XLIV

Jak v Svjętojańską noc na Łisce 
stracilë Remus i Julka i jak tam dobeł Smętk.

Długô cenjô szła bokjem mje, kjej jem doszedł na dregji dzeń do vjelgjigo kaminja pod Vjeprznjicą i Wovsnjicami. Ludze wo njim mają povjostkę, że Złi Duch njosł go z dalekjich gór na skrzidłach, be njim zavalëc Vesoką Bromę Gduńską. Ale kjej kur zapjoł, moc go wopusceła i ze zemglałich pazur vëpodł kam tu na rozestajné drogji. Ale mje sę ti godce vjarë dac nje chcało, bo so wuvożom, żc go tu postavjił norod stolimóv na pamjatkę i znak. Bo rovno dalekô droga wod njego do starich vsóv: Gostomja, Skorzeva, Lubjani i rovno starigo mjasta Koscerznë. Jesz dziso dzivnimi znakami popjisani stoji won tam vcsoko v polu, ale jesz njicht movë tego pjisma nje przeczetoł.

Pod tim kaminjem jô wodpoczivoł. Przed zochodem słuńca muszoł jô jesz duńsc do Łiskji, bo gnało mje procem voli povjedzenje stari Julkji v nę straszną noc, kjej mój tovarzesz Trąba zgjinął smjercą:

— Ve Vileją Svjętigo Jana, kjej dzeń i noc sę zrovnają, będzesz të na Łisce. Wobrządk stari, jak żëcé ludzi na ti zemji, wobchodzeł będze lud. Dom cë tej mjecz i vjid, bes vjodł za sobą vëbranich svojigo norodu na vëbavjenjé zaklętigo zomku...

Dziso po vszeskjich gorach szekovelë wognje na vesokjich drągach, be je zapolic po całim kraju, jak noc sę położi na zemji. V dziseszi nocë paproc mjała zakviitnąc v głębokjim lese cudovnim kvjatem.

Ale cuż wona, staró Julka, mje krom tego povjedzała v ni zapadłi chace na smjegach?

— Ale jednigo cë dac nji mogę. Tego, co jak bliza morskô scigô wokrętë v brozdë jich dróg, tego, co jak wobrącz trzimô gromadę, tego, co duchom daje moc nad całami. To të som mjec muszisz!

— Cuż to, co jô som mjec muszę?

Nje vjedzoł jô na to wodpovjedzë i v meslach vzął jem sę i szedł dalij.

Na rozestajnich drogach przë starim smętorzu pod Gostomjem stojała v szarim vjidze cemnô postacejô cecho jak samotnô figura v polu. Naszedłszë krocij, poznoł jem starą Julkę. Vëcignęła wona do mje rękę i povjedzała:

— Vjedzałam, że przińdzesz, Vjitosłavje! Tero poj ze mną!

Nje provadzeła mje drogą przez vjes, le gorą przez Chochovatkę, jażesma zaszła na Łiskę wod stronë Rzepisk. Wuzdrzoł jem vesokji drąg, z chternigo sę zvjeszoł długji lińcuch, przërzeszoni do beczkji ze smołą. V dole, chdze droga provadzeła z Gostomja do Njesołovjic i do Długjigo jezora, zbjerało sę ludztva vjele. Julka stanęła wokoma mje. Ji zgarbjalô postacejô vëprostovała sę i jakbe wurosła. Ji bladé skarnje nabrałë vezdrzenjô jak no v Sorbsku, kjej zdrzała na mje ze starigo portretu Sidonja z rodu Borkóv. Ji woczë zaszłë cemną krosą aksamjętovą i głęboką, jak ją mô jezoro v głębokjim lese, v chternim podług ludzkji godkji spji na dnje njepojętô tajemnjica. Jak na mje timi woczoma vezdrzała, przëboczeło mje sę vezdrzenjé ludzi, chterni za kjile godzin konac mają. Lud tej movji, że mają ju vjeczné woczë. Ale wona ręką vëcignjętą zrobjiła krąg po podnjebju wod vschodu słuńca do zochodu i rzekła tak:

