WIRTUALNA BIBLIOTEKA LITERATURY POLSKIEJ
VIRTUAL LIBRARY OF POLISH LITERATURE

Franciszek ZABŁOCKI
Prof.  dr hab. Irena Kadulska

Debiutował jako poeta. W 1774 roku w Warszawie włączył swe ody do zbiorowego tomu przekładów: Pieśni wszystkie Horacjusza. Na łamach czasopisma "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" opublikował zbiór Wiersze, 1774 zawierający ody, bajki, sielanki,  a wkrótce poemat Cztery żywioły (1777). Wczesna poezja , obok postawy radości i refleksji, zapowiada talent satyryka. Zaprzyjaźnił się z poetą - Franciszkiem Dionizym  Kniaźninem; przyjaźń obu Franciszków okaże się stała, wzajemnie pomocna, inspirująca artystycznie. Niewiele wiemy o jego krótkotrwałym małżeństwie z aktorką Katarzyną; rozpaczającemu po śmierci żony przyjacielowi dedykował Kniaźnin tom elegii Żale Orfeusza nad Eurydyka, 1780.

Sytuacja życiowa zubożałego szlachcica - poety w stolicy ma pewien rys nowoczesności i odzwierciedla formowanie się nowych struktur społeczności miejskiej. Zabłocki to inteligent, utrzymujący się z państwowej pensji urzędnika. Był protokolistą w Komisji Edukacji Narodowej, a od 1783 w Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych. Dla potrzeb szkolnictwa przetłumaczył Dzieła historyczne C. de Saint-Real'a (1778), a także podręcznik fizyki J.M. Hube (1790 - 1792.)

Dostrzeżony przez króla Stanisława Augusta włączył się w królewski program formowania nowoczesnego Polaka, wykorzystując wychowawcze oddziaływanie teatru. Misję tę realizował wytrwale i systematycznie. Należał do tzw. dostawców repertuaru dla Sceny Narodowej, dla której w latach 1780 - 1788 przygotowywał po pięć komedii rocznie.

Napisał przeszło czterdzieści utworów dramatycznych, zyskał uznanie w kręgu literatów i intelektualistów. Szeroka jednak publiczność z oporem przyjmowała silną krytykę obyczajów prowincjonalnych jak i modnej cudzoziemczyzny. W uznaniu zasług  i talentu król przyznał mu medal "Merentibus".

W dziełach teatralnych Zabłocki okazał się artystą, prawdziwym mistrzem w sztuce artystycznej adaptacji. Swój talent zawsze wspierał źródłem - najczęściej z repertuaru francuskiego.  Tylko dwie sztuki przerobił z literatury niemieckiej i dwie z angielskiej. Adaptacyjna natura całego dorobku Zabłockiego polega na "dowartościowywaniu" wzorów - z dzieł przeciętnych robił arcydzieła. Głęboko osadzony w europejskich źródłach ujawnia poczucie przynależności do europejskiego dziedzictwa.

