Do Walentego Pomiana Z.,

Zwierzając mu rękopisma następnie wyszłe

W XXI tomie Biblioteki Pisarzy Polskich

I

Zaledwo się myśl tego wydawnictwa wszczęła,

Pytasz mię, jak? je nazwać - Pisma, albo Dzieła?

Jakbyś dla obu nazwisk tajemne miał wstręty -

Pojmuję to, i wraz Ci odpowiem, Walenty!

A naprzód, gdyby na myśl przyszło księgarzowi

Którymi Voltaire (lubo pisarz znamienity)

Zaszczepić usiłował swemu powiatowi

Rękodzielnię-zegarków* - o! powiem Ci szczerze,

Iż książkę stąd powstałą, że taką Agendę

Zwałbym Dziełem i więcej: że jest dziełem, wierzę -

Niż mnóstwo innych, których i zwać tu nie będę.

Tak samo: nie tragedie rozwlekłe Byrona

Dziełami jego nazwałbym, lecz te namiętne

Powiastki greckie, których nić u jego łona

Snowała się, a strofy ulatały smętne,

Jak duchy, którym wcieleń czas odmówił chyży;

I płaczą, że nie były armii-biuletynem:

Że czas skąpił im gwoździ i drzewa do krzyży...

Pieśń dziełem jest na pozór całej i przyjemniej

Zamknięta i dzwoniąca rytmem w krąg jak sfera.

Owszem: im większy sztukmistrz, tym słowo a dzieło

Bliżej się (nie w bliźnięcy) w trzeźwy uścisk wzięło

I jedno znasza drugie, posiłkując wzajem,

Jak prawo - gdy przekwitnie ludu obyczajem.

Zwij więc, jak chcesz? - Współczesność minie niestateczna,

Lecz nie ominie przyszłość: Korektorka-Wieczna!...

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Powiem Ci tylko, ani ukryć się poważę,

Im zdaje się, że dziewięć panien kałamarze

Noszą mu, a warkocze każdej jak kometa,

Szaty jak? obłok, poszept jak? mgła porankowa.

Że jaw, że jawu złoty wół i lew miedziany

I że niedoperz-dziejów, którego wciąż głowa

Dysze, a tułów bywa co wiek wypchany,

Że płowy lampart, tudzież innych bestyj stado

Mijają go! - że łacno do stóp mu się kładą...

Więc czoło wieszcza - taką otoczone szczwalnią -

Są, którzy chłodzić radzi słowem przyzwoitym,

I myślą, że sprostują Cię i u-realnią,

A Ty - przy owém cierpiąc - cierpisz jeszcze przy tém

Jakoż gdyby Mickiewicz po owych już wstrętach

Za-panowawszy, gdyby nie zostawił wieści

O krytykach warszawskich i recenzentach**,

Niejeden dziś z objętych w pisma tegoż treści,

Niejeden z onych, którzy żółć mu nieśli zgniłą

Nie spotworzył się, prawdę zapisując w karty;

Czytelnik to połyka, odkupuje to... wiek.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nie! - wcale grzechu tego nie mamy na sobie;

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Podobnie Juliusz, gdyby w Beniowskim lub w owych

Że nie on, owi raczej przy zmysłach niezdrowych

Będąc, nadziei jednej szukali - z nieładu!

Aż po niemałej trudów i bolów kolei

Czy mniemasz? że ciż sami dziś by nie głosili:

Również - gdy mam już prawdę mówić tym ichmościom -

Inaczej bowiem: "Owszem! - rzekliby - przy zgonie

A kto by śmiał zaprzeczyć, byłby to już istny

Makiawel i demagog, i człowiek zawistny!"

Więc z tego - wniosek, ile? rzeczą jest poczciwą

Różę zwać różą, tudzież pokrzywę - pokrzywą.

Ani że głosić zdrajcą godzi się człowieka,

Który mówi: iż gwóźdź jest podobien do ćwieka.

I - w Chrystusowe wierząc szczerze człowieczeństwo,

Głosząc przy tym, iż śmierci zniknie z czasem skaza

Otóż - tych rzeczy wcale ubarwiać nieskory,

Marzyłem o powieści bynajmniej okaźnej,

A która działaby się prozaicznej pory,

Nie czasu fantastycznej doby, niewyraźnej;

Nie czasu świtów mgławych, czerwonych zachodów,

Co dziwne tła dla ludzi mają i narodów.

I chciałem właśnie owąże wykazać prozę,

Której się pisarz dotknąć uważa za zgrozę!

W pałace z tęcz, w tęcz szlaki wabiąc czytelnika,

By mu się świat tam zamknął, gdzie książkę zamyka...

Owszem więc, mój bohater: i jeden, i drugi

Co ludzi miernych albo małoznaczne sługi.

I Chrystus Pan nie większej wydawał się ceny,

Ani jak mąż wielmożny i rzymski senator).

To więc w nawiasie kładąc, dodać mam niewiele,

Mag - z Izraela; młodzian? co upada blady

Pomiędzy tłumem - wszystko miał na bohatera!

