Anna Paner, Jan Iluk: Historia Polski

1. Powstanie państwa polskiego. Monarchia wczesnofeudalna w Polsce (X - XII w.)

Plemiona polskie, należące do Słowian zachodnich w VI - VII w. n. e. zajęły tereny pomiędzy Odrą a Wisłą: Dziadoszanie na Śląsku wokół Głogowa, Trzebowianie pod Legnicą, nad rzeką Bóbr - Bobrzanie, Ślężanie wokół Wrocławia, nad Odrą i Trzebnicą, Nad górną Odrą - Opolanie, Gołęszyce nad Olzą w okolicach Cieszyna, wokół jeziora Gopło na Kujawach - Goplanie, w Wielkopolsce - Polanie, nad środkową Wisłą Mazowszanie, pomiędzy Odrą, dolną Wisłą a Bałtykiem na północy oraz Notecią na południu - Pomorzanie, nad górną Wisłą, w okolicach Krakowa i Wiślicy - Wiślanie, nad Sanem i Wieprzem - Lędzianie.

Najsilniejsze państwo plemienne stworzyli Polanie, skupieni wokół grodów w Gnieźnie, Poznaniu, Ostrowie Lednickim i Lądzie. W połowie IX w. Piastowie odsunęli dynastię Popielidów i rozpoczęli podbój sąsiednich ziem: Kujaw, ziemi sieradzkiej, łęczyckiej, Mazowsza i ziemi sandomierskiej. Mieszko - czwarty z Piastów (po Siemowicie, Lestku i Siemomyśle), urodzony ok. 930 r., aby uniezależnić się od Niemiec zawarł sojusz z Czechami i przyjął w 966 r. chrzest z rąk ich duchownych. Pierwsze polskie biskupstwo powstało w Poznaniu. W następnych latach Mieszko podjął próbę opanowania ujścia Odry (r. 972), Śląska (r. 990) oraz Małopolski (r. 992), zamykając w ten sposób proces jednoczenia plemion polskich. Następca Mieszka I - Bolesław Chrobry, widząc, że ziemie pomiędzy Łabą a Odrą stały się terenem ekspansji niemieckiej - swoje zainteresowania skierował na ziemie Prusów leżące w sąsiedztwie Mazowsza i Pomorza Gdańskiego. Zaczął od wysłania tam misjonarzy z biskupem praskim Wojciechem, który nie uszanowawszy miejscowych obyczajów, poniósł śmierć męczeńską w 997 r. .

W r. 1000, w zamian za poparcie cesarskich planów utworzenia uniwersalnej monarchii, składającej się z Germanii, Italii, Galii i Słowiańszczyzny, Otton III zgodził się na utworzenie arcybiskupstwa w Gnieźnie i powiększenie liczby polskich biskupstw. Po śmierci przyjaznego Ottona, Bolesław Chrobry przez 14 lat toczył wojny z jego następcą Henrykiem II. Na mocy pokoju w Budziszynie Polska uzyskała Morawy, Milsko i Łużyce. W ostatnim roku życia (1025), korzystając z bezkrólewia w Niemczech - Bolesław koronował się. Jego następca - syn Mieszko II, na skutek spisku braci, wspomaganych przez cesarza niemieckiego i księcia ruskiego stracił koronę i musiał opuścić kraj. Około r. 1034, po śmierci Mieszka II doszło do buntu ludowego przeciwko możnym i duchowieństwu, a w r. 1039 książę czeski Brzetysław najechał Polskę; szczególnie ucierpiał wówczas Poznań a zwłaszcza Gniezno, skąd Czesi zabrali relikwie św. Wojciecha. Ponownego zjednoczenia kraju dokonał jego syn Kazimierz Odnowiciel, który odbudował grody i kościoły oraz wprowadził obowiązek służby wojskowej dla tych, którzy posiadali ziemię na tzw. prawie rycerskim. Korzystając z konfliktu pomiędzy cesarzem a papieżem w walce o inwestyturę, syn Kazimierza - Bolesław Śmiały w r. 1076 odnowił monarchię w Polsce. Ekspansywna polityka zagraniczna króla wywołała konflikt z możnymi, którego ofiarą padł biskup krakowski - Stanisław. Bolesław został wygnany z kraju, a władzę objął jego brat - Władysław Herman, uzależniony od cesarza i możnych, pod naciskiem których podzielił kraj pomiędzy synów - Zbigniewa i Bolesława Krzywoustego. Osiągnąwszy pełnoletniość Bolesław wypędził brata i zajął jego dzielnicę. Pod pretekstem obrony praw Zbigniewa Polskę najechał cesarz Henryk V; został jednak zmuszony do odwrotu po klęsce pod Głogowem, Bytomiem i Wrocławiem. W latach 1116 - 1122 Krzywousty podporządkował Polsce Pomorze Gdańskie i Pomorze Zachodnie. W 1138 r. dokonał podziału państwa na dzielnice, ustanawiając zasadę senioratu, czyli zwierzchniej władzy najstarszego z Piastów nad książętami dzielnicowymi. Pierwszym seniorem został Władysław II, który oprócz dziedzicznego Śląska otrzymał dzielnicę senioralną (ziemia krakowska, część Wielkopolski z Gnieznem, część Kujaw, ziemi sieradzkiej oraz zwierzchnictwo nad Pomorzem), młodsi bracia otrzymali: Bolesław Kędzierzawy - Mazowsze i część Kujaw, Mieszko III Stary - Wielkopolskę.

Na początku XII w. Polskę zamieszkiwało około 1,5 mln ludzi. Największe miasta: Gniezno, Kraków, Wrocław, Wolin liczyły przeciętnie 4-5 tysięcy. Państwem kierował książę przy pomocy możnych, którzy też sprawowali najwyższe urzędy: wojewody, komornika, kanclerza, cześnika i stolnika. Podstawową jednostką terytorialno - administracyjną były grody, zarządzane przez kasztelana; zbierano tam daniny i podatki należne księciu, w oparciu o grody organizowano obronę państwa.

2. Zjednoczenie i odbudowa państwa polskiego w XIV wieku.

Zasad podziału państwa i dziedziczenia władzy przewidzianych przez Krzywoustego nie respektowali jego synowie, którzy wygnali pierwszego seniora Władysława II. Wkrótce podobny los spotkał Mieszka III Starego, zmierzającego do wzmocnienia władzy centralnej. W r. 1177 możni, łamiąc zasadę senioratu, powierzyli tron krakowski Kazimierzowi Sprawiedliwemu, i w zamian za przywileje w r. 1180 zgodzili się na dziedziczenie tronu krakowskiego przez synów księcia.

Decentralizacja władzy i walki pomiędzy książętami dzielnicowymi naraziły Polskę na straty terytorialne. Na zachodzie Marchia Brandenburska przejęła ziemię lubuską oraz tereny nad Notecią i dolną Wartą tworząc tam tzw. Nową Marchię. Na północy Zakon krzyżacki, zawładnął ziemią chełmińską, dobrzyńską i gniewską, a do r. 1283 opanował tereny Prusów leżące pomiędzy dolną Wisłą a Niemnem. W r. 1308 zajął Pomorze Gdańskie. Południe kraju dotykały najazdy tatarskie; pierwszy w r. 1241 zakończył się klęską rycerstwa polskiego w bitwie pod Legnicą; kolejne rabunkowe wyprawy miały miejsce w r. 1259 i 1287.