— Jak dalek dozdrzisz wokjem ve vjidze zachodzącigo słuńca, zemja to kamjannich svjodkóv minjonich vjekóv, zemja mogjił i grobóv. Beł takji czas, kjej na ti gorze łiszczoł sę vjid vjeczni, wod czego gora vzęła mjono Łiskji. Tam chdze za vesokjim brzegjem Długjigo jezora żolącô sę krevavo zachodzi wognjistô kula słuńca, trzëboczné stojało svjęté mjasto. V njim stolimovi lud budovoł svoje kontinë Bogu. Tam wodbivałë sę vjece, tam vëbjerelë starszi z ludu svojich ksążąt. A kjej vibor stanął, postavjilë vjelgji kaminje v kręgu na pamjątkę i znak. Dziseszé pokolenjé, wobzerającë te pamjątkji vjelgji przeszłoscë, dżivné wo njich plece godkji. A kjej naleze staré kamjanné żarna, na chternich młołë svjętą mąkę na wofjarę, bjerze je i poji v njich gąskji na woborze. Bo ten rod, chturen ne pamjątkji stovjoł i z nich żoren wofjarovoł, vëloł svoję krev v wobronje svobodë ti zemji, a ludek prosti, v njevolę vzęti przez cuzich panóv, zaboczeł wo jich znaczenju. Ale krev stolimóv jesz nje vëmarla le zataceła sę strzod szarigo ludztva. A ti, co z ni krevji pochodzą, staną jednigo dnja przë tich pamjątkach. A tej kaminje przemovją. Stoją wone tam wod tesąci lôt i żdają na svoję godzenę. Dzis, to noc cudu. A ten cud sę stanje, abo jô ti nocë nje przeżiję. Wudzirżë ducha, Vjitodłavje, i robji coc povjem. — Zdrzë noprzod v dol, co sę dzeje kol stóp gorë.

Vjidzoł jô wode vsë jidąci długji rząd dzevczęt i chlopokóv, za chternim njeksztołtnim karnem szlë starszi i dzecë. Na przodku njosł chłopok vesoko zeloné drzevo, wumajoné ve vjińce i kvjatë Za njim szedł z vjelgą statecznoscą przewodzani v bjołi płoszcz i korunę trzëkańczastą na głovje ksążę. Slode njego straszeł vezdrzenjim svojim, straszni całi, na czervjono wobleczoni kat, ze zakretą tvarzą zdrząci dvjema czornimi lukami navprost sebje. Vjelgji gołi mjecz njosł won przełożoni przez remję. Wokoma njego czorno wobleczoni sędza kroczeł z povogą vjelgą a za njimi całi rząd dzivnje vëstrojonich postaceji.

Podeszlë wonji pod gorę na szerokji plac, na chternim na vestrzodku vbjiti v zemję stojoł słup, na jeden łokc vesokji i vjińcami wokrąconi. Wustavjilë sę vkrąg jego i zaspjevelë pjesnją. Jak vëspjevelë, vëszedł kat z łiszczącim mjeczem przez remję i vëmjerzeł krokóv trzëdzesce vprzek i spak na placu. Vszescë sę przed njim rozstąpovelë, a won podnjosł zev i vołoł:

Rum! Rum! Z placu naszigo, 
Cobe sę nje stało co złego! 
Rozstąpta sę na krokóv trzëdzesce, 
A va matkji svoje dzotkji strzeżce, 
Cobe sę nje dostałë pod katovskji ręce 
I nje konałë v wurzasu i męce 
Za vistąpk, chteren pravo ve krvji mije, 
Bo to nje kat, le svjęté pravo bjije.

Tero rakorz przërzeszoł kanję do słupa, a chłopocë jęlë spjevac:

Kanjo! Kanjo! Njeszczestlevô kanjo! 
Vdarzisz të so, jak të v lese 
Na vjetvje sedzała 
I nama rągała,
Kjej ma do dom konje gnalë i cebje złapalë?... 
Vołałas të: pjic! 
Tero cebje scic 
Żdô ju kat ze smjercą v woku. 
Wumrzesz, kanjo, po veroku 
Za tvoje rąganjé, 
Deszczu sprovodzanjé. 
Njeszczestlevô kanjo!