Lecz prawdy chciał i - idąc za mistrzami w ślady -

Tuła się - i fatalność jakaś go obdziera.

Ten i ów, nim mu prawdę da, zabierze życie;

I - pięknym będąc - nie jest ukochan od onej,

Która ma wiele z Grecji, lecz Perska tkanina,

Azjacki płaszcz - jak wężów obwija ją ślina.

Wywróconego kosza kwiatami przyodzian,

W miejscu, gdzie go sprzeczności zawiodły przypadki,

Prawdy nie znając (lubo może jej był świadkiem),

Dziko rośnie i ginie jak zioło na miedzy,

A za patronów jeśli w niebiosach ma kogo,

Z ciał, które żołdak rzymski popychał ostrogą,

- Przed-męczeńskie i w wieków wieki uwielbione.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

II

Tego, coś dotąd czytał, pisać miałem wstręty,

Przeto iż chemią trąci - trąci alembikiem;

I jest, jakobym w bajce handlował bydlęty,

Wół? z rogi złoconymi? jest bursowy cielec;

Któż by chciał tak wycinać w pień gaje majowe,

By widz leniwy, w stronę pozierając owę,

Coraz to nowszy przedmiot odbitym czuł w oku,

Nie domyślił się ruszyć - i umarł... w szlafroku!

Ale widziałeś! - ale dotknąłeś rękoma

Współ nieco się u-trudzić - pierwej by z-rozpaczył,

Aż przyjdzie czas nie bardzo i wiele czekany -

Gdy jako za Shakespeare'a dni, iż był nieznany,

Wołano, z koni ciężkich zsiadając o mroku:

I Shakespeare stąd - gdy stylu jasnego kryształy

Przejmie - Falstafów lepsze poda ideały!

I będzie postęp wielki w grubijaństwa stronę,

Ton obcy, który zawsze - czyj jest? - się wygada.

A skoro przez lat wiele cichości i nocy

Pisarz jaki zacniejsze poczucia rozbudzi:

Czy serca? ku wskrzeszeniu poruszonych ludzi;

I on, od niwy własnej wezwany poszeptem

Bez względu, czy toporem? krwią? czy jakim śledztwem?

Znaczone - czy? obelgi pogodnym prze-życiem" -

Jest bowiem męczennika palmy nadużyciem

Nie być wymalowanym z suchotniczą twarzą,

Na węglach, które - iż są gorejące - parzą!

I koniec jest: że marność ta, pod dni ostatnie

Zygmunta - gdy rozrywał skrzydłami tę matnię,

Na wpół już ulatując; że ta powiatowość

Pozwie go, iż pominął swoją narodowość,

Człekiem ? że był zanadto, że minął grunt orny,

Brzozy płaczące, bydła wracające trzody,

A szukał Polski kędyś pomiędzy narody,

III

O! tak, o! tak, mój drogi... czas idzie... śmierć goni,

Jedyna postać, którą wcale znałem żywą,

Pani wielka - i zawsze w coś ubrana krzywo -

Popioły ciche stopą lekką ruszająca,

Z warkoczem rudym, twarzą czerwoną miesiąca.

Ta jedna ! . . . A cóż więcej Ci powiem na wstępie ?

Śpiewało! - że milczałem - i znów pióro strzępię,

Jak kłos o sierpu ostrze; a powiedz mi, proszę,

Kto przy mnie jest, i fałsze wyrzuca macosze?

Owszem: quantumque reges delirant, Achivi

Jako więc, w świata tego którejkolwiek stronie,

Planeta Ci się zaraz pod Twe małe skronie

Zbiega - i czujesz globu kulę za wezgłowie -

Tak, mówię Ci, że skoro istota poety

Zebrać u piersi swoich nie umie z planety

Całego chóru ludzkich współ-łez i współ-jęków

Od karła do olbrzyma, od tego, co kona,

Do tego, co zawisnąć ma jutro u łona,

Bo jam nie deptał wszystkich mędrców i proroków,

Ale mię huśtał wicher, ssałem u obłoków

I czułem prochów atom na twarzy upadłéj.

Sfinksy znam, czerwieniły się skąd? czemu bladły...

Nie widziałem, zaprawdę - jak widzi się całość -

W wodzie obłoków krzyżem pławiąc się czerwonym,

Źwierzo-krzewowe psalmy mówiłem z koralem,

I właśnie, gdy rzecz wszczynam poziomego toru,

To nie przeto, ażebym sługą był wyboru,

Pracował w Ossolińskich Księgozbiorze sporo,

Zbyt czuwał - konstytucję nie dość krzepił chorą..."*****

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Prawda! prawda! lecz jakżeż może być inaczej??

Skoro, na grobie każdym rozwartym z rozpaczy

Porzucawszy gałązki - zasłonicie przepaść,

Mówiąc: "Idź... uszczknij listek!" - ale... któż ci powie,

Że się załamie ziemia - i nie możesz nie paść

Nogą na obróconej ku niebiosom głowie -

Owszem - tę prawdy stronę uważając za rdzę -

Malowany samotrzask zastawią ci w rowie...

Na korzyść serca...

...sercem tym - szkołą tą - gardzę!