Próby zjednoczenia państwa podejmowali już w początkach XIII wieku Piastowie śląscy - Henryk Brodaty i Henryk Pobożny, władający Śląskiem, ziemią krakowską, częścią Wielkopolski i ziemią lubuską, a następnie wnuk tegoż ostatniego - Henryk Probus. W II połowie XIII w. najwięcej szans na dokonanie dzieła zjednoczenia miał książę wielkopolski - Przemysł, który w r. 1294, na mocy wcześniejszego porozumienia z księciem pomorskim Mszczujem II, przejął Pomorze Gdańskie, i 26 czerwca 1295 został ukoronowany przez arcybiskupa Jakuba Świnkę. Po tragicznej śmierci Przemysła, możni krakowscy (r. 1300) ofiarowali tron polski królowi czeskiemu - Wacławowi II. Pomimo niechęci jaką Polacy odczuwali do Przemyślidów, pod rządami Wacława zostały zjednoczone ziemie polskie (Małopolska, Wielkopolska, ziemia sieradzka, Kujawy brzeskie oraz Pomorze Gdańskie), wprowadzono jednolitą administrację z obdarzonymi silną władzą wykonawczą urzędnikami królewskimi - starostami, co przyczyniło się do ukrócenia anarchii feudalnej. W roku 1305 zmarł Wacław, a kiedy rok później zamordowany został jego syn i następca Wacław III, wówczas po spadek po nich sięgnął książę brzesko - kujawski - Władysław Łokietek. Dzięki pomocy swojego zięcia - Karola Roberta - króla węgierskiego zdobył ziemię sandomierską, Małopolskę i Pomorze Gdańskie, lecz te ostatnie wkrótce (r. 1308) zagarnęli krzyżacy. W r. 1312 Łokietek złamał bunt biskupa Jana Muskaty i mieszczan krakowskich sprzyjających Niemcom, w r. 1314 przyłączył Wielkopolskę. Łokietkowi nie udało się opanować Śląska, którego książęta złożyli hołd lenny królowi czeskiemu. Nie powiodła się też próba odzyskania Pomorza Gdańskiego na drodze dyplomatycznej, gdyż krzyżacy nie uznali wyroku sądu papieskiego w Inowrocławiu, nakazującego zwrot ziem i odszkodowanie w wysokości 30 tysięcy grzywien. Rozstrzygnięcia nie przyniosły też działania zbrojne, pomimo zwycięstwa polskiego pod Płowcami (r. 1331), Krzyżacy zajęli Kujawy i ziemię dobrzyńską, a do koalicji antypolskiej przystąpił Jan Luksemburski, roszczący, prawem spadku po Przemyślidach pretensje do korony polskiej. Następca Łokietka - Kazimierz Wielki najpierw uregulował sprawę roszeń czeskich, płacąc Luksemburgom 20 tysięcy kóp groszy praskich za rezygnację z korony polskiej. W r. 1339 wytoczył Krzyżakom proces w Warszawie, żądając zwrotu Pomorza, ziemi chełmińskiej, michałowskiej, dobrzyńskiej i Kujaw, ale w obronie Zakonu stanął papież. Dopiero r. 1343 w Kaliszu, w wyniku bezpośrednich rokowań udało się Kazimierzowi odzyskać Kujawy i ziemię dobrzyńską, zaś krzyżacy zatrzymali Pomorze, jako tzw. jałmużnę królewską. Wojna z Czechami w latach 1345-348 nie przyniosła odzyskania Śląska. Straty na zachodzie i północy (z wyjątkiem odzyskania Wschowy, Santoka i Drezdenka) zrekompensowało opanowanie Rusi Halickiej i przejęcie w lenno Mazowsza. W dobie panowania Kazimierz 2,5 razy (w porównaniu z r.1333) powiększył się obszar państwa; kraj zamieszkiwało 1,3 miliona ludzi, założono 500 nowych wsi i 60 miast na prawie niemieckim, zbudowano i unowocześniono 53 zamki obronne, 27 miast otoczono murami, zmodernizowano zarządzanie kopalniami ołowiu, srebra i żup solnych, skodyfikowano prawo w statuty: wiślicki i piotrkowski; w r. 1364 założono Akademię Krakowską z wydziałem prawa cywilnego, karnego, medycyny i nauk wyzwolonych. W Polsce w okresie rządów ostatnich Piastów rozpoczął się proces tworzenia monarchii stanowej, w której szlachta, duchowieństwo, mieszczanie i chłopi posiadali odmienne prawa i obowiązki względem państwa. Różnili się stanem majątkowym i kulturą. Kazimierz nie doczekawszy się męskiego potomka przekazał władzę swojemu siostrzeńcowi - królowi węgierskiemu Ludwikowi Andegaweńskiemu. Ludwik utracił Santok, zrzekł się praw do Śląska, Litwa zajęła Włodzimierz, zaś wspólnie opanowana Ruś została włączona do Węgier. Król dbał jednak o rozwój handlu, otwierając dla kupców polskich rynki węgierskie. Chcąc zapewnić córkom tron w Polsce, obniżył podatek poradlny z 12 do 2 groszy z łana chłopskiego, zobowiązał się wynagradzać szlachtę za wyprawy wojenne poza terenem kraju, zwolnił ją także z obowiązku budowy grodów obronnych (przywilej koszycki, r. 1374). W zamian za to (r.1386) szlachta przyjęła na tron polski jego córkę Jadwigę.

3. Doba jagiellońska

W miarę rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej Polska odczuwała brak dostępu do Bałtyku, a zatem konieczność odzyskania Pomorza Gdańskiego, pozostającego w rękach krzyżackich. Jej sprzymierzeńcem w walce z Zakonem stała się Litwa, które pragnęła odeprzeć niebezpieczeństwo krzyżackie i korzystnym sojuszem wzmocnić się wobec Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, które rozpoczęło zbieranie ziem ruskich. W r. 1385 w Krewie, Polska i Litwa zawarły unię. Jagiełło zobowiązał się dokonać inkorporacji Litwy, odzyskać ziemie utracone przez oba kraje, przyjąć chrzest w obrządku katolickim i poślubić Jadwigę Andegaweńską. W latach 1409-1411 doszło do zbrojnej konfrontacji z Zakonem. Maszerującemu na Malbork Władysławowi Jagielle zastąpił drogę Wielki mistrz Ulrich von Jungingen w miejscowości Grunwald (15.07.1410 r.). Pomimo zwycięstwa polskiego, pokój w Toruniu (r. 1411) przyniósł niewielkie korzyści: Litwa uzyskała Żmudź, Polska ziemię dobrzyńską; Pomorze Gdańskie pozostało w rękach Zakonu.

Odzyskanie Pomorza powiodło się dopiero młodszemu synowi Władysława Jagiełły - Kazimierzowi Jagiellończykowi, który na mocy pokoju toruńskiego (r.1466), kończącego wojnę trzynastoletnią (1453-1466) przywrócił Polsce: ziemię chełmińską z Toruniem, ziemię michałowską, Pomorze Gdańskie, północno - zachodnią część Prus, tj. Malbork z Żuławą, Szkarpawę, jezioro Drużno, Elbląg z okręgiem tolkmickim, zachodnią część okręgu pasłęckiego i Dzierzgoń. Chociaż biskupstwo warmińskie i chełmińskie przeszły pod zwierzchnictwo metropolii w Gnieźnie, to jednak kapituła warmińska, przy poparciu wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna usiłowała uniezależnić się od Polski. Albrecht przeciwko Jagiellonom zmontował koalicję złożoną z Brandenburgii, Rzeszy oraz Moskwy. W wojnie z Zakonem, która toczyła się w latach 1519-1521, Polska odniosła sukces, jednak z braku pieniędzy nie mogła ostatecznie pokonać krzyżaków. Z kolei Albrecht, pozbawiony pomocy Rzeszy, ogarniętej wojną religijną, ogłosił sekularyzację Prus, to znaczy utworzenie świeckiego państwa i przyjęcie zwierzchnictwa polskiego, czego wyrazem był hołd złożony Zygmuntowi Staremu w r. 1525.

Przywilej koszycki, który ograniczał inicjatywę monarchy w zakresie polityki zagranicznej oraz fakt, że tronem polskim dysponowali możni, sprawiły, że na początku XV w. wzrosła rola szlachty. Jagiełło chcąc zapewnić tron swoim synom wydał przywileje (warecki - r. 1423 i jedlneński - r. 1430) zezwalające szlachcie na usuwaniu sołtysów z gospodarstw i zakazujące więzić szlachcica bez wyroku sądowego. Kazimierz Jagiellończyk, w przywileju cerekwicko - nieszawskim (r. 1454) zobowiązał się nie zwoływać pospolitego ruszenia i nie nakładać podatków bez zgody szlachty. Jan Olbracht (r.1496) ograniczył wychodźstwo chłopów ze wsi, zakazał sezonowych migracji, zapewnił szlachcie (a w r. 1504 Aleksander nadał także duchowieństwu) ulgi celne w handlu zbożem. W ciągu XV-XVII wieku nieustannie wzrastał wymiar pańszczyzny, czyli przymusowej, bezpłatnej pracy chłopów na ziemi pańskiej, od 1 dnia w tygodniu z jednego łana do 12 - 15 dniówek tygodniowo. Jednocześnie zabroniono mieszczanom pośrednictwa w handlu zbożem, piastowania wyższych godności państwowych i kościelnych, ograniczając wszelki możliwości emancypacji tego stanu. Przywileje ekonomiczne umożliwiły szybki rozwój folwarków, a zyskowny handel skłaniał szlachtę prowadzenia gospodarki ekstensywnej. Eksport zboża z 30 tys. ton na początku XVI w. wzrósł do rekordowych 200 tysięcy w r. 1618.

W sferze ustrojowej przyjęto zasadę, iż sejm walny będą tworzyli pełnomocni reprezentanci szlachty z wszystkich ziem - posłowie (izba poselska) i senatorowie, czyli dawna rada królewska. Za panowania Aleksandra Jagiellończyka możni wymusili przywilej mielnicki (r.1501), który oddawał im rządy w państwie. Pod naciskiem szlachty został odwołany, a w r. 1505 uchwalono zasadę nihil novi, stanowiącą, iż nie można niczego zmienić w dziedzinie praw i przywilejów szlacheckich bez zgody obu izb - sejmu i senatu. Konstytucja Nihil novi wprowadzająca równość obu izb do decydowania w sprawach polityki wewnętrznej i zagranicznej zapoczątkowała system rządów zwany demokracją szlachecką. Do umocnienia roli szlachty przyczynił się ruch egzekucyjny mający na celu osłabienie możnowładztwa poprzez rewindykację królewszczyzn, usprawnienia zarządzania państwem, kontrolę poczynań monarchy, reformę sądownictwa, skarbowości, wojska, ograniczenie uprawnień kościoła katolickiego oraz zacieśnienie związków z Litwą. Decyzję o unii Polski i Litwy podjęto na sejmie w Lublinie w r. 1569, tworząc Rzeczpospolitą Obojga Narodów, połączone osobą jednego monarchy (wybieranego drogą elekcji), wspólnym sejmem oraz wspólnymi prawami i przywilejami szlachty polskiej i litewskiej. Odrębne pozostały urzędy centralne (marszałkowie, kanclerze, podskarbi, hetmani), wojsko i skarb. Dzięki unii zwiększył się potencjał (800 tys. km², 8 mln ludności, w tym około 3, 5 mln to mieszkańcy Wielkiego Księstwa Litewskiego) ekonomiczny i militarny obu państw, które mogły skutecznie opierać się ekspansji sąsiadów. Z drugiej strony włączenie do Korony ziem ruskich pociągnęło za sobą konflikty z Turcją, Tatarami oraz Moskwą, a także wojny domowe (np. powstanie Chmielnickiego). Na Wołyniu, Podolu i Ukrainie powstały też wielkie majątki możnowładcze, a potęga ekonomiczna ich właścicieli wkrótce zniszczyła ustrój demokracji szlacheckiej. Jednocześnie unia potwierdziła możliwość bezkonfliktowego egzystowania różnych nacji: Polaków, Litwinów, Białorusinów, Żydów, Ormian i Tatarów i religii: katolicyzmu, prawosławia, protestantyzmu.

