XIII

Mjichoł wopovjodô wo dovnich dzejach 
a Straszk neko z pustkovjô precz.

V Svjęti Morcin zema naszła i znekała ludzi i dobetk do checzi i do woborë. Tej vzęła i zasepała smjegjem pola i lase, scęła lodem jezoro i posepała dachë grebim kożuchem, żebe ceplij beło. Kanął Advańt a Mjichoł vjeczorami jął spjevac:

— Po wupadku człovjeka grzesznego, 
wużalił sę Pan stvorzenja svego, 
Zesłał na svjat Archanjoła cnego... 

Jego chata, jak grzib stari, vëzerała ze sadu zgurdżałich vjiszon małim woknem. Vjid z wokna svjecei, a przë vjidze spjevoł Mjichoł. Wob dzeń stękało klepjisko, bosma draszovała. Ale wob vjeczorë, kjej dobetk dzegvjił svój wobrok v stanji, tej ludze wodpoczivelë przë pjeckach, a zdrzącë v wogjiń na kominku, pravjilë wo dovnich dzejach. Mjichoł, kjej dobjegł do negji ze spjevanjim, rod godoł wo vojnje. Tej Marta zatchnęła svjeżą drzozgę v kominku i sadła na zedlu, strefle vjezącô. A vjid czervjoni z kominka jakbe złotem ji woblevoł vłos na głovje i długji varkocze. Ze mną wona jak njic nje gadała, ale nje z jakji złoscë.

Kjej jem sę wo co pitoł, to wodpovjodała i dobrim na mje vzerała wokjem. Dobrzem so vdarzeł, jak ji modré woczë v ni moji choroscë mje svjecełë przez gorączkę i womonë, jak kąkole ve vjidnim polu. Ale kjej jem ji dzękovac chcoł, tej wodgornjała ręką i movjiła:

— Nje rzeczë njick, Remus, bo mje be sę czężko zrobjiło.

Jak wona tam przë kominku sedzała nad svojimi spjicami, chterne jak sreberni parminje mjenjiłë sę v ji palcach, przëszło mje do głovë, jak wona mje vëszukała na zomkovjisku v nę njedzelę, pełną vjichru i żałoscë. Tej jednak spomnjenjé z popjołóv na chvjileczkę vëbuchło gorącim płominjem. Kąsk zabolało i płomiń zgasł. A krolevjonka moja chdzes daleko slode mje wostała, wutopjonô ve mgle modri tam, chdze zemja szarô podchodzi pod jasné njebo.

A Mjichoł zażeł z rożka i rzekł:

— Stari rok jidze do kuńca a novi nadchodzi. Wuvożała va, dzecë, jak latosigo roku v Svjętigo Mjichała, mojigo patrona, słuńce vschodzeło?

Jô so to dobrze przëboczoł, bom v nen dzeń z woborë vjidzoł, jak za stodoła całé njebo stojało v płominjach. A kjej jem vëszedł za woborę woboczëc, co to znaczi, tej i jezoro szkleło krevavo, a mjedze njim a njebem czorni pas boru dzeleł wogjiń njeba wod krevavi vodë. Naszi na pustkovju pozerelë cecho na tę zjavę, przeżegnelë sę i szlë do svoji robotë.

A Mjichoł jął povjadac:

— Stari ludze movjilë vjedno, że takji wogjiń na njebje v Svjętigo Mjichała Pon Bog zesełô ludzom na wostrzegę, że będze vojna i njewubetk v kraju. Chto vje, co nom Pon Bog zesle v Novim Roku?

— Do naszich lasóv vojna nje duńdze! — rzekła Marta.

— Żebe tvoje słovo, Marto, beło złotim mostem! — wodrzekł Mjichoł.—Ale co będze, tego nji ma vjedzec. Komu namjenjoné, tego nje minje. Naszi starszi vjele vjedzelë povjadac wo Szvedach, wo Ruskach i Francuzach, chterni z Bog vje jakjich nortóv dalekjigo svjata v nasze naszlë vse i pustkovjô. Małoże wonji naszim krzivdë nje vërządzilë? A i z tego pustkovjô ludze sę tacilë po lasach, dobetk na łaskę Boską wostavjivszë.

