W Żółkwi, 16 VII [1671].

Nie zastawszy w wojsku nic jeszcze nagłego i niebezpiecznego, bo się nieprzyjaciel cofnął nazad, dowiedziawszy się o naszej gotowości, i czekać będzie większych posiłków tureckich i tatarskich - ja tedy, postawiwszy wojsko w obozie, zbieżałem tu dla poratowania zdrowia swego, upatrzywszy ten czas, lubo bardzo krótki, jakożkolwiek jednak sposobny do zażycia wód egierskich; którychem tu jeszcze nie zastał, i podobno dobrze, bo ten list Wci, który mi tu p. de Boham oddał, w żółć by mi je był miasto dobrej obrócił krwi.

Zaprawdę, Madame, nigdym się takowego od Wci nie spodziewał czytać listu i dotąd się obaczyć nie mogę, jeśli to przez sen, czy na jawie, znając rozum, baczenie, moderację i douceur Wci. Piszesz Wć, że się czujesz que vous avez du coeur. Proszę takie afekty i serdeczności na kogo inszego obracać, nie na mnie. Odpisować na wszystko niepodobna: naprzód, że się to na nic nie przyda, ponieważ to wszystko, co piszę i pisałem z miłości mojej, przeciwny zawsze w sercu [Wci] czyniło efekt; druga, że się dotąd obaczyć nie mogę i jestem prawie hors de moi. Szczęściem wielkim, żem ten list w nocy czytał, boby się był niejeden tego z twarzy i oczu moich dowiedział, co bardziej w sercu moim ukrywam, niżeli największy na się grzech, i jeśli co bardziej ściska serce moje, jako to, że takiego nie masz na świecie, przed kim by go ulżyć można - co jest inszym utrapionym wielką ulgą, a mnie największą męką i tyraństwem. Trzecia przyczyna, że poczty przejmują, za czym i ten mógłby nie dojść rąk Wci. Krótko jednak namienię, bo mi podobno więcej pisaniem moim turbować Wci nie przyjdzie.

Już większego dowodu odmiany i niemiłości Wci nie potrzeba, kiedyś to Wć w tym przyznała liście, że wszystkie ze mną przez ten tak krótki czas pożycie było insupportable i męką niepojętą Wci, nie tylko dla słabego zdrowia (przeciwko czemu ja nigdy nic nie mówię), ale żeś się Wć nie nauczyła mieszkać a la campagne. A, dla Boga, i przekładaszże to Wć klasztorną celę, do którejeś się tak wiele razy napierała, nad moją osobę, nad moją w jakimkolwiek politycznym przecię domu (lubo a la campagne) konwersację? A wieleżeś Wć ze mną i w tym domu mieszkała? Czy wyszły kiedy trzy miesiące zupełne, nie ośm, jako Wć piszesz, "żebym tylko ośm miesięcy a la campagne z tobą mieszkać mogła, lubo o dwór nie dbam i je ne suis point coquette ni galante"? Czego ja cale zrozumieć nie mogę, i u jakiego to dworu mieszkać, i co to za campagne. Żeś też Wć życzyła sobie u dworu mieszkać, tegom nigdy nie wiedział anim też bronił tego Wci. Jechałaś do Warszawy, kiedyś chciała, i zostałaś tam, kiedy tego zdrowie Wci potrzebowało. A gdzież to owe drzewo albo pusta jaka insuła, w której by się Wci ze mną przykrzyć nigdy nie miało? A teraz i cała ojczyzna moja, i wszystkie domy moje są Wci insupportables!

