W wieku XVI.

Strata wielu ziem zadnieprzańskieh w wojnie z Moskwą roku 1500, skłoniła Litwę, po wstąpieniu na tron Aleksandra Jagiellończyka do nowego aktu unii (3. października 1501 r.), określającego na przyszłość wspólny wybór króla przez zjazd elekcyjny polski i litewski. Oba kraje zobowiązały się do wzajemnej pomocy orężnej, wspólnych przymierzy, przywilejów i monety, a układ powyższy stał się punktem wyjścia dla dalszych działań obu narodów w celu swego zjednoczenia. Roku 1503 stanął z Moskwą 6-letni rozejm, który przyznawał jej Czernihów, Starodub, Lubecz, Trubeck, Radchoszczę, Brańsk (zadnieprski), Mceńsk, Lubuck i Sierpiejsk.

Gdy Aleksander Jagiellończyk królował, brat jego młodszy Zygmunt I. rządził z woli trzeciego swego brata Władysława, króla czeskiego i węgierskiego, księstwem Głogowskiem. Ten kilkoletni pobyt Zygmunta na Śląsku upamiętnił się w dziejach ziem piastowskich nad Odrą, zaprowadzonym przez królewicza polskiego wzorowym porządkiem i ładem. Prawie w tym samym czasie nastąpiła i w Moskwie zmiana tronu. Po Iwanie III Wasylewiczu, pierwszym carze Moskwy, zmarłym roku 1505, nastąpił syn jego Wasyl III, który roku 1512 wybrał się na wojnę przeciw Litwie, postanawiając walczyć „póki konia i miecza stanie”. Roku 1513 zapomocą niemieckich puszkarzy ogromne wojsko Wasila zdobyło na Litwinach Smoleńsk. Starania Warsonofiego, episkopa smoleńskiego, aby Smoleńsk oddać Polsce, nie powiodły się. Przez zwycięstwo pod Orszą (dnia 8. września 1514 roku) odzyskała tylko Litwa Mścisław i Krzyczów.

Wielki mistrz pruski, Albert, za otrzymane pieniądze od mistrza kawalerów mieczowych, to jest inflanckich, Waltera Plettenburga wyzwolił go r. 1513 z pod zależności swego Zakonu. Wówczas Kawalerowie inflanccy, zostawieni samym sobie, zagrożeni wzrastającą potęgą Moskwy, szukali pomocy w Polsce, Danii, Szwecyi, czem więcej jeszcze na siebie Moskwę rozjątrzyli. Dnia 10. kwietnia 1525 r. Albert Hohenzollern, margrabia brandeburski, siostrzeniec króla Zygmunta I, jako wielki mistrz Zakonu, złożył królowi polskiemu uroczysty hołd na rynku krakowskim. Prusy w tymże roku sekularyzowane zostały w księstwo pruskie, czyli królewieckie, jako lenność Polski, a książę mógł zasiadać w senacie Rzeczypospolitej. Prusy książęce stały się tedy politycznie cząstką Polski, ale nie zostały nigdy do niej wcielone faktycznie.

Bezpotomna śmierć dwóch ostatnich książąt mazowieckich: Stanisława r. 1524 i Janusza r. 1526, powróciła lenno mazowieckie w ręce Polski. Dnia 14. września 1526 r. w Warszawie, szlachta mazowiecka przysięgła na wierność Zygmuntowi I, a r. 1529 reprezentacya województwa mazowieckiego weszła do rady i sejmu Rzeczypospolitej. Z czasów króla Zygmunta I dotrwał do dni naszych wielki słup graniczny nad rzeką Łykiem pod wsią Boguszami, o pół mili od Grajewa, w miejscu, gdzie się zbiegały trzy granice: Prus książęcych, Korony i Litwy, w roku 1546 wymurowany, z tamtoczesnym napisem i herbami trzech krajów.