Ledvje chłopocë wucechlë, podnjosł sę v bjołim płoszczu ksążę i movjił takji słova:

Va ludze ze vsë,
Pocuż va sę tu zeszlë?
Tec nje vjeta, co to znaczi
Starodovni wobrządk takji,
Bo v mogjiłach dovno zgnjilë,
Co ten zveczoj stanovjilë.
I njicht z żevich nom v dorunku
Trojakjigo nje dô trunku,
Chteren njese szczescé svjatu, —
I paprocë kvjatu.....
Pokąd trunk nen v duchóv mocë,
Pokąd nje zakvjitł paprocë
Szczescodajni kvjat!
Grzeszi bjedni svjat!
Pokąd będze człovjek błądzeł,
Not sędzigo, be go sądzeł...
Skłodom svoje rządë.
Sędzo! Spravji sąde!...

Na to veszedł na veveższoné krzasło czorno wobleczoni sędza. Ale Julka wuchvaceła mje za remję i rzekła:

— Co të tam vjidzisz, to jak starodovni wobroz z chternigo krose spłavjił deszcz i vëpjiło słuńce. Przed vjele vjekami ten wobroz szkleł v całi krosë vjelgjigo i svjętigo wobrządku i rozprovjałë sę na njim vjelgji spravë. Będą wonji tero tam v dole sądzëc svoje małé spravë vjeskji a za svoje grzechë zetną kanję. Ale jak spadnje głova kanji pod katovskjim mjeczem, tej nochvatszi chłopok vëskoczi tu v gorę, zapoli beczkę i vëcignje ję na lińcuchu v gorę. Chvjila, a wuzdrzisz, jak na vszeskjich gorach vkoł zapolą sę vjidë, jak gvjozdë polącé, co zes łë z njeba na tę naszą zemję kaszubską. To ta chvjila. v chterni mosz żdac cudu. Vez tę paproc, chterną cë daję, a jak załisną wognje vkoł, tej krziknjij na tich v dole:

— Do mje !

V chternim z njich jesz kropla krevji stolimóv, ten do cebje sę garnąc będze. Tej podnjesesz tę paproc v gorę. A żeli Bog cë namjenjił i będzesz mjoł v duszë, co trzeba, tej cudovnigo vjidu kvjdt vëkvjitnje z paprocë v tvojim ręku Tej nje tile ni żevi z dołu do cebje sę garnac będą ale tam ze za jezora, z molu, chdze stojało svjęté mjasto, ruszą sę vjelgji kaminje, żdająci wod tesąci lôt i wuroczestim korovodem povędrują chiże, jak duchë do cebje na tę gorę, be sę wustavjic v kręgu v koł cebje i znovu zkamjenjec na znak, żes të vodz i krol ti zemji Tej mova tvoja sę stanie wostrô, jak stol, a czestô, jak zdrój a wogjiń tvojich woczu będze rządzeł sercami ludzi, jak woko słuńca słonjecznim kvjatem.

Vzął jem z dreżącą ręką paproc z rąk stari Julkji, a zdovało mje sę, że svjat dichac woprzestoł, njim nadińdze ta chvjila.

Zapoleł sę vjid na Łisce, załiszczałë po chvjilë, jak uwokjem dozdrzec, gorë vkoł. Ale mje v ti vjelgji łunje przëboczeła sę, jak żevô chvjila, kjedem sę rozchodzeł z moją krolevjonką pod vesoką Bożąmęką a z daleka na Glonku poleł sę, jak stolemnô smolnjica, jason na rozvalonim gnjozdze naszigo szczescô. Takô żałosc mje scesnęła serce, żem zaboczeł, chdze jezdem i poco. Zbudzeł mje trzosk poląci beczkji, chterna spadła, a pękłszë rozlała polącą smołę po gorze. V tim momańce vjidzoł jem, jak z nocë vëskoczeł chtos naksztolt nigo malarza ze Sorbska v długjim kołnjerzu i vesokjim kłobuku. Zabjelełë sę ku mje jego zębë a rągająci smjech rozległ sę, żem zaboczeł zavołac na ten lud:

— Do mje !