W początkach XVI w. do Polski przeniknęły idee reformacji, i już w r. 1551 odebrano Kościołowi prawo sądzenia obywateli w sprawach wiary, a w r. 1562 sejm uchwalił zniesienie starościńskiej egzekucji wyroków sądów duchownych. Za kalwinizmem, który traktowano jako program polityczny, wspomagający ruch egzekucyjny hasłem taniego kościoła, opowiedziało się 20 % szlachty. W sejmie 30 % posłów było protestantami, w tym ponad połowa posłów tego wyznania wywodziła się z Małopolski. Drugą silną grupę stanowili kalwini w Wielkopolsce. Sukcesem różnowierców była konfederacja warszawska (r. 1573), gdzie przyjęto ustawę, gwarantującej szlachcie wolność wyznania.

Rywalizacja obcych władców o koronę polską po śmierci ostatniego z Jagiellonów - Zygmunta Augusta, a przede wszystkim obawa przed władcą absolutnym, który mógłby zniweczyć osiągnięcia szlacheckiej demokracji, sprawił, że każdy z monarchów elekcyjnych musiał przyjąć tzw. artykuły henrykowskie (od imienia Henryka Walezego, który podpisał je jako pierwszy). Określały one zasady ustroju, miejsce i rolę władcy w państwie. Król musiał szanować wszystkie dotychczasowe przywileje szlachty, przestrzegać elekcyjności tronu, zwoływać sejm co dwa lata, godzić się na polityczną kontrolę senatorów. Artykuły pozwalały na wypowiedzenie posłuszeństwa królowi. Ostatni krok w uprzywilejowaniu stanu szlacheckiego uczynił Stefan Batory, powołując Trybunał Koronny i Trybunał Litewski, w których zasiadali przedstawiciele szlachty wybrani na sejmikach oraz przedstawiciele duchowieństwa katolickiego. Królowi pozostało tylko prawo do sądów sejmowych.

4. Wiek XVII - stulecie wojen

Po śmierci Zygmunta Augusta, wyboru nowego monarchy dokonywano zawsze drogą wolnej elekcji, ale dwukrotnie ofiarowano koronę członkom tej samej dynastii: Wazom (Zygmunt III i synowie Władysław IV i Jan Kazimierz; potomkowie Katarzyny Jagiellonki i Jana księcia Finlandii) oraz Wettinom ( August II Mocny i syn August III).

Po długiej pierwszej elekcji, lecz krótkich rządach Henryka Walezego, szlachta przywiązana do dynastii jagiellońskiej wybrała królową - Annę Jagiellonkę, siostrę Zygmunta Augusta, a następnie zadecydowała o jej wyborze małżonka, którym został książę Siedmiogrodu - Stefan Batory. W wyniku zwycięskiej wojny z Rosją w latach 1579 - 1582, król zdobył Inflanty i ziemię połocką (pokój w Jamie Zapolskim, r.1582), i przekonał się o konieczności reformy wojskowej, czego początek uczynił, tworząc zalążek armii zawodowej - dwutysięczną piechotę wybraniecką. Potrzeba funduszy na cele wojenne skłoniła monarchę do posunięcia niebezpiecznego w skutkach - zgody na przejęcie opieki nad lennem pruskim (z powodu choroby elektora) przez brandenburską linię Hohenzollernów.

Panowanie Wazów wypełniły wojny z Rosją, Szwecją i Turcją. Towarzyszyły im trudności wewnętrzne, spowodowane walką pomiędzy średnią szlachtą a magnaterią o nowy kształt ustrojowy państwa, a także królewskimi inicjatywami wzmocnienia władzy centralnej. Po oprotestowaniu (r. 1606) przez izbę poselską królewskiego projektu reformy skarbu i wojska, Zygmunt odrzucił projekt przepisów wykonawczych do konfederacji warszawskiej z r.1573. Wywołało to rokosz, czyli bunt szlachty przeciw królowi, zakończony klęską rokoszan pod Guzowem w r. 1607. Uległość króla wobec magnaterii wciągnęła Polskę w awanturę polityczną, tzw. Dymitriadę, czyli próbę osadzenia na tronie rosyjskim polskiego kandydata. Wywołało to wojnę z Rosją, której pierwszy etap zakończył się korzystnym dla Litwy rozejmem w Dywilinie (r. 1419), jako, że wróciła doń ziemia smoleńska, czernihowska i siewierska. Nabytki te potwierdził pokój w Polanowie, w r. 1632. Rosja dążąc do odzyskania strat, skorzystała z powstania Kozaków (1648 - 1658) jakie zorganizował przeciwko Rzeczpospolitej Bohdan Chmielnicki. Po klęsce polskiej pod Batohem (r. 1652) Rosja zawarła z Kozakami ugodę w Perejasławiu (r. 1654), na mocy której przyłączono doń Ukrainę naddnieprzańską. Wywołało to kolejny konflikt polsko - rosyjski, lecz mimo sukcesów (Wilno, Grodno, Smoleńsk, r. 1655), Rosja przerwała ofensywę ze względu na szwedzki najazd na Polskę. Pomimo konfliktu z Polską nie chciała dopuścić do dalszego wzmocnienia Szwecji nad Bałtykiem. Kiedy w r. 1660 wojnę wznowiono, hetman Jerzy Lubomirski po zwycięstwie pod Połonką i Cudnowem odzyskał prawie całą Ukrainę. Jednak ze względu na trudności finansowe, Rzeczpospolita w r. 1667 zmuszona była zawrzeć z Rosją rozejm w Andruszowie, (potwierdzony pokojem K. Grzymułtowskiego w r. 1686) godząc się na podział Ukrainy.

Przyczyną długotrwałego konfliktu pomiędzy Polską a Szwecją były Inflanty oraz rywalizacja pomiędzy protestancką a katolicką linią Wazów, datująca się od r. 1598, tj. przejęcia tronu szwedzkiego przez Karola IX Sudermańskiego. Zygmunt III w odpowiedzi na akt detronizacji przyłączył do Polski Estonię, a Karol IX wkroczył do polskich Inflant, lecz został pokonany w bitwie pod Kircholmem (r. 1605). Konflikt polsko - szwedzki odżył w czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648), w której aktywnie uczestniczyła Szwecja, z zamiarem opanowania południowych wybrzeży Bałtyku. Z tych powodów, Polska, choć nie oficjalnie nie brała udziału w wojnie, stała się obiektem działań Szwedów, którzy zaatakowali Prusy Książęce, a także Pomorze, blokując handel zbożem. Pomimo zwycięstwa na morzu (Oliwa, r. 1627), Polakom nie udało się pokonać Szwecji na lądzie i pod naciskiem dyplomacji francuskiej, pragnącej przyłączenia Gustawa II Adolfa do koalicji antyhabsburskiej, zawarli ze Szwecją rozejm w Starym Targu (r. 1629), ustępując jej porty pruskie oraz 3,5% cła z portu w Gdańsku. Po śmierci króla szwedzkiego, rozejm przedłużono (Sztumska Wieś, r. 1635) na 26 lat; Szwedzi wycofali się z portów pruskich i pomorskich, otrzymując rekompensatę w Inflantach.

Na wojnie trzydziestoletniej i trudnościach polskich skorzystali Hohenzollernowie, którzy w r. 1618 połączyli tron w Prusach i w Brandenburgii, zaprzestali składania hołdu lennego władcom polskim (ostatni w r. 1641), a na mocy pokoju westfalskiego otrzymali Pomorze Zachodnie aż do Słupska. W ten sposób ujście Wisły znalazło się w okrążeniu brandenbursko - pruskim.

Linię ekspansywną polityki bałtyckiej kontynuował kolejny król szwedzki, Karol Gustaw. Korzystając z wojny domowej (powstanie Chmielnickiego na Ukrainie) oraz wojny polsko - rosyjskiej, latem r. 1655 wkroczył do Polski; w błyskawicznej kampanii, zajął Warszawę i Kraków, zmuszając króla Jana Kazimierza do ucieczki. Część wojsk koronnych oraz hetmanów polskich i litewskich przeszła na stronę zwycięskiego Karola Gustawa. Szlachta liczyła, że król szwedzki zachowa dotychczasowe przywileje, natomiast innowiercy oczekiwali tolerancyjnej polityki wyznaniowej ze strony protestanckiego władcy. Jednak Szwedzi nie respektowali umów ze szlachtą, niszczyli i grabili kraj, nakładając kontrybucje, rekwirując dobra prywatne i kościelne. Spowodowało to wybuch powstania antyszwedzkiego, którego kulminacyjnym punktem była bohaterska obrona klasztoru w Częstochowie (listopad/grudzień 1655) i zawiązanie konfederacji w Tyszowicach (grudzień 1655) i powrót Jana Kazimierza. Król pragnąc szerokiego udziału chłopów w walce z najeźdźcą ślubował (Lwów, 1656) iż poprawi ich położenie. W tej sytuacji, Karol Gustaw zaproponował księciu siedmiogrodzkiemu, elektorowi brandenburskiemu i atamanowi kozackiemu rozbiór Rzeczpospolitej. Jednak hetmani Stefan Czarnieckiego i Jerzy Lubomirski odparli najazd księcia Rakoczego i wyparli Szwedów z granic państwa. Elektor brandenburski został zneutralizowany zrzeczeniem się przez Rzeczpospolitą praw do Prus Książęcych i przyznaniem tam Hohenzollernom suwerennej władzy (traktaty welawsko - bydgoskie, r. 1657). Wojnę polsko-szwedzką, nazywaną w historiografii "potopem", zakończył traktat pokojowy w Oliwie w r. 1660.