Piszesz Wć, żeś sobie porobiła nieprzyjaciół dla mnie, a osobliwie Króla JMci, którego łaska przydać się Wci może; a to dlatego, żeś za mną mówiła i przy mnie stawała, i że rodzona moja na Wć winę kładła. Nie frasuj się Wć, naprawiony już jest cale afekt króla do Wci; i ja, niech mi P. Bóg będzie świadkiem, żem to powiadał, żeś Wć jego stronę zawsze trzymała. Cokolwiek tedy moja siostra pobłądziła, jam to naprawił. Nie-przyjaźni zaś wszystkiej narobiła nam propozycja elekcji nieboszczki królowej, która niech z P. Bogiem odpoczywa. A ko-muż z tym było gorzej, jako mnie? Mnieć to po kilka razy w tumultach mało nie zabito, mojejm ci ja to tak wiele nadwerędził substancji; a przecię na nikogo nie narzekam, bo się tak P. Bogu podobało, z którego się ja wolą stosować chcę, bo też i przeciwko [jego] woli czynić chcieć co, jest to szalonego. I to nie rozumiałem za wielką urazę, żem napisał, że trzeba było z szlachciankami konwersować, ile pod takie czasy, gdzie jako najwięcej potrzebowaliśmy przyjaciół. Królowa nieboszczka wielka i mądra była pani, a nieraz o kądzieli z takimi, które czego inszego nie rozumiały, gadała, i sama ją, akomodując się stanowi białogłowskiemu, przędła. I jam się nie między krowami urodził, a przecię i o tym podczas mówić muszę, akomodując się ludziom na gospodarstwie już osiadłym, a pozyskując sobie ich przyjaźń przez moją konwersację, aby też i onych pozyskał, ile gdy tego spólne nasze potrzebowały interesa. Zdrowie moje nie picie (bo po skończonym przeszłorocznym obozie wina w usta moje nie biorę i czkawki nie miewam), ale zdrowie moje zjadło i zabiło (a głowę najbardziej) melankolia, tęskność i gryzienie się.

Uważ tylko Wć, w jakim razie odjechałaś mię Wć i odstąpiła. A możnaż to żyć, nie tylko być zdrowym, będąc tak wielą utrapieniami nie przyciśnionym, ale przyduszonym? Piszesz Wć, że Wć nie masz nie tylko zdrowia, ale i repos dans ce maudit pays. A dla Boga, któż tego odpoczynku bronił i nie pozwalał Wci? I dla Boga, czy godziż się te wszystkie na mnie, który bym rad Wci nieba przychylił, bez wszelkiej przyczyny zwalać winy? Cokolwiek jam był Wci przyobiecał, uczynię. Któż by sobie nie życzył i wyniść przez złotą bramę [z] tego wszystkiego? Ale, przez Boga żywego, czyż się bić o to z P. Bogiem, kiedy w tym jego znać nie ma woli? l tym sposobem, jako Wć piszesz, bardzo by było dobrze, żeby to złożyć wszystko w ręce Króla JMci i rzeczypospolitej, żeby to dobra swoje albo część znaczną poprzedać. Ale to nie może być ani tak prędko, ani tych czasów, bo i sejm ledwie za dwie lecie będzie, i Wć wiesz, że jeden, kontradykując, wszystko zepsować może. Majętności też nikt i w pół darmo kupować, póko się nie uspokoi, nie chce. Mnie zaś tak długo żyć bez Wci czyż rzecz podobna? Czyż by to był znak mojej miłości? A przecięż największa na mnie o to uraza, żem to pisał i że się o to przykrzę.

Co zaś strony M. de Boham, temum tak zlecił powiedzieć Wci: jeśli się nie zechce do mnie prędko powrócić, to jest znak, że ze mną mieszkać nie chce; a kiedy mieszkać nie chce, to chyba życzy sobie rozwieść się ze mną. Na cóżeś Wć w tym teraz liście swoim zaraz wypadła avec la carte blanche? Niech to P. Bóg Wci odpuści! Znajdę ja poczciwszy sposób Wci, że się Wć uwolnisz ode mnie; bo któż dłużej tak ciężką na tym świecie może wytrwać mękę? Wspomnieć sobie prędko, jakoż po naszym weselu we dworze p. Butlerowej, gdym się kilka godzin zabawił avec M. de Comminges, jakoś Wć z tym wypadła en presence de M. łowczy! A jam przecię nic mego przez to do Wci zalterował afektu; i owszem, przypisałem to w sercu moim impacjencji widzenia mego. Jeśli tedy była impacjencja niewidzenia mię przez kilka godzin, gdy prawdziwie kochano, a jakoż nie miała być u mnie niewidzenia Wci zupełnego roku?