Lem trzimoł paproc v ręku i zdrzoł jak zdrevnjałi na to, co sę dzeje. Poznoł jô Czernjika. Takji won mje zaszedł ve Zvadze. Takji won sę szętoleł v samotnichace v smjegu ti nocë, kjej mój jedini tovarzesz wumrzec muszoł. Ale won machnął ręką i cesnął v polącą smołę jakjis proch, z chternigo szła vonjô jak z mocnigo trunku. Za njim vëskoczeło z nocë karno bestrich muzikańtóv i zaczęło grac jakąs dzeką notę. Lud z dołu, vjidem dzivnim i muziką przëchłosconi, przëbjegł i gromadzeł sę vkoł njego, a won spjevoł:

Nąże v tuńc! Nąże v tuńc!  
Komediji vaszi kuńc!

A jak zaczęlë tańcovac podług notë jego muzikańtóv, won sę wobroceł do naju dvoje samotnje stojącich na stronje, Julkji i mje, i spjevoł do notë svojich groczi:

— Tańcuj, człeku, procuj, vroż
Jako motel vjechrzem róż.
Nje zdrzë na przodk, nje zdrzë v teł,
Żebes kvjitł i długo żeł.
Na krziżovkach puszczej voz,
Chdze go koń i voznjik njosł,
Bo tam v połnjé nocą, dnja
Będze Zgodka pjilova.
A kjej v woczë zazdrzisz ji:
Drżij, człecze, drżij!

W krosnach robją. Dvoje prządk:
Postavę na a na vątk — 
Robją dzało ludzkjich dnji, 
A jich woko k sobje zgli. 
A jich zvada a jich szor 
Straszni tkają v dzało vzor... 
Jaż cë wurzas duszę zmgli:... 
Tam cę Zgodka vprovadzi, 
Żebe czołenk v ręce brac 
I dzało tkac.

Komu duszę złomjił grzech, 
Prządk go vëporaji smjech. 
Nji czołenka anji vątk 
Nje vërvje won z ręku prządk, 
Chternich v dzało będze gnjev 
Tkoł: Smjerc, Wurzas, Zdradę, Krev!
Bo kjej varsztat dzejóv grzmji, 
Słabi człovjek nje zradzi, 
Le wupadnje v proch i kôł, 
Z kęde won vstoł!...

Nje vdarzę sobje, co sę ze mną dzejało v ni chvjilë. Vjidzoł jô lud tańcująci vkoł Czernjika, a won stojoł ve vestrzodku njich, jak złi duch, chturen drużbuje na djoblim vjeselu. Vkoł na gorach żolełë sę wognje, ale mje serce zasłabło, jak wonge małimu knopu, kjej jem sę nje czuł przenjesc krolevjonkji do zaklętigo zomku. Paproc v moji ręce wopusceła lestë i vjędła. Kjej jem sę wobroceł za Julką, sedzała wona przëczupnjętô na zemji tak cechô i bez vszelkjigo poruszenjô, że mje cos tchnęło. Vezdrzoł jem v ji skarnje i vjidzoł wod razu, że nje żije. Woczë mjała zamklé a z bladich skarnji bjił mroz, chternigo wogrzac nje potrafjiłë łunë Smętkovigo wognja żolącigo sę szeroko po Łisce.

— Cud sę stanje abo jô ti nocë nje przeżiję! — tak uwona mje mjała movjonć.

Jô rozumjoł tero, że cud sę nje stoł z moji vjinë. Ve valce ze Smętkjem wo zaklęti zomk drugji trup legł na moji drodze, a jô przegroł spravę.

Tak jô sę zchileł i vzął letkji cało Julkji na remjona a strzelivszë jesz roz wokjem ku zgraji njesvjadomigo ludku, tańcującigo podług Smętkovi notë, jął zchodzec z gorë v doł ku vsë.

Pod Bożąmęką ve vsë położeł jem trupa Julkji, a tej jem szukoł voza i konji, be ję wodvjezc do ji vsë. Njedługom szukoł, bo Gostomje to vjes szlacheckô i pjerszi gbur z brzegu doł zaprzęgac, nje stracivszë słova.

Przez całą noc jô vjozł ję do Borzestova.

Chcoł jem ję pochovac vłosnim kosztem, ale szołtes mje powuczeł, że to sposobnô beła kobjeta, chterna v testamańce wobdzeleła i koscoł i bjednich gminë. Ale jô wostoł, be rzucëc gorsc zemji, njim sę grob zamknje nad tą dzivną kobjetą.

 


      XLIII       

REMUS

       XLV