Przyczyną zadrażnień pomiędzy Polską a Turcją były księstwa naddunajskie - Mołdawia i Wołoszczyzna, lenna tureckie, które w końcu XVI w. stały się terenem zainteresowań magnatów ukraińskich - Potockich i Wiśniowieckich. Wzajemne stosunki psuły także rabunkowe najazdy Kozaków na miasta tureckie (Kaffa, Synopa, Trapezunt) oraz łupieżcze wyprawy Tatarów, poddanych sułtana, na ziemie południowo - wschodniej Polski. bezpośrednią przyczyną wojny polsko - tureckiej była wyprawa lisowszczyków. W r. 1619 wyparli spod Wiednia lennika tureckiego księcia siedmiogrodzkiego - Gabora Bethlena, który oblegał stolicę Austrii wraz z powstańcami węgierskimi i czeskimi. Po pierwszej porażce pod Cecorą (r. 1620), Polakom udało się powstrzymać napór turecko - tatarski pod Chocimiem (1621). Rzeczypospolita musiała jednak zrezygnować ze swych planów politycznych nad Dunajem. Pięćdziesiąt lat później, Turcja zaniepokojona prohabsburską polityką króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, korzystając z osłabienia Rzeczypospolitej, w r. 1672 zdobyła Kamieniec Podolski, wkroczyła na Ukrainę, docierając aż do Lwowa. Porażkę Polski potwierdził pokój w Buczaczu, oddający Turcji Podole, Bracławszczyznę, część Kijowszczyzny oraz trybut płacony na rzecz sułtana. Zwycięstwo hetmana Jana Sobieskiego pod Chocimiem (r. 1673) pozwoliło częściowo zrzucić upokarzające warunki traktatu buczackiego, choć na mocy rozejmu w Żurawnie (r. 1678) Turcja zatrzymała Podole. Sukcesy wojenne utorowały Sobieskiemu drogę do tronu, który objął jako Jan III. W polityce zagranicznej król pragnął w sojuszu z Francją i Szwecją wystąpić przeciwko Brandenburgii i odzyskać wpływy w Prusach Książęcych. Jednak koncepcje te wywołały sprzeciw szlachty, żądającej kontynuowania wojny z Turcją i odzyskania Podola i Ukrainy. Skutkiem tego był sojusz z Austrią i odsiecz z jaką pociągnął Sobieski pod Wiedeń, oblegany przez wojska wezyra Kara Mustafy (r. 1683). Wojny z Turcją przyniosły Sobieskiemu sławę wojenną, lecz prawdziwe korzyści osiągnęli Habsburgowie, zajmując Węgry i Siedmiogród. Polska odzyskała Ukrainę i Podole (pokój w Karłowicach, r. 1699)

Wojny z Rosją, Szwecją i Turcją, które Polska toczyła przez cały wiek XVII doprowadziły do strat terytorialnych, ludnościowych i gospodarczych. Kryzys dotknął w największym stopniu gospodarstwa chłopskie i mniejsze majątki szlacheckie. Brak siły nabywczej spowodowanej zubożeniem wsi pociągnął upadek handlu i rzemiosła w miastach. Decydującą rolę w życiu politycznym zaczęła odgrywać magnateria. Wojny z prawosławnymi i protestanckimi sąsiadami wywołały wzrost nietolerancji wobec rodzimych innowierców. W r. 1658 wygnano z Polski arian, a w r. 1668 sejm zakazał porzucanie religii katolickiej.

5. Polska w dobie upadku.

Wzrost znaczenia sąsiadów i słabość Rzeczypospolitej zaznaczyły się już w chwili elekcji nowego władcy po śmierci Jana Sobieskiego. Poparcie Austrii, Rosji i Prus zyskał elektor saski Fryderyk August Wettin, który w r. 1697 został królem Polski jako August II Mocny (1797 - 1733). Ambitne plany Augusta zdobycia Mołdawii, a następnie Inflant wciągnęły Rzeczpospolitą w długotrwałą wojnę północną, jaka w latach 1700 - 1721 toczyła się pomiędzy Szwecją a Rosją. August realizację swych zamierzeń widział w sojuszu z Rosją, jednak pierwszy etap wojny wygrała Szwecja. W r. 1704 August został zdetronizowany, a jego przeciwnicy powołali na tron sojusznika Karola XII - wojewodę poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego. W r. 1709 Rosja pokonała Szwecję w bitwie pod Połtawą, Stanisław Leszczyński udał się na emigrację, a do Polski wrócił August II, który pragnąc wzmocnić swoją władzę proponował Rosji i Brandenburgii nabytki terytorialne w Polsce w zamian za poparcie jego planów ustanowienia monarchii absolutnej. Doprowadziło to do konfederacji przeciwko królowi w Tarnogrodzie (r. 1715), mediacji rosyjskiej w wyniku której nastąpiła ugoda pomiędzy królem a szlachtą na tzw. sejmie niemym (r. 1717). Plany wzmocnienia władzy królewskiej zostały przekreślone, uchwalono stały podatek na armię zawodową, która miała liczyć 24 tysiące żołnierzy, ale w praktyce udało się wystawić tylko połowę.

Po śmierci Augusta, królem polskim został jego syn, August III. Stało się to przy poparciu Rosji i Austrii, a wbrew woli sejmu, który zakazywał wyboru cudzoziemca. W ten sposób, Stanisław Leszczyński, choć uzyskał większość, musiał opuścić Polskę, mimo, że z pomocą przyszedł mu jego zięć - król Francji - Ludwik XV. W okresie rządów Augusta III (1733-1763) ukształtowały się stronnictwa magnackie Czartoryskich (Familia) i Potockich, które zamierzały przeprowadzić zmiany ustrojowe w Polsce, lecz w oparciu o obce mocarstwa. Kiedy zmarł August III, Czartoryscy wezwali na pomoc Katarzynę II, carową Rosji. Z jej wskazania królem został stolnik litewski - Stanisław Poniatowski (Stanisław August, 1764 - 1795). Ostatni król, chociaż uzależniony od Rosji, próbował przeprowadzić reformy wewnętrzne i chronić kraj przed zaborczością najgroźniejszego z sąsiadów - Prus. Próba przyznania praw politycznych innowiercom, czego domagały się Rosja i Prusy, zakończyły się porażką króla, bowiem szlachta katolicka, za cenę gwarancji tak zwanych praw kardynalnych (liberum veto, wolna elekcja, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, wyłączne sprawowanie urzędów i posiadanie majątków ziemskich przez szlachtę) zgodziła się na interwencję rosyjską. Kiedy jednak Rosja przeforsowała przyznanie praw politycznych innowiercom, w Barze, w r. 1768, szlachta zawiązała konfederację, która z ruchu religijnego "w obronie wiary i wolności" przekształciła się w ruch polityczno - wojskowy przeciwko Rosji. Wojna domowa zachęciła Rosję, Austrię i Prusy do rozbioru Polski. W r. 1772 Rosja zajęła ziemie pomiędzy Dźwiną, Drucią i Dnieprem (92 tys. km2), Prusy - województwo pomorskie, malborskie, chełmińskie, część biskupstwa warmińskiego, część Wielkopolski i Kujaw (36 tys. km2), Austria - ziemie na południe od Wisły i Sanu, czyli część województw: krakowskiego, sandomierskiego, ruskiego, bełskiego, podolskiego i wołyńskiego (83 tys. km2). Pierwszy rozbiór, pomimo uzależnienia politycznego od sąsiadów, podziałał na cześć społeczeństwa mobilizująco. Pod przewodnictwem króla przeprowadzono reformę edukacji, zniesiono ograniczenia utrudniające handel (prywatne cła wewnętrzne), uruchomiono w Warszawie mennicę państwową, ujednolicono system miar i wag, zakładano manufaktury państwowe.

Korzystając z odnowionego antagonizmu austriacko - pruskiego o Śląsk oraz szykującej się wojny rosyjsko - tureckiej, do której przystąpiły także Austria i Szwecja, Stanisław August zwołał sejm, zwany od czasu obradowania Czteroletnim (1788 - 1792). Sejm ustanowił liczbę wojska na 100 tysięcy, które miało być utrzymywane z podatków szlacheckich (10 % dochodów), i kościelnych (20 %). W dniu 3 maja 1791 r. przyjęto przez aklamację większości obecnych na sesji posłów - konstytucję, która zniosła wolną elekcję, ustanawiając dziedziczność tronu (w bocznej linii elektorów saskich), liberum veto, konfederacje i rokosze. Władzę ustawodawczą sprawował sejm, wykonawczą - Straż Praw: król i ministrowie odpowiedzialni przed sejmem. Mieszczanie miast królewskich otrzymali wolność osobistą, prawo sprawowania urzędów i uzyskiwania stopni oficerskich, delegowania do sejmu swoich plenipotentów, reprezentujących interesy miast. Przeciwko konstytucji i w obronie wolności szlacheckich magnaci zawiązali w Targowicy konfederację i wezwali na pomoc Rosję. Od tamtej pory, Targowica w języku polskim jest synonimem zdrady. Wojna w obronie konstytucji 3 maja trwała ponad rok i pomimo sukcesów polskich pod Zieleńcami i Dubienką zakończyła się wraz z przystąpieniem króla do konfederatów targowickich. Rosji i Prusom dało to pretekst do dokonania drugiego rozbioru Polski. W r. 1793 Rosja zajęła Ukrainę, Podole i cześć Wołynia (250 tys. km2), Prusy - Wielkopolskę, Kujawy część Mazowsza oraz Toruń i Gdańsk (58 tys. km2).