Co strony M. Chevalier, i w tym się bardzo omylił M. de Boham, bom o tym nigdy mówić nie myślał, aby nie stał w jednym domu z Wcią. Mówiłem to, że to nie k'rzeczy, że Wć jeździsz sama tylko w tak wielką drogę bez białejgłowy statecznej; bo ja przyznam się, że Mlle Feudherbe mieć za taką nie mogę, ponieważ dzieci rodzi, a za pannę się udaje, i męża ma, a z nim nie mieszka. Les mariages de conscience nie uchodzą, tylko w królewskich albo w wielkich jakich domach. Widzę do tego i słyszę, że i we Francji takiż zwyczaj: każda dama w tak wielką drogę bierze z sobą stateczną białągłowę. Tak się działo, kiedy różne damy en Allemagne, en Florence, teraz en Portugal wyprawowano. Femme de cbambre nawet naszej królowej przy jakiej statecznej posyłano białejgłowie; i Wci, choć-eś dziecięciem była, przydano Mme Galman. O tom tedy tylko mówił, że nie dosyć samego w takich drogach M. Chevalier, ale trzeba było mieć jaką stateczną białągłowę, a to najbardziej dla ludzi, którymże się przeciwić nie trzeba, Wć piszesz: "Niech gadają i rezonują, chacun selon są fantaisie". To prawda, ale ja na tym cierpię; osobliwie, że i dotąd z suspicji u ludzi wyniść nie mogę, bo wszyscy po staremu rozumieją (i dlatego mi są niechętnymi, co jest z wielką moją desavantage), że jakobym to ja miał Wci trzymać [w tamtym] kraju dla jakichś ci po staremu fakcyj. A my jakiej z tamtej strony doznawamy niewdzięczności, codziennie Wć tam na to patrzysz. I jako tedy to tam chcieć się etablir, ja tego pojąć i zrozumieć nie mogę; na coś mi Wć nie odpisała dotąd, lubom już razów kilka o to pisał, gdziem namienił de la Bastille, d'ingratitude, o niedotrzymaniu słowa i o lekkim nas poważeniu. Jako by się to tedy prezentować au palais enchante, a la cour, zmieszkawszy ośm rniesięcy a la campagne, gdzie nas za nic nie mają i gdzie by się pewnie a pewnie urągano, ja tego imaginować nie mogę.

Snadź to jest intencja Wci, której powiedzieć nie chcesz, a widzieć tęż i sama impossibilite musisz, co i ja, abyś Wć tam mieszkała, a ja tu; a żebym tylko o powrót Wci nie dokuczał, to będziemy les meilleurs amis du monde. Bo jakom z listu Wci wyrozumiał, który mię doszedł teraz w drodze tu jadąc, 11eme de juin, numero 52, że ten teraźniejszy czas i pierwszy mieszkania Wci, który się mnie zdał wiekiem, zdaje [się] Wci bardzo być krótkim, bo Wć piszesz, że i pierwej trzeba było Wci dłużej sobie odpocząć po połogu, lubo Wć odpoczywała dziesięć miesięcy, tj. od nowembra aż do augusta. Lepiej tedy już to mówić i napisać, co jest w sercu, a czego się ja nie bez fundamentu domyślam.