Po wstąpieniu na tron Zygmunta Augusta (r. 1548), złożyli mu hołd w dniu 20. września 1549 r. książęta pomorscy, a w roku następnym uczynił to (przez posłów swoich) książę pruski Albert Hohenzollern. W sierpniu 1559 roku marszałek Zakonu inflanckiego Gottard Kettler, zgodził się na zajęcie przez króla polskiego południowej części Inflant od Drui do Aszerady. Roku 1561 Mikołaj Radziwiłł, zwany Czarnym, kanclerz wielki lit., doprowadził układy z tymże Kettlerem i stanami inflanckimi do skutku tak, że 5. listopada tegoż roku ogłoszono uchylenie Zakonu mieczowego od władzy, a 28. listopada Kettler otrzymał księstwo Kurlandyi i Semigalii do czasu wygaśnienia swego domu jako lenne względem Rzeczypospolitej. Całe Inflanty z Estonią poddały się Polsce i Litwie z zastrzeżeniem swojej autonomii administracyjnej i sądowniczej. Ryga przy ujściu Dźwiny była głównem miastem portowem tego kraju, a powiatowem Inflant. W roku 1562 zjechał do Rygi Mikołaj Radziwiłł jako namiestnik Zygmunta Augusta. Gottard Kettler złożył na zamku wszystkie znaki godności mistrza zakonnego, a stany inflanckie wykonały przysięgę wierności królowi polskiemu. Ale Szwedzi niebawem osadzili Estonię, która naciskana od wojsk carskich, nie mogąc liczyć na odsiecz, oderwała się od Inflant i królowi szwedzkiemu, Erykowi XIV, oddała się w poddaństwo. Dania jeszcze czas jakiś mieszała się do spraw inflanckich, aż w końcu pretensye jej do Piltina i innych okolic opłatą pieniężną (r. 1583) zaspokojone zostały. Inflanty stały się teraz przedmiotem całowiekowych bojów Polski ze Szwecyą i carem. W wojnie z Moskwą roku 1567 Roman Sanguszko odzyskał za Dnieprem na rzecz Litwy Ułę, a Połubiński Izborsk.

Po księciu pruskim Albercie (którego nazywają historycy Pierwszym lub Starszym), na księstwo pruskie, to jest królewieckie, zawsze w lenności polskiej zostające, nastąpił r. 1568 jedyny syn tegoż Albert II (Fryderyk Hohenzollern). W roku 1569 przybył on na sejm Unii do Lublina, gdzie przed królem Zygmuntem Augustem uroczysty hołd lenności (dnia 19. lipca) wykonał.

Na tymże sejmie lubelskim w dniu 5. marca (1569) podpisano akt przyłączenia województwa podlaskiego do Korony. W dniu 26. maja przyłączono do niej Wołyń, a 5. czerwca Ukrainę kijowską. Gdy niektórzy magnaci litewscy, kierowani prywatą a nie interesem społecznym, nie sprzyjali sprawie politycznego zjednoczenia narodów, król Zygmunt August, jako dziedziczny władca Litwy, w podniosłej mowie rozbroił ich, upominając słowami: „lepiej w miłości, jak przez kontumacyą”. Unia nastąpiła w formie federacyjnej stanów Korony ze stanami Litwy, to jest państwa litewsko-ruskiego: Jedna Rzeczpospolita z królem wspólnie przez dwa narody obieranym i koronowanym, wspólne sejmy i przymierza polityczne, wspólna moneta, zniesienie ceł litewskich, wolność przesiedlania się, centralizacya prawodawcza, a oddzielny samorząd prowincyonalny. Dnia 1. lipca pod wieczór zaprzysięgli posłowie i senatorowie polscy, litewscy i ruscy akt unii politycznej w kościele OO. Franciszkanów lubelskich. Król na stopniach ołtarza intonował Te Deum. Uzupełnieniem nowej federacyi było przyłączenie Prus królewskich i Inflant, które to ostatnie wspólnie do Korony i Litwy należeć miały. Dnia 3. sierpnia przyłączono już do Polski z Litwą zjednoczonej w jedną Rzeczpospolitą Inflanty, jako wspólną własność tej Rzeczypospolitej, a księstwa Kurlandyi i Semigalii jako jej hołdownicze. Przez akt unii Litwa i Ruś osiągały niezmierne korzyści, zarówno humanitarne jak materyalne. Weszły bowiem na arenę cywilizacyi europejskiej i pozyskiwały w Polsce sprzymierzeńca, który już od walk Kazimierza Wielkiego na Rusi z Tatarami i od Grunwaldu, całe morze krwi lechickiej i zasoby pracy rolniczego narodu wraz z dorobkiem duchowym na usługi Litwy i Rusi oddawał.