Ostatnim aktem ratowania niepodległości było powstanie, którego początek ogłosił w Krakowie, 24 marca 1794 r. - Tadeusz Kościuszko. Pomimo skromnych sił (4 tysiące żołnierzy), powstańcom udało się odnieść pierwsze zwycięstwo już 4 kwietnia 1794 r. w bitwie pod Racławicami. Sukces Kościuszki przyczynił się do aktywizacji patriotycznych sił w Warszawie, garnizon rosyjski został pokonany, a na czele insurekcji w stolicy stanął szewc Jan Kiliński. Powstanie przeciwko Rosjanom wybuchło także na Litwie. Wkrótce jednak Rosja i Prusy zmobilizowały przeciw powstańcom znaczne siły i w czerwcu 1794 r. zadały im klęskę pod Szczekocinami i Chełmem. Sytuację chwilowo poprawił wybuch powstania w Wielkopolsce, a zwycięstwo Jana Henryka Dąbrowskiego pod Bydgoszczą i jego marsz na Pomorze zmusiły króla pruskiego do odstąpienia od oblężenia Warszawy. Jednak, kiedy Tadeusz Kościuszko poniósł klęskę pod Maciejowicami (10 X 1794) i ciężko ranny dostał się do niewoli rosyjskiej, upadła wola walki. Dnia 4 listopada 1794 r. została zdobyta Warszawa. Na początku r. 1795 nastąpił trzeci rozbiór Polski; Rosja zajęła pozostałe ziemie litewsko - ruskie, Austria resztę województw małopolskich z Krakowem, cześć Podlasia i Mazowsza, Prusy pozostałą część Podlasia i Mazowsza z Warszawą oraz cześć Małopolski. W listopadzie 1795 r. Stanisław August abdykował. Państwo polskie przestało istnieć.

6. Pod obcym zaborem

Utrata niepodległości była katastrofą, jednak nie załamała Polaków i nie pozbawiła ich woli walki. Swoje nadzieje wiązali z nowym konfliktem, jaki toczył się pomiędzy rewolucyjną Francją a Austrią i Prusami. Licząc na pomoc Francji, Jan Henryk Dąbrowski, zwrócił się do gen. Napoleona Bonaparte prowadzącego we Włoszech wojnę z Austrią, o zgodę na utworzenie polskich oddziałów. W styczniu 1797 r. powstały Legiony Polskie, które początkowo walczyły u boku Napoleona, a po zawarciu przez Francję pokoju z Austrią (Campo Formio, r. 1797) pozostały we Włoszech jako korpus posiłkowy Republiki Cysalpińskiej, zaś po kolejnych układach z Austrią (Lunéville, r. 1801) faktycznie przestały istnieć. Część legionistów odeszła z gen. K. Kniaziewiczem, a z resztek utworzono trzy półbrygady; dwie pozostały w służbie Królestwa Etrurii, trzecią wcieloną do armii francuskiej i w r. 1801 wysłano na San Domingo (Haiti), do tłumienia powstań miejscowej ludności.

Pomimo gorzkich doświadczeń, Polacy wiązali nadzieje na niepodległość z Napoleonem, zwłaszcza, kiedy w r. 1806 pokonał Prusy, wkroczył na ziemie polskie i wyzwolił Warszawę. Kompromisowy pokój Francji z Rosją w Tylży (r. 1807) powołał namiastkę państwa polskiego - Księstwo Warszawskie (104 tys. km; 2,6 mln ludności), złożone z ziem II i III zaboru pruskiego. Na mocy konstytucji napoleońskiej (22. 07.1807) Księstwo zostało połączone unią personalną z Saksonią; szlachta zachowała uprzywilejowane stanowisko w państwie. W r. 1808 Kodeks Napoleona zrównał wszystkich obywateli wobec prawa, znosząc tym samym poddaństwo chłopów i ich przypisanie do ziemi, którą jednak uznał za własność panów. Prawa polityczne uzależniał od posiadanego majątku, co było szansą dla rodzącej się burżuazji i inteligencji. W r. 1809, po zwycięskiej kampanii przeciwko Austrii i zwycięstwie księcia Józefa Poniatowskiego pod Raszynem, obszar Księstwa został powiększony o ziemie zaboru austriackiego. W r. 1812, na potrzeby wojny Napoleona z Rosją, Księstwo wystawiło 80 tysięczną armię. Została rozbita i zdziesiątkowana w kampanii rosyjskiej, a ziemie polskie ponownie zajęte podczas pościgu Rosjan za Napoleonem. Mimo to Polacy pozostali wierni cesarzowi Francuzów. W bitwie pod Lipskiem, dowodząc siłami polskimi zginął książę Józef Poniatowski.

Kongres wiedeński, na którym porządkowano Europę po klęsce Napoleona (r. 1815) dokonał nowego podziału ziem polskich: Prusy otrzymały Pomorze Gdańskie z Warmią, oraz departament bydgoski i poznański czyli tzw. Wielkie księstwo Poznańskie oraz Górny Śląsk (9% obszaru dawnej Rzeczypospolitej); Austria - Galicję i Śląsk Cieszyński i okręg tarnopolski (11%); Rosja odzyskała ziemie zabrane w trzech rozbiorach oraz okręg białostocki, a także część Mazowsza z Warszawą (80%). Na mocy konstytucji nadanej przez cara Aleksandra I, zabór rosyjski nosił nazwę Królestwa Polskiego, był połączony unią personalna z Rosją; każdy car był jednocześnie królem polskim. Królestwo posiadało osobny dwuizbowy parlament, rząd, skarb, wojsko (dowodzone przez księcia Konstantego, brata cara), polskie szkolnictwo, podstawowe wolności obywatelskie i urzędowy język polski. Ponieważ car nie respektował konstytucji, a namiestnik - gen. Józef Zajączek wykonywał wolę wielkiego księcia Konstantego i szefa tajnej policji - Nowosilcowa, najpierw stłumiono opozycję legalną w sejmie, a następnie aresztowano członków tajnego związku Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego, domagających się zjednoczenia wszystkich ziem polskich i przestrzegania konstytucji. Jeszcze w trakcie procesu przywódców Towarzystwa, w grudniu 1828, w warszawskiej Szkole Podchorążych powstał zakonspirowany związek niższych rangą wojskowych oraz młodej inteligencji, którym kierował podporucznik Piotr Wysocki. Gdy we Francji i w Belgii wybuchła rewolucja - podjęto decyzję o powstaniu. Wybuch nastąpił w nocy z 29 na 30 listopada 1830 r.; Po zdobyciu Arsenału, garstka spiskowców uderzyła na Belweder, siedzibę Konstantego, któremu jednak udało się zbiec. Wkrótce garnizon rosyjski opuścił Warszawę, a 5 grudnia 1830 r. dyktatorem powstania mianowano gen. Józefa Chłopickiego. Zarówno Chłopicki jak polskie władze Królestwa za cenę niewielkich ustępstw (przestrzeganie konstytucji, zakaz stacjonowania wojsk rosyjskich w Królestwie, przyłączenie Litwy, Wołynia i Podola) byli gotowi pogodzić się carem. Nieustępliwa postawa cara Mikołaja I spotęgowała nastroje patriotyczne, 25 stycznia 1830 r. sejm ogłosił detronizację Romanowych w Królestwie Polskim. Oznaczało to wojnę z Rosją, która, pomimo dwukrotnej przewagi przeciwnika trwała aż do września 1831 r. Klęska powstania ściągnęła na jego uczestników represje, zmuszając do emigracji około 9 tysięcy ludzi. Car zawiesił konstytucję, zlikwidował sejm, rząd i wojsko Królestwa, wprowadzając stan wyjątkowy i 100 tysięczną armię rosyjską.

Tragedia powstania listopadowego nie zniechęciła Polaków do walki o niepodległość ojczyzny. Plany powstania, z szerokim udziałem chłopów dojrzewały teraz nie tylko w kraju, ale też i na emigracji we Francji, zwłaszcza wśród członków Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Jednak próba wywołania powstania w Krakowie w r. 1846 nie powiodła się, a chłopi, zamiast przeciwko zaborcy zwrócili się przeciwko polskiej szlachcie.