Początkiem twórczości dramatcznej była przerobiona z Destouches'a Przeszkoda nieprzewidziana (1776).  Właściwą twórczość rozpoczął w 1780. Wymieńmy tu: trzy adaptacje komedii Romagnesiego z 1781 r. - Zabobonnik, (obraz mentalności zacofanej szlachty), Fircyk w zalotach (rokokowa gra miłości,  zazdrości,  rachuby i uczucia, którą uroczy Fircyk rozgrywa wśród nowomodnych zachowań i poglądów) i Dziewczyna sędzią (komedia miłości).
Wkrótce pojawię się przeróbki z Hauteroche' a, z Lesage ' a oraz z Destouches'a  (Filozof żonaty). Kolejne  lata  przyniosą  adaptacje  z  Merciera,  Piisa,  Barrė, z Szekspira, którego Wesołe kumoszki z Windsoru przełożył za pośrednictwem Callot d'Herbois. Wśród wzorów z Moliera znalazł się tylko Doktor z musu i Amfitrion 1782. Na liście źródeł  Zabłockiego znajduje się także Cailhava - wzór unikalnej komedii Arlekin Mahomet, albo taradajka latająca (1785), w której motywy komedii dell'arte łączą się z tradycją literatury sowizrzalskiej, a w "śmieszno-płaczliwą" i filozoficzną atmosferę dramatu wplótł także autor satyrę na modne loty balonowe. Cenzura dworska okazała się niełaskawa dla karnawałowej komedii Król w kraju rozkoszy (1787) przerobionej z Legranda. Sztukę podejrzewaną o aluzje polityczne po trzech inscenizacjach zdjęto z afisza; na druk czekała blisko 200 lat - wydana w 1960 roku objawiła obszary oświeceniowej problematyki i topiki.
Rejestr autorów wspomagających dorobek Zabłockiego poszerzają nazwiska: Nivelle de la Chaussėe, Sedaine, Favart, Bodard de Tezay, T. Corneille, P. Beaumarchais, którego Wesele Figara przetłumaczył Zabłocki już w 1786 roku.
Wyróżnikiem oryginalności Zabłockiego - nadrzędnym w jego dorobku, stało się przyjęcie zasady podwajania scenicznego obrazu. Metafora świata - teatru, chwyt teatru w teatrze, pozwala twórcy w kanwę obcych sztuk wpisywać własne doznania, przemyślenia koncepcje. Z europejskich źródeł tworzył zwierciadła polskiego czasu. Wśród jego zasad teoretycznych nie tak liczyły się zasady uniwersalne ile reguły dnia, prawa widowiska i żądania widowni, której potrzebę śmiechu i zabawy uznawał za ważną. Do dziś oczarowuje siłą komizmu i atmosferę zabawy (Fircyk w zalotach 1781, Żółta szlafmyca 1785, Sarmatyzm 1784, Mężowie poprawieni przez swoje żony 1785).
W czasie obrad Sejmu Wielkiego 1788 - 1792 w życie i twórczość Zabłockiego wchodzi polityka. Poeta angażuje swe pióro w walkę stronnictwa patriotycznego. Obok wierszy politycznych, tłumaczy powieść Fieldinga Tom Dżon, 1795. Uczestniczy w powstaniu Kościuszkowskim. Po klęsce trzeciego rozbioru (1795) wyjeżdża do Rzymu, gdzie kończy studia teologiczne. Wróciwszy do kraju zostaje proboszczem w Końskowoli. Uczy dzieci parafialne, cyzeluje niektóre komedie, dozgonnie opiekuje się swym oblekanymi przyjacielem - Kniaźninem. Testamentem komediopisarza stała się jedyna napisana w tych latach komedia Pasterz szalony. Jego spuścizna dramatyczna została wznowiona we współczesnej (1994-1996) pięciotomowej edycji.

Franciszek Zabłocki związał silnie komedię polskiego Oświecenia z dziedzictwem europejskim, zarazem wyznaczył drogę, na którą w XIX wieku wstąpił komediopisarz Aleksander Fredro.

He made his literary debut as a poet. In 1774 in Warsaw he included his odes in a  collective volume of translations: Pieśni wszystkie Horacjusza. In the magazine "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne" he published a collection Wiersze (1774), which included odes, fables, idylls, and soon after the poem Cztery żywioly (1777). His early poetry, apart from an attitude of joy and reflection, indicated a satirical talent. Zabłocki made friends with the poet, Franciszek Dionizy Kniaźnin; the friendship of the two Franciszeks would prove to be steady, mutually helpful and artistically inspiring. Not much is known about his short-lived marriage to an actress Catherine; Kniaźnin dedicated a volume of elegies Żale Orfeusza nad Eurydyką (1780) to his friend who was in despair after his wife’s death.

The life situation of an impoverished nobleman-poet in the capital had a certain air of modernity and reflected the formation of new structures of an urban community. Zabłocki was a member of the intelligentsia living on a clerk’s state salary. He worked as a recorder for the National Education Commission, and from 1783 for The Society for Elementary Books. He translated "Historical Deeds" by C. de Saint-Real (1778) and a physics text-book by J.M. Hube (1790-1792) for educational purposes.

King Stanisław August noticed him and he participated in the king’s programme for the formation of a new Pole through the educational influence of the theatre. He realised this mission persistently and systematically. He belonged to the so-called providers of a repertoire for the National Theatre, for which he prepared five comedies annually between 1780 and 1788.