Krewnych Wci kocham wszystkich, P. Bóg lepiej widzi, ile jeszcze grzecznych, i z samej teraz powieści de M. de Boham. Wielce estymuje sobie M. de Bethune i onego pragnę przyjaźni. To prawda, jeżeli mi kiedy niemiło było na M. Chevalier, to nie z inszej, sam Bóg lepiej widzi, przyczyny, tylko że dymi-nucja afektu Wci nie z inszej, tylko z jego przyczyny, że Wć w nim bardziej niżeli we mnie kochasz. I byłoż mi tu o co mieć za złe? Ale co do avancement jegoż fortuny, niech nie żyję, jeślibym nieba nierad przychylił, a tym bardziej jeszcze dlatego, aby uczyniwszy jego fortunę, mogłem był bez wszelkiej przeszkody serce Wci posseder. Te były, Bóg moim świadkiem, les veritables sentiments de mon coeur. I comże to ja takiego mógł bvł uczynić dla niego, co było w mocy mojej, a nie uczyniłem? Że nie został capitaine de la garde? Czyż to było w ręku moich?! Czyż ja regimentami dysponuję? Mój ledwo utrzymać mogę! Ale spróbować mię tak było - to, co było właśnie w ręku moich, by też połowę substancji mojej, a na ostatek i część zdrowia mego - a rzec mi było: "Uczyń to dla brata mego!"; gdybym był nie uczynił, miećże mię natenczas było nie za kochającego siebie, ale za największego szelmę i fałszerza miłości Wci. Już tedy Wci nie będę więcej turbował nie tylko prośbą, przestrogą, ale i pisaniem moim, abym do takiego Wci więcej nie przywiódł listu, którego odebrać bodajem był nie doczekał. A toute la famille mes tres humbles respects; dziecię pozdrawiam.

Dlaczego ja choruję, a chorując cierpię, widzi to lepiej P. Bóg. A pytać tych wszystkich, co ze mną do Gdańska jechali przeciwko Wci, jeżeli nie takież bóle głowy miewałem, niesypianie, katar ustawiczny; a skorom się zjechał z Wcią, zaraz to wszystko jako ręką odjął. Na cóż szukać inszej przyczyny, kiedym to ja przez swoją doszedł eksperiencję: i pierwszym odjazdem, tak właśnie jako i teraz, ósmego miesiąca te bóle mi się zaczęły; na które co ja ucierpię, ofiaruję to P. Bogu. Moje debosze przed laty nie wadziły Wci. Dosyć, żem Wci dotrzymał wiary i takim gwałt przyrodzeniu memu uczynił, jakiego drugiego na świecie nie znajdzie przykładu, a przecię mi to w żadną u Wci nie poszło zasługę, co by druga za wielkie u siebie miała szczęście, miłość i obligację.

Pieczętując ten list, albo raczej kończąc, przyszła poczta lwowska, przez którą odebrałem list od Wci du 18eme de juin, numero 53, w którym Wć piszesz, żeś mi przysięgi dotrzymywać nie powinna, ponieważ ja Wci słowa nie dotrzymuję. Jest to właśnie tak kusić P. Boga, jako go kusił czart, który kazał Chrystusowi Panu z kamieni chleb urobić. I mnie toż się dzieje właśnie. Kup majętność koniecznie za dwieście tysięcy talerów, boś obiecał (na zebranie której sumy trzeba teraz dwanaścieset tysięcy szelągów, a takiego nie znajdzie w całej Polszcze, co by sto tysięcy wyliczyć mógł); idź potem do najniewdzięczniejszego na świecie kraju i dla którego tak wieleś stracił i substancji, i reputacji, i żyj tam bez honoru, bez respektu, i jeszcze żeby się z ciebie tam urągano i naśmiewano; wyjedź potem z honorem, z amnestią wszystkiego i z pozwoleniem Króla JMci i rzeczypospolitej! Jeśli tedy te wszystkie rzeczy są w ręku moich, niech każdy rozsądzi.

Prokuracji tej i przeczytać nie mogę, i nie wiem, na co to jest potrzebna. Szkatuła, w której bezuar, w Kazimierzu z rzeczami nad Wisłą. P. wojewodzina krakowska pod Krakowem; p. Wardeński od dwóch niedziel w Kałuży stara się o takiego arendarza, jakiego Wć potrzebujesz. -

Na insze punkta listu Wci, dosyć uszczypliwe i pełne nieukontentowania, nie odpisuję, ponieważ się Wć wybierasz z taką ochotą do widzenia mnie, z jaką bym się ja ledwo wybierał na śmierć katowską albo na galerę wieczną.

 


LISTY DO KRÓLOWEJ MARYSIEŃKI