W drugiej połowie XIX wieku, klęska Rosji w wojnie krymskiej i tzw. odwilż posewastopolska, przyniosły pewne ograniczone swobody w życiu Królestwa Polskiego: ogłoszono amnestię, złagodzono cenzurę, zezwolono na zakładanie szkół wyższych oraz organizacji środowiskowych. Na początku lat sześćdziesiątych ukształtowały się dwa obozy polityczne: "Białych" - skupiających bogatą szlachtę i burżuazję i "Czerwonych" - drobną szlachtę, inteligencję, młodzież studencką. Biali pragnęli zwiększenia autonomii Królestwa, drogą układów z carem, Czerwoni - niepodległości wywalczonej z bronią w ręku. W styczniu 1863 r. wybuchło najdłuższe i najtragiczniejsze polskie powstanie narodowe, w którym 20 tysięcy powstańców poległo w walce, 2 tysiące stracono, 10 tysięcy zesłano do kopalń na Uralu, a 40 tysięcy na Syberię. Car, aby odciągnąć chłopów od udziału w powstaniu przeprowadził uwłaszczenie chłopów, nadając im na własność użytkowaną ziemię w zamian za wieczysty podatek gruntowy. Uwłaszczenie przyczyniło do się do zmiany stosunków społecznych: chłopi nie posiadający środków na zakup ziemi, przenosili się do miasta, zasilając szeregi robotników przemysłowych.

Po klęsce powstania Polacy szukali nowych dróg działania i odnaleźli je w ideach pozytywizmu - pracy u podstaw (oświata na wsi, prawa dla kobiet) oraz pracy organicznej: dążenie wszystkich klas do rozwoju cywilizacyjnego kraju, podnoszenia dobrobytu społecznego, unikanie konfliktów.

Brak własnej państwowości, brak ustawodawstwa socjalnego w warunkach gwałtownego rozwoju gospodarki kapitalistycznej, zapóźnienia cywilizacyjne, a także powolne, ale niebezpieczne "zrastanie się" zaborów z zaborcą - skupiły Polaków wokół idei socjalizmu, oraz ruchu narodowego i ludowego. Pierwszą partią o charakterze socjalistycznym był Proletariat, założony w 1882 r. przez Ludwika Waryńskiego. W przyszłej Polsce - postulował Waryński - zapanuje ustrój oparty na równości i wspólnej własności środków produkcji; w chwili bieżącej zadaniem robotników jest walka o ustawodawstwo socjalne i swobody demokratyczne. Aresztowania rozbiły Proletariat, lecz jego program przejął wkrótce II Proletariat i Związek Robotników Polskich. Rozbicie ruchu socjalistycznego oraz pominięcie sprawy niepodległości w programach pierwszych partii sprawiło iż w r. 1892, w Paryżu na zjeździe socjalistów polskich, postanowiono powołać jednolitą partię - Polską Partię Socjalistyczną, łączącą cele socjalne i niepodległościowe. Najwybitniejszym działaczem PPS w kraju został Józef Piłsudski. Wkrótce, z powodu zagrożenia programu społecznego hasłami ogólnonarodowymi, od PPS odeszła cześć działaczy z Julianem. Marchlewskim i Różą Luksemburg, którzy utworzyli Socjaldemokrację Królestwa Polskiego (1893). SDKP (od r. 1900, po przyłączeniu działaczy litewskich - SDKPiL) w r. 1918 połączyła się z radykalnym skrzydłem PPS - Lewicą, tworząc Komunistyczną Partię Robotniczej Polski.

Przeciwstawiać się germanizacji i rusyfikacji i szerzyć oświatę w języku polskim, zwłaszcza na wsi, pragnęła młodzież skupiona w Związku Młodzieży Polskiej założonym przez Zygmunta Balickiego w r. 1887. Na bazie tej organizacji, w r. 1893, Roman Dmowski stworzył w Warszawie Ligę Narodową, cztery lata później przekształconą w Stronnictwo Narodowo - Demokratyczne (endecja). Narodowcy postulowali hasła pracy organicznej, która wzmocni naród; pogłębianie świadomości i jedności narodowej. W konsekwencji prowadziło do odkładania walki o niepodległość i ugody z zaborcą.

Autonomia, jaką cieszyła się Galicja pozwoliła na rozwój ruchu ludowego, którego działacze uczyli chłopów nowych form gospodarowania a także walki o prawa obywatelskie i polityczne. Pierwsza partia chłopska - Stronnictwo Ludowe powstała w r. 1895, (od 1903 - Polskie Stronnictwo Ludowe), w r. 1913 podzieliło się PSL-Piast i PSL-Lewicę. W zaborze rosyjskim ruch ludowy (PSL-Wyzwolenie) mocno akcentował konieczność walki o niepodległość.

Istotne zmiany w działalności i programach partii nastąpiły po rewolucji lat 1905 - 1907, która w Królestwie Polskim miała charakter ruchu narodowo - społecznego. Przyczyną rozłamów i rozbieżności była sprawa niepodległości Polski. Najwyraźniej nastąpiło to w PPS, która jako PPS - Frakcja Rewolucyjna (od r. 1906), kierowana przez J. Piłsudskiego, stała się ruchem niepodległościowym i przeniosła swoją działalność do Galicji. Dalsze zmiany w programach i taktyce partii spowodował konflikt pomiędzy zaborcami i wybuch I wojny światowej.

7. Sprawa polska w czasie I wojny światowej

Z wojną, która postawiła przeciwko sobie państwa Trójprzymierza (Austro - Węgry, Niemcy i Włochy) oraz Trójporozumienia (Anglia, Francja i Rosja) Polacy wiązali wielkie nadzieje na niepodległość. Stali jednak przed dylematem: Które z państw ma największą szansę na zwycięstwo? Który z zaborców będzie w stanie zjednoczyć ziemie polskie? Endecja postawiła na Rosję, twierdząc, że największym zagrożeniem dla Polski są Niemcy; kulturę słowiańską w tej sytuacji może skutecznie chronić tylko car, który zjednoczonym ziemiom polskim nada szeroką autonomię. Walkę przeciwko Rosji u boku Austro-Węgier postulowały PPS i PSL. J. Piłsudski tworząc w r. 1908 Związek Walki Czynnej, zakładał, że przy pomocy Austrii wywoła powstanie w Królestwie Polskim, które będzie centrum odrodzonego państwa. Rosja, Austro-Węgry i Niemcy traktowały sprawę polską instrumentalnie, ograniczając się, w początkach wojny do mglistych obietnic "wyzwolenia" i "zjednoczenia" ziem polskich, zaś Anglia i Francja traktowały ją jako wewnętrzną sprawę swojego sojusznika - cara rosyjskiego. Czas pozyskania Polaków nastąpił dopiero w r. 1916, kiedy Niemcy doznali porażki na froncie wschodnim i w r. 1917, po wybuchu rewolucji lutowej w Rosji. Pomimo rozterek i dezorientacji Polacy z bronią w ręku pragnęli walczyć o niepodległość. W połowie sierpnia 1914 r. powstały Legiony Polskie. Ich zalążkiem była stworzona przez J. Piłsudskiego Kompania kadrowa, która od 6. 08. 1914 r. prowadziła walkę w Królestwie Polskim. Legiony, liczące około 15 tysięcy żołnierzy, składały się trzech brygad - dowodzonych przez J. Piłsudskiego, płk. J. Hallera i płk. S. Szeptyckiego. Zostały rozwiązane w r. 1917, po tym jak J. Piłsudski wycofał się ze współpracy z państwami centralnymi. Na terenie Królestwa Polskiego, w r. 1914 J. Piłsudski założył Polską Organizację Wojskową, która do r. 1915 walczyła przeciwko Rosji, a po kryzysie przysięgowym wystąpiła przeciwko Austrii i Niemcom. Pierwszym komendantem POW był T. Żuliński; pod konie wojny funkcję objął płk. E. Rydz - Śmigły. Po stronie Rosji walczyli (maj - lipiec r. 1915) Polacy w tzw. Legionie Puławskim, utworzonym z inicjatywy płk. W. Gorczyńskiego; w r. 1916 przekształcono go w Polską Brygadę Strzelecką. Po rewolucji lutowej i upadku caratu, za zgodą Rządu Tymczasowego w Rosji powstało wojsko złożone z Polaków walczących w armii rosyjskiej, w liczbie trzech korpusów i 24 tysięcy żołnierzy. Najtragiczniejszy był los II Korpusu rozbitego przez Niemców w krwawej bitwie pod Kaniowem, w maju 1918 r. W połowie r. 1917, prezydent Francji zezwolił na tworzenie armii złożonej z polskich emigrantów mieszkających we Francji, USA, Kanadzie oraz polskich jeńców, byłych żołnierzy państwa centralnych. Dowódcą armii został J. Haller.

Klęska Niemiec i Austro-Węgier, zwycięstwo rewolucji i wycofanie się Rosji z wojny, polski wysiłek militarny, zabiegi dyplomatyczne na arenie międzynarodowej oraz działalność polskich ośrodków władzy sprawiły, jeszcze przed formalnym podpisaniem pokoju w Wersalu, po 123 latach niewoli odrodziło się państwo polskie.