He wrote over forty plays and he gained the recognition of literary critics and intellectual circles. Nevertheless, the wider public resisted accepting fashionable foreignness as well as fierce criticism of provincial manners. The king awarded him with the "Merentibus" medal in recognition of his merits and talent.

In his theatrical creations Zabłocki turned out to be an artist, a genuine master in the art of artistic adaptation. He always supported his talent with a source - most frequently from the French repertoire. He remade only two plays from German and two plays from English literature. The adaptive nature of all Zabłocki’s output consists in "upgrading" the model - he transformed mediocre creations into masterpieces. Zabłocki, who was deeply rooted in European sources, revealed his feeling of affiliation to the European heritage.

Przeszkoda nieprzewidziana (1776), which was a remake of a Destouches play, commenced his drama writing. He started proper creation in 1780, including: three adaptations of Romagnesi from 1781 - Zabobonnik, (a picture of the narrow-minded mentality of nobles), Fircyk w zalotach ("The Dandy’s Courtship") (a rococo love play of jealousy, calculations and feelings, with which the loveable Fircyk plays among fashionable behaviour and ideas) and Dziewczyna sędzia (a romantic comedy).
Soon remakes from Hauteroche, Lesage and Destouches (Filozof żonaty) would appear. The following years would bring adaptations of Mercier, Piis, Barrė and Shakespeare - Zabłocki translated his "Merry Wives of Windsor" through the mediation of Callot d’Herbois. Doktor z musu and Amfitrion (1782) were the only matrices from Molière. On the list of Zablocki’s sources was also Cailhava - the model for the unique comedy, Arlekin Mahomet, albo taradajka latająca (1785), in which the motifs of commedia dell’arte were fused with the tradition of roguish literature. The author additionally incorporated a satire on fashionable balloon flights into the "joyful-tearful" and philosophical atmosphere of the drama. Court censorship turned out to be unfavourably disposed towards the carnival comedy Król w kraju rozkoszy (1787), which was an adaptation from Legrand. The play, suspected of political allusions, was taken off the stage after three performances; it waited to be published for nearly 200 years. Published in 1960, it revealed areas of the Enlightenment’s problems and topics.
The following names lengthen the list of authors who provided a base for Zabłocki’s literary output: Nivelle de la Chaussée, Sedaine, Favart, Bodard de Tezay, T. Corneille and P.Beaumarchais, whose "The Marriage of Figaro" Zabłocki had already translated by 1786.
The assumption of the rule of doubling the stage picture became the most prominent and distinctive feature of Zabłocki’s originality in his output. The metaphor of the world of the theatre and the trick of a theatre within the theatre let the creator write his own emotions, considerations and ideas into the outline of foreign plays. He created a mirror of Polish times from European sources. Within Zabłocki’s theoretical rules, universal rules were not as important as the rules of the day, the rights of the show and the audience’s demands, whose need for laughter and fun Zabłocki considered important. Up to this day he enchants audiences with the strength of his humour and with the atmosphere of fun (Fircyk w zalotach 1781, Żółta szlafmyca 1785, Sarmatyzm ("Sarmatian Ways") 1784, Mężowie poprawieni przez swoje żony 1785).
Politics entered Zabłocki’s life during the proceedings of the Great Parliament of 1788-1792. The poet committed his talent in the fight of the patriotic party. Apart from political poems, he translated Fielding’s novel "Tom Jones", 1795. He took part in the Kościuszko Insurrection. After the cataclysm of the Third Partition (1795) he moved to Rome, where he graduated in Theology. After coming back to Poland he became parish-priest in Końskowola. He taught children in the parish, perfected some comedies and took care of his old friend, Kniaźnin, until his death. The only comedy written during that period - Pasterz szalony - became the comedy writer’s last will and testament. His dramatic heritage was republished in a contemporary (1994-1996) five-volume edition.

Franciszek Zabłocki strongly bound the comedy of the Polish Enlightenment with the European heritage; in doing so he indicated the way which was to be followed by the great comedy writer, Aleksander Fredro, in the nineeenth century.

BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY