza Rska Mość niech stawi żyda na papierze,
Byle podpis... do kroćset...
CAR
Bracie, mówmy szczerze,
Chcesz ocalić Kordiana?
WIELKI KSIĄŻE
Chcę! chcę! chcę!
CAR
I właśnie
Dlatego zginie.
WIELKI KSIĄŻE
(z zadziwieniem)
Co? Co?
CAR
Bracie, skończmy waśnie,
Spać mi się chce...
(
Książę chodzi po sali, widać w nim burzę wściekłości... bierze z kominka porcelanę i rozciska w dłoni...)WIELKI KSIĄŻE
Dlaczegoż Wasza Mość Cessarska
Nie chce téj małej łaski? - Jam ci tron darował!...
CAR
Bracie, pohamuj wściekłość, co nozdrzami parska.
WIELKI KSIĄŻE
Przebacz, Wasza Cessarska Mość, będę hamował,
Lecz proszę, niech ten człowiek żyje.
CAR
Tyś morderca,
Jeśli on nie morderca... Odejdź, bracie miły,
Nie chce mi się zaglądać w brudy twego serca;
Wolałbym dwumiesięczne rozrzucać mogiły.
WIELKI KSIĄŻE
Co? Nie rozumiem...
CAR
No! no! idź i bądź spokojny.
WIELKI KSIĄŻE
Bracie! bracie, z tygrysem nie zaczynaj wojny!
Jam ci tron dał, na którym siedzisz, ja przy tronie
Leżę jak lew brązowy, jeśli ja zawyję?
Jeśli usłyszą ludy, że lew ryczy? żyje?
Ludy przypomną, żem ja winien żyć w koronie,
A ty w stajni, w kazernie musztrować szeregi...
CAR
Książę! widzę, że wina przelałeś nad brzegi,
Co, tyś mi tron darował? Było go wziąść, bracie,
Boś ty się w purpurowej urodził komnacie,
Sto dział grzmiało nad twoją złocistą kołyską
I dano ci greckiego cesarza nazwisko;
Lecz potém matka twoja, żona Pawła cara,
Zbrzydziła cię, wyrodku! Tyś miał nos Tatara,
Zamiast ssać łono, tyś je pokąsał jak szczenię...
Wyrosłeś. Przyszła matka i rzekła: Tyś głupi,
A tobie powiedziało to samo sumnienie.
Rzekła ci: Daj tron bratu! rzekłeś: Niech brat kupi...
Więc kupiono u ciebie zrzeczenie się tronu.
Było go wziąść... a co by ci zostało z plonu?
Czy śmiałbyś w oczy matki spojrzeć okiem cara?
A uśmiech jéj? a słowo: Tyś głupi? a czara
Nalana zmarszczonymi rękami twéj matki?...
WIELKI KSIĄŻE
Carze! carze! truciznę schowaj na ostatki.
Znałem was dobrze, katów bezczestnych i dumnych,
Was matka nauczyła zabijać słowami.
Dwóch było mądrych, trzeci głupi; do rozumnych
Ktoś rzekł: Waszego ojca udusim szarfami
Odpowiedzieli: Dobrze. Poszli... udusili...
Pomnisz, Beningsen przyszedł i rzekł: Pawła cara
Udusiliśmy... rzekli: Amen... Więc zabili,
Sami zabili ojca - a noc szarfy kara...
Ha! szarfy wyrzucili jak zużyte sprzęty
Za granice moskiewskie, na kraje sąsiadów;
Darowali Europie gniazdo żółtych gadów.
A do lochu rzucili zewłok ojca święty,
Zaledwo ksiądz odszeptał jeden pacierz prędki.
Nie wynieśliście trupa na tron złotolity?
Bo spod nogi zabójców wyszedł zmięty, zbity,
Podobny do tygrysa z błękitnymi cętki.
Lecz naród krzyczał: Syny! wyście nam ukradli
Komedyją pogrzebu, łzy wasze książęce
I widok miły królów, co tak nisko spadli...
Wynieście ojca ciało! całujcie mu ręce!
Bo my chcemy obaczyć, jakie to są cary,
Których można zabijać bez sądu i kary...
Pamiętasz! jak zduszony kadzideł wyziewy
Całowałeś tę rękę, i całun żałobny?...
A potém myłeś usta całą wodą Newy.
O! jak ty jesteś, bracie, do ojca podobny.
Patrzeć nie mogę! Zmyj twarz! zmyj twarz, podobieństwo...
Bo ja patrzeć nie mogę... Bo rzucę przekleństwo,
Które aż Bóg usłyszy...
CAR
To królewska zbrodnia.
WIELKI KSIĄŻE
A wszakże ci Sybircy, których karzesz co dnia,
Mogą krzyczeć z kibitek: Carze! z nami razem!
Jedź z nami! bo zabiłeś ojca; niechaj katy
Pocałują cię w czoło czerwoném żelazem...
Lecz ty lud trzymasz głupi, bez żadnéj oświaty.
Kilka kłosów z gwardyjskiéj wyrosło równiny,
Więc na Turków! - Michale, wiedź ich... On nie umie...
Wiesz, czego chcę po tobie? - Michał nie rozumie.
Głupcze, krzyknąłeś podsadź pod szeregi miny,
I wysadź na powietrze!... Brat Michał dwa palce
Do czoła - pokłon niemy - i odszedł - a w miesiąc
Pod gwardią zatopione saletry padalce
Wybuchnęły jak piorun... aż grunt musiał przesiąc
Krwią ruską... Car się uśmiał... i rzekł: To pomyłka!...
A wiesz, carze? że za to mało knuty! zsyłka!...
Katorgi nawet mało!...
CAR
Bracie, twego serca
Powstydziłby się może najęty morderca.
Przypomnę ci zdarzenie...
WIELKI KSIĄŻE
Co? jakie?
CAR
Nie skłamię.
Znałeś?
(
Mówi kilka słów do ucha Księciu.)
WIELKI KSIĄŻE
Carze! milcz! milcz! milcz!
CAR
Nie! aż cię połamię
Słowami knutowymi... aż czoło wypiekę
Do mózgu myśli twoich.
WIELKI KSIĄŻE
Carze, ja się wściekę!
Milcz !
CAR
Milczeć?... Wszak nie jestem sumnieniem książęcia
Ani pochlebcą płatnym...
WIELKI KSIĄŻE
Na wszystkie zaklęcia!
Milcz!
CAR
Gdzie się owa piękna Angielka podziała?
Lat szesnaście, dziecinna, płocha, jak śniég biała,
Z błękitnymi oczyma, na balach szczęśliwa,
Na pół smutna, wesoła, mdlejąca i żywa;
Tak nieświadoma uczuć i światowéj burzy,
Że mogłaby się kochać sercem w białéj róży,
I bronić się kotarą zakrytego łoża
Przed róż kwitnących wzrokiem...
(Książę siada - i trzyma oczy wlepione w ściany.)
Na nią ręka Boża
Wysypała brylanty wszystkie i gwiazd ognie...
Lekki twór kryształowy złamie się, nie pognie -
Tak właśnie ona...
WIELKI KSIĄŻE
Ona... widzę ją...
CAR
W dzień pewny
Przed dóm Angielki, dworska zajeżdża kareta;
Zapraszają lokaje na bal do królewny.
W lekkich szatach, niemyślna jak motyl kobieta,
Przyjeżdża, wiodą w zamek - w nieznane komnaty.
Pyta, gdzie bal? gdzie światła? gdzie muzyka? kwiaty?
Wszędzie cicho... prowadzą... wiesz, gdzie wprowadzona?
Nie starłeś jeszcze z czoła śliny, którą plwała.
Mściwy - wołasz... żołnierzy wściekłych rota cała...
Wali się...
WIELKI KSIĄŻE
Nie kończ, carze! bo ci język skona!
CAR
Siedź i słuchaj! Wiem koniec zabawnéj powieści.
Na piękny żart się zdobył lubownik niewieści;
Jak ukryć trupa? Lato - nie włożyć do lodu!
A trzeba skryć przed carem, przed posłem narodu,
Z którego książę ukradł człowieka - gdzież schować
Jeden z przyjaciół księcia podjął się usługi,
Nie zaniedbał wszelako włosów przemalować,
Twarzy przekształcić... Potem jak Pylades drugi,
Wziąwszy odzież bogatą, krzyże, tytuł grafa,
Najął w mieście część domu i zapłacił z góry.
Do pokojów z meblami weszła wielka szafa;
Co było w szafie? nie wiem - odźwiernego córy
Myślały, że w niej szaty wieszano dziewicze.
Zamknąwszy drzwi na zamek zniknął Pylad wierny.
Upływa tydzień - drugi:.. szmery tajemnicze...