— Njech Bog nas bronji! — vestchnęła Marta. Ale jô beł srodze czekavi nich dovnich dzejóv, tedem sę pitoł:

—A vdarzice vë sobje co z wonich czasóv, Mjichale?

— Jakże jô so mom co vdarzëc, kjej jem tej beł jesz dzeckjem przë pjersë moji njeboszczicë matkji? Wona mje zabrała do lasa — tak mje pozdnji povjodała — v chustkę dębovą wovinjętigo, a krovę z celęcem v chrostë zaprovadzeł mój njeboszczik wojc, przeżegnoł i vroceł sę na pustkovjé, bo chłopë wostelë, żebe bronjic.

Chtobe szedł pod wustrzechę woboczëc v chace gburskji, nalozłbe tam rożnigo żelastva: szable czężkji, rącznjice, co krzeminjem wognja dovają. Dzis naszi ludze wod tego wodviklë. Ale mój njeboszczik tatk mje povjodoł, że te żelastva i strzelbë daleko v svjat njeslë naszi, kjej vojovelë z poganami, co chcelë naju svjętą vjarę vëtępjic. Timi strzelbami gbur, wojc naszigo pana, wuzbrojił chłopóv svojich, żebe bronjilë pustkovjô. Ale naszła jich takô hurma, że volelë pochovac bronją i jich przëjąc dobrą miną. Bëlë to Szvedzë cze też Francuze. Delë wonji naszim poku, ale ze stanji vzęlë konje, a navetk klacz wod zgrzebjęca i wuszlë v svjat.

Ale gburovji beło markotno wo zgrzebję, chterno zdechnąc muszało bez matkji. Zaszedł won tede krijamko nocą do jich wobozu, wobsodłoł klacz i przejachoł przez vartë. Całé żëcé won potim chodzeł kulavi, bo jeden z vartarzóv pchnął go bagnetą v stopę. Ale jednak wucekł szczestlevje, nakrivszë płoszczem głovę szkapje, żebe ti, co go gonjilë, nje czulë rżenjô klacze, chterna sę tesknjiła za svojim zgrzebjęcem.

Wod tego czasu bronjô redzevjeje pod wustrzechą. Dożełasma ju kjile vojen, ale żodna do naju nje doszła. Jô so vjedno meszlę, że dovnji naszi ludze bëlë vjększi i mocnjejszi naprocem naju. Bo ta bronjô pod wustrzechą beła mje za czężkô i njeręcznô.

Na to jô rzekł:

— A może naszi le wodveklë wod bronji. — Bo i sekjera i kosa przode zdovają sę czężkji, a kjej człovjek przëveknje, to robji njimi, jakbe belë kavałkjem jego reminja. Tak muszi bëc i z bronją.

— Mosz pevnje i provdę, Remus. Ale rzeczë som: Nacuż nom dziso bronjô? Rządzą nami pruskji szandarzë, a chtuż z naszich wodvożi sę, be jim wodebrac vłodzą? Jô vjedno movję, że z kożdim pokolenjim naszi ludze są mjejszi i lechszi. Ja, naszi przodkovje, to jesz bëlë ludze wodvożnigo ducha i mocni pjęscë! Kjileż to vojen nje bivało v kaszubskjim kraju, jak to stari ludze vjedzelë wopovjadac! Vojovelë naszi z Krziżokami i Szvedami, a godka spjevô, jak v Gduńsku na renku tak sę rąbjilë toporami żelaznimi, że Rediinjô całô pobjegła krevją. Ale dziseszi ludze zaboczilë wo nich vjelgjich czenach. Stari Klinkosz, co dżadem sedzi na wodpustach pod koscołem, wumje spjevac wo nich dzejach, jaż krev sę burzi. Ale chtuż sę jimu tam przësłuchô? Bo dziseszi, pokąd młodi, to z dzevczętami szprechë, a kiej sę zestarzeją, to v karczmje sedzec. Le do robotë, to jich jesz z bjedą przënekosz, a i przë tim są coroz zgnjilszi. Jô vjedno meszlę, że kuńc svjata sę zbliżô, jak go Sibela przepovjedzała.

— Czimuż vë meslice, że jidze kuńc svjata? — pitom sę.

—To jô cë zaru vëłożę: Sibela napjisała, że kjej dzirżkosc i cnota mjedze ludzami nje będze vjęcij popłocała, kjej chłopë zrobją sę słabi a bjałkji vezną gorę, kjej gburka całé żnivo przedô za jeden peszni czepc na głovje, a sin rzeknje do wojca: tatku, jô mom bąble na ręku wod woranjô — tej kuńc svjata będze blizko. Tu na naszim pustkovju jesz vszetko jidze po starimu, ale za naju lasami i vodą ju bjałkji noszą żnjiva na głovach a senovje gburskji przedovają wojczeznę, be szukac po mjastach letkjigo chleba. To jidze ztąd, że chłopë są coroz słabszi i legavszi. Chdzeż sę podzelë naju przodkovje-stolimë, wo chternich povjodełë starszi? Vdarzisz so pevno nen wostrov na najim jezerze, chturen zvjemë stolimką: Przervoł sę fartuch stolimovi corce, kjej so chcała wusepac stegnę przeką jezora, a z tego pjosku dzis takô vispa, żebes ji tesącem fór v porę mocnich konji nje zvjozł. Cuż to muszała bëc za wopoka z bjałkji! Tec vzęłabe jednigo z naju, jak kota, pod pochę i cużbes zrobjił? — Ale jô jem ti wudbë, że va młodi może jesz kuńca svjata nje dożijeta, bo noprzod muszi jesz Jańcekrest z rozpolonim pjecem po svjece jezdzëc, v chturen będze pakovał tich, co svoji svjęti vjarë nje popuszczą. Podług stari pjesnji będze won panem tego svjata połczvarta lata. Lepji dlo vaju, kjej tego wutropjenjô nje doczekota, ale długo żdac na to svjat nje będze. Bo kjej Pon Bog stvorzeł ludzi na wobroz i podobnosc svoją, to gvesno nje mdze żdoł, jaż z dovnich stolimóv będą chłopë jak truse, bo z taką małoscą be jednak vłodze nad njemim stvorzenjim nje wutrzimelë.—

Takji mądré godkji Mjichoł provadzeł ve vjeczorë Advańtovi, a Godë nadchodzełë co dzeń bleżij. Beło tam cepło v jego chace i wubetno i jô rod tam zachodzeł. Bo z jego spjevu ceszilë sę Svjęti na scanach, a jego godka beła cnotlivô i krotofilnô. Nje vjedzołbem povjedzec, cze nen cepłi vjid v jego chace bjił z kominka, cze ze spjevë i povjôstk Mjichała, cze też wod skarnji Martë, vjęząci przë kominku cecho jak kotka.

Minęłë Godë i na cudovnô noc, v chterni voda sę przemjenjô ve vjino. A kjej nadszedł dzeń Navrocenjô Svjętigo Pjotra i Pavła, tej panji wobzerała svoją spiżarnją, a gbur z Mjichałem vanożilë po spikrzu i po stodole, be sę doznac, cze dosigną do zimku i cze jochem nje navjedzi pustkovjô. Ale nalezlë vszetkjigo daru Bożigo dosc tile, bo roku moji choroscë Pon Bog doł żnjivo valné.

Bëlë tede vszescë spokojni, le knop nasz bojoł sę jesz vjedno Gvjiżdżóv i kozłóv, choc ju minęłë Trzë Krole. Ale latos belë przëszłi Gvjozdkji ze vsë, co sę chcelë Marce spsocëc, a jemu sę przë tim na skorę dostało, bo ze strachu zaboczeł pocerza. Morcin też mjoł strach, ale nje gvjiżdżóv żodnich, le prorokovanjô Mjichala wo vojnje. Bo go ju dva raze napjisełë v minjonich latach a tero beł vjarë, że z njim pojadą. Mje z przëczinë moji skażoni godkji be nje vzęlë, rzekł Mjichoł  — choba, żebe ju vszetkjich potracilë i zeszlë do kalekóv.

V Gromnjiczną komudni vëszedł z njeba dzeń. Czeszilë sę z tego, bo wod wojcóv vjedzelë, że kjej v to svjęto słuńce svjeci, to zaraza na dobetk spadnje. Nje zabędę tego dnja, bo v njim mojigo vanożenjô po svjece leżi początk i zdrzodło. Morcin z knopem sę vëbjerelë do lasa, żebe zabjic żmiję i ji żągło dostac. Knop chcoł je vkrącëc v bat, a Morcin vbjic v kum, żebe bedło dobrze żarło.

Ale mje, kjej przëszłasma z koscoła, vzęła chęc vanożenjô po polu. Tak jô szedł przez woborę i dzivno mje beło, żem nje vjidzol vasązka, na chternim pon i panji jezdzilë do koscoła.

Znadz sę dziso zabavjilë dłużij! — pomeslołjem sobie.

Tej szedł jem prosto ku nim trzem chojnom, molovji, chturen jô za knopjęcich lôt przezvoł studnją Jozvovą. Beł to noveższi plac na całim naszim pustkovju. Kjej jem zaszedł, skovronkji ju spałë na mjedzach, a słuńce legło, czervjoni wostavjivszë woblok na njebje. Jezoro svjeceło modro od njeba, po chternim vjeczor szarą rozposceroł cenją. Le v brozdach i rovach bjeleł sę smjeg strzod czorni roli. Cecho beło, le daleko v lese wodecknął i zacząl szemarzëc vjater, be nańsc na pustkovjé nocą i vëtrząsc zemę z drzevjąt zgurdżałich. Sucho tam beło pod trzema chojnami, bo tu nopjervji smjeg zbjegoł i zemja wobsichała. Tak jô sodł i zdrzoł na ten naju svjat pustkovjovi. A przed mojimi woczoma ręka njevjidzalnô jęła szukac, jak z kłąbka, wobrozkji mojigo żëcô z timi lasami, a vkoł tich wobrozkóv woblotivałë pitanjô, istamantnje jak rój pszczół, kjej jim matka vëspjevala godzenę:

—Nacuż cę Pon Bog stvorzeł na tim svjece, Remusu? Cuż będzesz robjił do smjercë? Cze wostanjesz tu, służącë vjernje panu, jaż cę vëvjezą na smętorz v Lipnje ? Cze pudzesz v svjat, tam za jezorami i lasami, mjedze cuzich ludzi?

Przëboczeł jem sobje, jakżem za knopa so wobjecivoł vińsc na svjat, jak wurosnę. I tą drogą szłë moje mesle, jak vëpuszczoni z klotkji ptochë i lecałë gorą jezora i lasa v szerokji svjat.

Długo jô tam sedzoł, cecho jak kam wusadłi na mjedzë, a koło mje szłë v tuńc nodzeja ze sełą, chternąm czuł v młodich członkach. Jaż sę ju mocko zcemjało, żem ledvje ze za gorë vëzerająci mogł poznac komin pustkovjô.

Tej jem sę vzął i vstoł.

—Gvesno ju naszi są po vjeczerzi! — rzekł jem do sebje. — Ale może Marcijanna cë co wostavjiła. A żeli nje, to pudę bez vjeczerzi spac! — Bo i tak jedzenjé mje nje szło v mjęso, lem wostoł takji woschłi vjedno, jak przed moją choroscą, tak i po nji.

Nazod vzął jem drogę jinszą, tak żem wobszedł przë wonim sklepje, chdze mje no skrelë po dobëcu na Golijace. Tam jô veszedł na spich gorkji, za chterną sę przëtaceło pustkovjé. A chdze gorka zchodzela, tam sę zaczął sod vjiszon i slivk.