8. Polska odrodzona 1918 - 1939

Dnia 11 listopada 1918 r. do Warszawy przybył J. Piłsudski, przejął władzę cywilną i wojskową, powołał pierwszy rząd, któremu podporządkowały się ośrodki władzy w Krakowie, Lublinie, Poznaniu i Cieszynie. Równolegle z procesem odbudowywania administracji i unifikacji państwa trwała walka o przywrócenie polskiego stanu posiadania. Na południu, pomimo wcześniejszej umowy (5.11.1918), Czesi zaatakowali Śląsk Cieszyński, wyparli Polaków z Zaolzia, a międzynarodowa konferencja w Spa (lipiec 1920 r.), przyznała Czechosłowacji sporne terytorium wraz z 100 tysięczną mniejszością polską. Na południowym wschodzie, granicę pomiędzy Polską a ówczesną Ukraińską Republiką Ludową ustalono na rzekach Zbrucz i Horyń. Granica wschodnia została ustalona po wojnie polsko - radzieckiej, a kończący spór traktat ryski (18. 03. 1918) nakreślił jej przebieg na linii Dzisna - Dokszyce - Słucz - Ostróg - Zbrucz. Polska uznała państwo litewskie w lipcu 1920 r., a w październiku tegoż roku, gen. L. Żeligowski zajął Wileńszczyznę, którą przyłączono do Polski. O kształcie polskiej granicy północnej zadecydował traktat wersalski przyznając Polsce 121 km dostępu do morza poprzez Pomorze Wschodnie; Gdańsk otrzymał status wolnego miasta; w wyniku plebiscytów - Warmia, Mazury i Powiśle pozostały przy Prusach Wschodnich. Na zachodzie: Wielkopolskę przywróciło Polsce powstanie wielkopolskie (grudzień 1918 - styczeń 1919); Na Górnym Śląsku Polacy nie uznali wyników plebiscytów, chwycili za broń i po trzech powstaniach wywalczyli sześć powiatów górnośląskich.

Jeszcze przed ostatecznym ustaleniem granic państwa, w marcu 1921 r. sejm ustalił konstytucję, w myśl której Polska ukształtowała się jako republika burżuazyjno - demokratyczna; władzę ustawodawczą sprawował dwuizbowy sejm (555 osób), władzę wykonawczą - rząd i prezydent, władzę sądowniczą - niezawisłe sądy, obywatele otrzymali prawo wyborcze równe, tajne, powszechne, bezpośrednie i proporcjonalne, oraz gwarancję podstawowych swobód obywatelskich. Proces unifikacji i odbudowy zjednoczonego państwa był niezwykle trudny, ze względu na zniszczenia wojenne, konieczność pokonywania odmienności politycznych i gospodarczych, jakimi obciążone były poszczególne zabory. Od samego początku toczyła się ostra walka polityczna w parlamencie pomiędzy tworzącymi go ugrupowaniami, utrudniając skuteczne działanie. Antagonizmy polityczne, podsycane przez narodowców, doprowadziły do zabójstwa w 1922 r. pierwszego prezydenta Rzeczpospolitej Gabriela Narutowicza. Trudnościom gospodarczym przeciwstawił się w 1923 r. premier W. Grabski. Wprowadził reformę monetarną, powołał Bank Polski i rozpoczął prace nad budową portu w Gdyni, dzięki czemu polski handel zagraniczny został uniezależniony od opanowanego przez Niemców Gdańska. W r. 1925 przeprowadzono kolejną reformę uwłaszczeniową zakładającą dobrowolną parcelację majątków powyżej 180 ha, na kresach powyżej 300 ha, a w majątkach uprzemysłowionych powyżej 700 ha przy pełnym odszkodowaniu dla właścicieli. W wyniku reformy własność chłopska powiększyła się o 13 %, co jednak nie spełniało oczekiwań społecznych. Młodemu państwu polskiemu nie sprzyjała też sytuacja międzynarodowa: w r. 1925 (Locarno) Francja, za cenę gwarancji własnej granicy wschodniej, pozostawiła otwartą sprawę rewizji polskiej granicy zachodniej. W tym samym czasie rozpoczęła się polsko-niemiecka wojna celna i spór o pocztę z niemieckim władzami Wolnego Miasta Gdańska. Trudnościom politycznym spowodowanym wadliwie funkcjonującym system demokracji parlamentarnej, postanowił przeciwdziałać J. Piłsudski dokonując w maju 1926 r. zamachu stanu i wprowadzając tzw. rządy sanacji czyli uzdrowienia państwa. Pierwszym posunięciem były tzw. nowele sierpniowe, które zwiększały zakres władzy prezydenta i utworzenie w 1928 r. Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem, a w 1937 Obozu Zjednoczenia Narodowego - rodzaju forum politycznych wspierających rządy sanacji. W 1935 r. wprowadzono nową konstytucję, która dawała szerokie uprawnienia prezydentowi, wybieranemu w powszechnych wyborach na 7 lat. Prezydent mianował rząd, zwoływał i rozwiązywał sejm, dysponował prawem veta wobec ustaw sejmowych, zachował prawo wydawania dekretów z mocą ustawy, mianował najwyższych urzędników: prezesa NIK, prezesa Sądu Najwyższego oraz Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych; prezydent nie ponosił odpowiedzialności konstytucyjnej.

Pierwsze lata stabilizacji gospodarczej w odrodzonym państwie zniweczył światowy kryzys gospodarczy, który w Polsce zaczął się od spadku cen na produkty rolne, co wywołało bezrobocie, ograniczenie płac, brak popytu na towary, spadek produkcji przemysłowej do 60%, zahamowanie inwestycji i odpływ kapitałów zagranicznych. Państwo przeciwdziałało kryzysowi poprzez stosowanie dumpingu na rynku międzynarodowym i windowaniu cen w kraju, co pozwalało utrzymać dodatni bilans handlowy; organizowało roboty publiczne, przejmowało zakłady o szczególnym znaczeniu dla gospodarki. W 1937 r., w widłach Wisły i Sanu rozpoczęto budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego - kompleksu przemysłowego, istotnego dla obronności kraju.

Pomimo prób ułożenia stosunków z sąsiadami (pakt o nieagresji z ZSRR w r. 1932 i z Niemcami w 1934) w stosunkach międzynarodowych wystąpiły objawy kryzysu wywołane ekspansywną polityką hitlerowskich Niemiec. Po zaborze Czechosłowacji we wrześniu 1938 r. Niemcy przystąpiły do ofensywy dyplomatycznej przeciwko Polsce, żądając oddania Gdańska i zgody na budowę eksterytorialnej autostrady łączącej Niemcy z Prusami wschodnimi. Polska odrzuciła propozycje niemieckie, a Wielka Brytania i Francja udzieliły nam gwarancji na wypadek wojny. Dnia 1 września 1939, o godzinie 4.45 niemiecki pancernik Schleswig - Holstein rozpoczął ostrzał Westerplatte. Był to początek II wojny światowej.

9. Polska podczas II wojny światowej

Wraz z atakiem na Westerplatte na Polskę ruszyło 1,8 mln żołnierzy niemieckich i 1640 samolotów, którym mogliśmy przeciwstawić milion żołnierzy i 400 samolotów. Polski plan obronny przewidywał możliwie długą obronę na zachodnich granicach i oczekiwanie na pomoc sojuszników zachodnich. Anglia i Francja wypowiedziały wojnę Niemcom 3 09.1939 r., lecz nie rozpoczęły działań. Podczas 35 dniowej wojny obronnej Polska stawiała czoło nie tylko Niemcom, lecz także i ZSRR, który na mocy wcześniejszego porozumienia Ribbentrop - Mołotow, 17. 09. 1939 r. zaatakował polską granicę wschodnią. W tym samym dniu, Naczelny Wódz, prezydent i rząd opuścili kraj, udając się na emigrację. Ostatnią bitwę kampanii wrześniowej (2-5.X.1939) stoczyła pod Kockiem Samodzielna Grupa Operacyjna "Polesie" gen. F. Kleeberga. W wyniku przegranej wojny Polska znalazła się pod okupacją niemiecką i radziecką. Niemcy zajęli 48% terytorium państwa polskiego i około 20 mln ludności, ZSRR - 50% i 14, 3 mln ludzi. Niemcy włączyli do Rzeszy województwo pomorskie, poznańskie, część łódzkiego, krakowskiego, część Mazowsza i Kielecczyzny, Zaolzie i Suwalszczyznę, a z pozostałych ziem utworzyli Generalną Gubernię. Na wschodzie, ziemie zagarnięte Rzeczpospolitej przyłączono do Białoruskiej i Ukraińskiej Republiki Ludowej. Na ziemiach okupowanych, wobec ludności polskiej Niemcy stosowali: pracę przymusową, masowy wywóz na roboty w Niemczech, konfiskatę majątku narodowego, akcje wysiedleńcze Polaków z terenów przeznaczonych na niemiecką kolonizację, likwidacja inteligencji polskiej, wojskowych, masowe egzekucje i pacyfikacje. W obozach pracy (np. Dachau, Oświęcim) prowadzono eksterminację ludności z krajów okupowanych przez Niemcy. Zginęło tam 1,5 mln ludzi. Politykę niszczenia, ziemiaństwa, inteligencji i kadry wojskowej prowadzili też Rosjanie, mordując 20 tysięcy jeńców wojennych w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku. Po wprowadzeniu przymusowego obywatelstwa radzieckiego, Polacy byli wcielani do Armii Czerwonej.

Po klęsce wrześniowej Polacy walczyli w obronie Francji: w Lotaryngii, na lini Maginota walczyła I Dywizja Grenadierów, (gen. B. Duch), w Alzacji 2 Dywizja Strzelców Pieszych (gen. B. Prugar - Ketling), w Szampanii - 10 Brygada Kawalerii Pancernej (gen. S. Maczek), Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich (gen. Z. Bohusz- Szyszko) w Norwegii, pod Narvikiem. W Bitwie o Anglię, od sierpnia do października 1940, dywizjony 302 i 303 zestrzeliły 273 samoloty niemieckie. Na Atlantyku osłaniając konwoje i tropiąc niemieckie okręty walczyły polskie niszczyciele: Burza, Grom, Błyskawica, Piorun, Orkan, Garland oraz okręt podwodny Orzeł; na Morzu Śródziemnym - Sokół i Dzik. W Afryce, działająca od 1940 r Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich (gen. S. Kopański), brała udział w obronie twierdzy Tobruk w Libii (r.1941).