Przez szpary do pokojów zagląda odźwierny,
Nikogo... nagle krzyknął: Zaraza! zaraza!
Więc drzwi wywalił, z szafy odbija żelaza,
Okropnego coś razem wszystkie zmysły bije;
W szafie szkielet człowieka topi się i gnije...
Na trupie zapomniany brylant ogniem błyska.
Ten pierścień mówił... i dwa powiedział nazwiska:
Jej i twoje. -
WIELKI KSIĄŻE
(
budzi się z głębokiego osłupienia - i mówi z wyciem stłumioném zrywając się z krzesła.)Ha! carze! carze! znasz mordercę?
Ja ci muszę te słowa nazad w gardło wdławić!
Połknąłeś tajemnicę i nie możesz strawić?
Pomogę mieczem... Ona w sercu? wydrę serce!
Ona w mózgu? więc z mózgiem na ściany rozprysnę!
Czy wiesz, że skoro szpadą z okna tego błysnę,
Wnet czterdzieście tysięcy bagnetów poruszę?
No co? - Ja ci na gardle siądę i uduszę,
Do szaf zamknę królewskich i wyjdę wesoły.
Na ulicach Warszawy tłum ludu natrafię,
Cha! cha! cha! zapytają... gdzie brat? gdzie car? - w szafie!
Cha! cha!!! Cara zamknąłem jak miecz kata goły
W pochwę zgnilizny... Cha! cha! niechaj go rdza toczy!
Niech lud czuje w powietrzu! A co? drżysz, mój bracie?
Wiesz, żem silny jak tygrys... wiesz, że w téj komnacie
Jesteś sam na sam ze mną... A co? patrz mi w oczy!...
(Car spogląda w oczy brata... i patrzą długo na siebie, jeden drugiego chce wzrokiem przełamać... Konstanty pierwszy spuszcza oczy... i oddala się... chodzi po sali. Car... uważa każde jego poruszenie i mówi do siebie...)
CAR
Dobrze! wyszedłem cało... ta moskiewska żmija
Buntu dźwignąć nie mogła... myślą się zabija...
Gdyby zamiast słów szpady dobył, już bym nie żył...
Zamyślony - w zmarszczone czoło się uderzył;
Muszę tę myśl uprzedzić... Konstanty!...
WIELKI KSIĄŻE
(
odpasuje szpadę i podaje bratu.)Niech Wasza
Cessarska Mość tę szpadę weźmie...
CAR
Brat przeprasza...
(
Konstanty stoi milczący z czołem spuszczoném ku ziemi. Car bierze szpadę jego... potém podpisuje ułaskawienie Kordiana i zatknąwszy je na koniec szpady podaje Księciu mówiąc:)Weź je razem ze szpadą.
(
Książę schyla głowę - bierze szpadę, potém dzwoni gwałtownie. Adiutant wchodzi... Książę daje mu ułaskawienie.)WIELKI KSIĄŻE
Leć na plac Marsowy!
Weź mego konia, zabij w galop - a leć ptakiem...
Zanieś to... Biada! jeśli włos z Kordiana głowy
Spadnie, nim ty dojedziesz.-
(Adiutant wychodzi.)
CAR
(
ściskając dłoń wściekle)Mój brat... już Polakiem.
SCENA OSTATNIA
PLAC MARSOWY
(
Z dala widać Kordiana przed plutonem żołnierzy. Na przodzie sceny lud rozmawia.)
PIERWSZY Z LUDU
Patrz! teraz kat nad głową łamie lśniącą szpadę.
DRUGI Z LUDU
Jaki to krzyk? czy krzyknął?
PIERWSZY Z LUDU
Nie, usta ma blade
I nic nie mówi - ale gdy kat szpadę łamał,
Jakiś starzec padł z jękiem, może stary sługa?...
DRUGI Z LUDU
Więc mu wzięli szlachectwo...
TRZECI Z LUDU
Dekret dobrze skłamał:
On jako chłop nie pójdzie do chłopskiego pługa,
Pług po nim orać będzie...
PIERWSZY Z LUDU
Chcą zawiązać oczy -
Nie pozwolił...
DRUGI Z LUDU
Oficer wystąpił po przedzie...
Już ma komenderować... coś mi serce tłoczy!
Podnieśli broń do oka...
KRZYK W TŁUMIE
Stój, Adiutant jedzie!..
PIERWSZY Z LUDU
Oficer go nie widzi... rękę podniósł w górę.