Roku 1577, dnia 12. grudnia, miasto Gdańsk, które podniosło było rokosz przeciwko Stefanowi Batoremu, uroczyście wykonało przysięgę wierności swemu królowi. W lutym roku następnego, podczas sejmu w Warszawie, złożył Batoremu hołd lenniczej wierności Jerzy Fryderyk Hohenzollern, książę pruski, (to jest królewiecki), margrabia brandeburski, oraz książęta z Lauenburga i Bytowa na Pomorzu. Uroczysta ceremonia odbyła się na Krakowskiem Przedmieściu przed kościołem OO. Bernardynów warszawskich.

Brak dostatecznych środków wojennych nie dozwolił utrzymania w całości aneksyi Inflant, które były zarówno pożądane przez Szwecyę jak i przez władców Moskwy. Właśnie car Iwan Groźny, korzystając z zatrudnienia Batorego (roku 1577) pod Gdańskiem, zajął prawie całe Inflanty, prócz miast portowych Rewla w Estonii i Rygi nad Dźwiną. Tegoż roku Polacy odzyskali jeszcze Dynaburg i Wenden. Król atoli dopiero w roku 1579 mogąc wyruszyć na wojnę północną, w sierpniu odebrał Połock i przywrócił województwo połockie. Roku 1580 wzięto Wieliż i Uświat, a 8. września zdobyto Wielkie Łuki, dalej poddał się Newel, Jezierzyszcze, Zawałocicze. Potem zająwszy Opoczkę, Krasne, Ostrow, stanął Batory 25. sierpnia 1581 roku pod Pskowem. Rozejmem w Kiwerowej Horce z dnia 15. stycznia 1582 roku Iwan Groźny zrzekł się na korzyść Rzeczypospolitej roszczeń swoich do Inflant, Połocka i Wieliża. Wówczas to Batory zajął się urządzeniem Inflant, które podzielił na trzy prezydentury, jakby województwa: wendeńskie, dorpackie i parnawskie. Estonię przywłaszczyła sobie Szwecya.

Na sejmie roku 1600 Zygmunt III, jako pan (choć tylko tytularny) Szwecyi, odstąpił Estonię Polsce, ale stryj jego, książę Karol sudermański, napadł Estonię i zdobył na Polakach Rewel. Wówczas Ferensbach, starosta wendeński, wkroczył do Estonii, nawzajem zaś książę Karol do Inflant, gdzie zajął Parnawę i kilka innych zamków. Prawie jednocześnie i na południowych kresach Polski rozlegał się szczęk oręża. Wołosi, rozerwani na stronnictwa, nie wszyscy byli wierni Rzeczypospolitej. Hołdownik Polski, Jeremiasz Mohiła, osadzony przez Jana Zamojskiego na hospodarstwie mołdawskiem, został roku 1599 wypędzony przez wojewodę wołoskiego Michała. Zamojski atoli pobiwszy Michała na głowę, osadził na hospodarstwie mołdawskiem, czyli wołoskiem, Symeona Mohiłę, brata Jeremiaszowego.