Także w kraju, pomimo okupacji i represji Polacy prowadzili działalność konspiracyjną tworząc podziemne wojsko - Armię Krajową i Bataliony Chłopskie, formalnie podlegające poskiemu rządowi na emigracji w Londynie. Szeregi AK w 1943 r. liczyły około 300 tysięcy żołnierzy. W latach 1942 - 1944 AK przeprowadziła działalność sabotażową i dywersyjną, między innymi: 300 zbrojnych akcji w obronie ludności polskiej na Zamojszczyźnie; w akcji pod Arsenałem w Warszawie Akowcy odbili 20 więźniów przetrzymywanych przez Gestapo, dokonali udanego zamachu na szefa SS - F. Kutscherę. Po agresji niemieckiej na ZSRR, w 1942 r. stworzono tam armię polską, lecz nieporozumienia z Rosjanami, sprawiły iż gen. W. Anders ewakuował ją (67 tys. żołnierzy i 47 tys. cywilów) do Iranu. Armia ta dała początek II Korpusowi, który dowodzony przez Andersa walczył w ramach 8 armii brytyjskiej. W maju 1944 r. Polacy, otworzyli aliantom drogę do Rzymu, zdobywając Monte Cassino, następnie Anconę i Bolonię. W inwazji na Normandię (r.1944) brała udział 1 Dywizja Pancerna gen. S. Maczka, walcząc pod Falaise, zdobywając Bredę w Holandii; swój szlak bojowy zakończyła w Wilhelmshaven w Niemczech, I Brygada Spadochronowa uczestniczyła w największej operacji powietrzno desantowej pod Arnhem we wrześniu 1944 r.

Po zerwaniu stosunków pomiędzy ZSRR a rządem polskim rządem emigracyjnym, komuniści polscy uzyskali zgodę J. Stalina, (maj 1943 r.) na organizację w Sielcach nad Oką, Dywizji im. T. Kościuszki, (gen. Z. Berling), rozbitej w październiku 1943 r. w bitwie pod Lenino. Dalsze działania na froncie wschodnim kontynuowała 1 Armia Ludowego Wojska Polskiego (gen. Z. Berling), tocząc latem 1944 r. ciężkie walki nad Wisłą (przyczółek warecko - magnuszewski), następnie wyzwalając ziemie polskie, kończąc swój szlak bojowy w Berlinie.

Klęska Niemiec i przejęcie przez ZSRR inicjatywy strategicznej na froncie wschodnim (r. 1943), powstanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego - rządu, złożonego z komunistów polskich popieranych przez Rosjan, a także zbliżanie się Armii Czerwonej i Ludowego Wojska Polskiego do granic państwa przyśpieszyły wybuch powstania w Warszawie (sierpień 1944 r.). Jego celem było wyzwolenie stolicy z rak niemieckich i wystąpienie w roli gospodarzy wobec zbliżających się Rosjan. Podczas 63 dni bohaterskiej, lecz nierównej walki, przy obojętnej postawie aliantów, zginęło 20 tys. żołnierzy AK, 180 tysięcy ludności cywilnej i 2,6 tys. żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego gen. Berlinga, którzy przyszli powstańcom z pomocą.

Upadek powstania, ofensywa Rosjan, którzy w styczniu 1945 r. wyzwolili Warszawę i szybkim marszem posuwali się na północ i północny zachód, sprawiły, że uczestnicy konferencji jałtańskiej (luty 1945 r.) zgodzili się na powołanie koalicyjnego rządu złożonego z komunistów popieranych przez ZSRR i członków rządu londyńskiego, przeprowadzenie wolnych wyborów. Polska granica wschodnia miała przebiegać na linii Curzona (rzeka Bug); Polsce przyznano Prusy wschodnie, Górny i Dolny Śląsk. Decyzje te potwierdziła konferencja w Poczdamie (lipiec- sierpień 1945 r.). W wyniku II wojny Polska straciła 6 mln obywateli; w 1946 r. liczyła mniej niż 24 mln ludzi; zmiany graniczne spowodowały stratę 76 tys. km2 powierzchni (20% stanu przedwojennego); stan obecny - 312, 7 tys. km2.

10. Polskawspółczesna

Na mocy porozumień w Moskwie, 21. 06. 1945 r. został powołany Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, z premierem E. Osóbką Morawskim i wicepremierami: S. Mikołajczykiem i W. Gomułką. W sierpniu 1945 r. Zachód cofnął uznanie dla rządu RP na emigracji, likwidacji uległy też polskie siły zbrojne na Zachodzie. W życiu politycznym przewodnią rolę sprawowała Polska Partia Robotnicza i uzależnione od niej (tzw. koncesjonowane) Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne, Stronnictwo Pracy i niezależne Stronnictwo Pracy K. Popiela i Polskie Stronnictwo Ludowe S. Mikołajczyka. W czerwcu 1946, chcąc odwlec wybory, rząd przeprowadził sondaż poglądów społecznych (referendum) żądając odpowiedzi na trzy pytania "Czy jesteś za zniesieniem senatu?", "Czy jesteś za przeprowadzanymi reformami społeczno - gospodarczymi?", "Czy jesteś za utrwaleniem granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej?" Wyniki wyborów zostały sfałszowane , prawdopodobnie ponad 80 % głosów "nie" padło na pierwsze pytanie. W styczniu 1947 odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego, w których PPR i partie koncesjonowane uzyskały 80 % poparcia. Prezydentem został B. Bierut, premierem J. Cyrankiewicz. Zwycięstwo w wyborach ośmieliło komunistów do walki z przeciwnikami politycznymi: PSL zostało rozbite aresztowaniami, S. Mikołajczyk opuścił Polskę; także z PPR wykluczono W. Gomułkę. W grudniu 1948 r. PPS i PPR połączyły się tworząc Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą. W życiu gospodarczym trwała realizacja dekretów o nacjonalizacji przemysłu i reformie rolnej, a także planu trzyletniego (1947 - 1949), zakładającego likwidację zniszczeń wojennych, scalenie Ziem Odzyskanych, podniesienie poziomu życiu. Sukcesy w realizacji tego planu wynikały z olbrzymiego poświęcenia społeczeństwa w pierwszych latach powojennych. W r. 1952 uchwalono konstytucję, która określała ustrój państwa jako demokrację ludową a środki produkcji za własność państwa. Postępującą stalinizację kraju, czyli przejmowaniu wzorów radzieckich w życiu politycznym i gospodarczym, przerwały wypadki w Poznaniu w czerwcu 1956 r. Wywołały one kryzys w PZPR i walkę frakcji o władzę w partii, którą, po wizycie N. Chruszczowa w Polsce (październik 1956 r.) przekazano W. Gomułce. Polski Październik zaowocował zwolnieniem z więzienia kardynała S. Wyszyńskiego, utworzeniem koła posłów katolickich Znak, repatriacji 29 tysięcy Polaków z ZSRR, odejściem od planów kolektywizacji rolnictwa. Cechą charakterystyczną Polski Ludowej były cyklicznie powtarzające się kryzysy społeczno-polityczne. Po tzw. "małej stabilizacji" rządów ekipy W. Gomułki w latach 1957 - 1968, w marcu 1968, na tle wydarzeń międzynarodowych (wojna izraelsko-arabska) doszło do wystąpień antysemickich, inspirowanych przez członków partii związanych z M. Moczarem. W rezultacie nagonki, Polskę opuściło około 20 tysięcy obywateli pochodzenia żydowskiego. Z PZPR usunięto 8 tys. osób. Wkrótce Polskę ogarnął kolejny kryzys, wywołany trudnościami gospodarczymi: niedoinwestowaniem rolnictwa i przemysłu dóbr konsumpcyjnych, próbami ukrytej kolektywizacji rolnictwa w postaci tzw. kółek rolniczych, kosztami przyśpieszonej industrializacji zwłaszcza w przemyśle ciężkim. W grudniu 1970, na wieść o podwyżkach cen żywności doszło do strajków w Gdańsku i Gdyni, krwawo stłumionych przez milicję. W wyniku kryzysu politycznego, W. Gomułkę na stanowisku I sekretarza PZPR zastąpił E. Gierek. Hasło jego ekipy budujemy "Drugą Polskę" przyniosło poprawę warunków bytowych ludności i utrzymanie gospodarki kosztem pożyczek z Zachodu, budowę gigantów przemysłu ciężkiego (Huta "Katowice", Bełchatów), podniesienie cen skupu w rolnictwie, przy jednoczesnym imporcie żywności. W 1979 r. przyszło załamanie gospodarcze, objawiające się brakami rynkowymi, podwyżkami i inflacją wywołaną koniecznością spłaty kredytów. Fala protestów w sierpniu 1980 r, doprowadziła do upadku ekipy rządzącej i powstania niezależnego związku zawodowego "Solidarność" z przewodniczącym L. Wałęsą, dając też początek długiej drodze (stan wojenny w l. 1981 - 1983) do transformacji ustrojowej, która nastąpiła po wyborach 4 czerwca 1989r. Pierwszym prezydentem wybranym w 1989 r. przez Zgromadzenie Narodowe został W. Jaruzelski z PZPR, rok później wybory powszechne przyniosły zwycięstwo Lechowi Wałęsie; w r. 1995 prezydentem został Aleksander Kwaśniewski, w r. 2000 wybrany ponownie na drugą kadencję.