Drzevjęta stojałë cecho, vëcigającé vjetvje czorné, jakbe wusmoloné. Ale v njich ju sę varzeła mjozga, be je przëwoblec wob lato lestem, kvjatem i brzadem. Muszoł jem davac boczenjé, żebe wochronjic woczë wod gałązk, jidącë przez sod, bo vesoko vëcignęła mje chorosc, tak żem głovą przerosł vszetkjich chłopóv na pustkovju. Zaszedł jem ku reszce jaż do scanë chatë gburskji. Tam stojała na gromada kaminji, na chterni jô sę przed lati tak mocko stłukł, a nad nją na slivka, z chterni jô beł spodł. Wurosła wona wob tile lôt, a skaze wod złomani vjetvji nji mogłjem poznac, zdrzącë v gorę.

— Tam naprocem vgorze je wokno! — pomeslołjem sobje — a za njim sedzi v cemnoscë domoci Straszk.

Vdarzeł jô sobje, żem za knopa ze za płotu chodzel zazerac, cze won so czasem v nocë vjidu nje zrobji. Ale vjedno wokno wostało cemné, jak woko wumarłigo człovjeka.

Tak jô wodstąpjił porę krokóv i podezdrzoł v gorę, jak wonge. Ale jażem so zdzevjił:

— Tec tam v woknje svjeceł vjid!

— Moc Boskô! — pomesloł jem sobje. Cze jô może jem v spjiku, cze mje sę snjije? Jak długo jô na tim pustkovju pamjęcą signąc mogę, nje beło vjidu v tim woknje. A vjedno, kjej jem przechodząci vezdrzoł v to slepé woko chatë pod vjetrznjokami, przëboczivoł mje sę zamknjęti Straszk, chternigom vjidzoł v złi dzeń, vanożącigo po pustkovju.

Tak jô stojoł i patrzeł całi szturk, ale vjid jak svjeceł, tak svjeceł, Pjerszô dzevota mje ju wominęła i rod bem beł sę doznoł, co sę tam dzeje za woknem. Vezdrzoł jem na slivkę, cze bem po nji, jak wonge, nji mogł vlezc v gorę. Ale muszołjem so povjedzec, żebe mje dziso ju żodna vjetva nje strzimała. V takjich meslach szedł jem na woborę.

Ale tu na mje żdało jesz vjększé zdzevjenjé: stojoł vasążk cuzi kole vrot. Na njim ze szklącą mucą na głovje wuzdrzoł jem Golijata. V komudnim vjidze njico ze szarimi skrzidłami, dzekji vedavającë govor i nje rozumjałi, chvjądało sę kole voza. Cuzi parobk trzimoł bat i latarnją. A kjej vjid wobloł nę szarą wukozkę, poznoł jem.

— Tec to beł domoci Straszk, zamkłi dotechczos na gorze! Vszescë stojelë na woborze, ale z daleka wod ni wukozkji i Golijata. Le pon beł bleżij przëstąpjoni i godoł z Golijatem.

Nji mjoł jem czasu, żebe mesle v gromadę zebrac, bo to sę tam szątoleło kole vasążka, krzikało, szkalovało. Tej vjid latarnji zniknął mje z woczu, zaturkotałë koła, trzasło z bata i wujachało, jak złô jakô womona.

Tak jô sę vzął i szedł do czeladni. Tam sedzała Marcijanna na łavje przë pjecku, a przë nji Mjichoł, Woprzestelë gadac, kjej jem veszedł. A jô z njich pozdrzoł na naju stari zegar, chturen połikoł godzenë zaredzevjałą gordzelą. Kożdô leczba na jego skarnji stojała jak dzivné zapitanjé. Ale co sę stało, tego stari zegar povjedzec nji mogł.

Marcijanna, njic nje rzekłszë, podała mje kavałk chleba i talerz zocerkji, a jô zaczął jesc. Njick wonji woboje nje movjilë, jażem do njich sę wodezvoł:

—V gorzejevjid! A Straszk wujachoł z pustkovjô!— Mjichoł na to sztot przemiszlivoł, tej vezdrzoł na mje i rzekł:

— Moc Boskô! Chdze vjid zapolą, wucekô Straszk! Marcijanna zakreła woczë szertuchem i rozpłakała sę głosno.

 


     XII      

REMUS

      XIV